Новыя матэрыялы аб Янку Лучыне
| Новыя матэрыялы аб Янку Лучыне Літаратуразнаўчная праца Аўтар: Лукаш Бэндэ 1945 год Крыніца: Полымя. — 1945. — №9 |
Прапануем да спампаваньня!
Л. БЭНДЭ
У справе вывучэння гісторыі развіцця і росту беларускай літаратуры вялікае значэнне маюць біяграфіі паэтаў і пісьменнікаў. Для кожнага даследчыка, калі ён хоча стала вывучыць рэальныя жыццёвыя ўмовы і асяроддзе, у якіх рос, жыў і тварыў той ці іншы пісьменнік, неабходна падрабязнае знаёмства з яго біяграфіяй. А між тым гэты ўчастак бадай што найбольш запушчаны, на распрацоўку біяграфій пісьменнікаў і паэтаў недастаткова звярталася ўвагі. Дакументальны, фактычны матэрыял аб жыцці і творчасці пісьменнікаў XIX і пачатку XX вв. дагэтуль яшчэ не апублікаваны, не вывучаны.
Чытач патрабуе ад літаратурнай навукі падрабязнага, дакументальна абгрунтаванага асвятлення біяграфіі пісьменніка, ён хоча жыва ўявіць сабе канкрэтныя абставіны і ўмовы жыцця і творчасці тых пісьменнікаў, якіх ён любіць, шануе, якімі ганарыцца, як сваім нацыянальным скарбам.
У дзяржаўных архівах Ленінграда і Масквы захоўваецца нямала матэрыялаў аб многіх беларускіх пісьменніках, матэрыялаў, якія да гэтага часу не выкарыстаны як след. Апублікаванне гэтых дакументаў і матэрыялаў дало-б магчымасць запоўніць некаторыя, часамі істотныя, прабелы ў біяграфіях Дуніна-Марцынкевіча, Багушэвіча, Янкі Лучыны, Янкі Купалы, Якуба Коласа, Бядулі і многіх іншых. Зразумела, такія дакументы і матэрыялы маюць вялікую навуковую каштоўнасць і трэба ўсё зрабіць, каб апублікаваць іх як толькі можна паўней і тым самым даць магчымасць літаратуразнаўцам і чытачам карыстацца імі, як аўтарытэтнай Даставернай крыніцай.
Ніжэй мы публікуем дакументы і матэрыялы аб Іване Неслухоўскім (Янку Лучыне).
Аб Іване Неслухоўскім наша літаратуразнаўства мае не многа вестак. Вядома, што ён скончыў Мінскую гімназію, што потым вучыўся ў Пецербургскім універсітэце, а пасля ў Пецербургскім тэхналагічным інстытуце, які скончыў у 1877 годзе. Гэтыя весткі праўдзівыя, але занадта кароткія. Зараз, на падставе архіўных матэрыялаў, мы маем магчымасць больш падрабязна расказаць аб гадах навучання Івана Неслухоўскага.
У гістарычным архіве Ленінградскай обласці захоўваецца студэнцкая справа Івана Неслухоўскага — студэнта Пецербургскага універсітэта, у якой у копіях, зробленых рукою самога Неслухоўскага, знаходзяцца наступныя дакументы: атэстат аб сканчэнні Мінскай класічнай гімназіі, метрычная выпіска, пасведчанне аб паходжанні і рад іншых матэрыялаў. У справах С.-Пецербургскага практычнага тэхналагічнага інстытута таксама знаходзяцца дакументы і матэрыялы аб Неслухоўскім.
На падставе дакументаў устанаўліваецца дата нараджэння Івана Неслухоўскага. Нарадзіўся ён 24 чэрвеня 1851 года ў горадзе Мінску. Дагэтуль у літаратуры аб Неслухоўскім нідзе не называлася імя яго бацькі і маткі, дакументы даюць магчымасць запоўніць гэты прабел. Бацьку Івана Неслухоўскага звалі Люцыян Юр'евіч (сам Іван Неслухоўскі называе бацьку Люцыянам Егоравічам), а матку — Антаніна.
У некаторых біяграфічных даведках аб Неслухоўскім гаворыцца, што ён нарадзіўся «ў спольшчанай сям’і». Гэта, вядома, недарэчнасць. Іван Неслухоўскі, як і яго бацька, быў беларусам, а не палякам, але каталіцкага веравызнання. Неслухоўскія — дваране і мабыць даўнія. Аднак, як гаворыць пасведчанне, выдадзенае Мінскім дваранскім сходам, у дваранскай годнасці Неслухоўскія зацверджаны Указам Правіцельствуючага Сената толькі ў 1838 годзе. Пасведчанне гаворыць, што прадзед Івана Неслухоўскага, таксама Іван, 27 снежня 1802 года мінскім дэпутацкім дваранскім сходам быў першапачаткова прызнаны «в древнем дворянском достоинстве». Аднак, 2 жніўня і 12 снежня 1832 г. і 20 снежня 1837 г. пытанне аб дваранскім паходжанні Неслухоўскіх чамусьці зноў разглядалася дэпутацкім сходам і толькі ў 1838 г. пастанова схода была зацверджана Сенатам.
У час нараджэння Івана Неслухоўскага бацька яго — Люцыян Юр’евіч быў у чыне калежскага сакратара, а ў час узяцця пасведчання — 5 жніўня (мабыць у 1864 ці 1865 г. перад паступленнем Івана ў гімназію) — Люцыян Юр’евіч называецца ўжо калежскім асэсарам.
Як відаць з атэстата, вучыцца ў школе Іван Неслухоўскі пачаў у 1865 годзе, гэта значыць, калі яму ішоў ужо пятнаццаты год. У гімназію ён паступіў, як гаворыцца ў атэстаце, «из домашнего воспитания» і быў прыняты ў трэці клас Мінскай класічнай гімназіі. У гімназіі Неслухоўскі правучыўся пяць год, па 19 чэрвеня 1870 года, і скончыў «полный курс гимназических наук». Згодна адзнак, упісаных у атэстат, Іван Неслухоўскі вучыўся у гімназіі пасрэдна. Толькі па трыганаметрыі, фізіцы і касмаграфіі ён меў адзнакі «весьма удовлетворительные».
Пасля сканчэння гімназіі Іван Неслухоўскі, у жніўні 1870 г. паехаў у Пецербург, каб паступіць ва універсітэт. Прыехаўшы ў Пецербург, ён пасяліўся на Васільеўскім востраве, па Наберажнай Малай Невы, у доме Жукава, кв. № 43, інакш — Сярэдні праспект, дом № 1 (10). 5 жніўня ён падаў на імя рэктара С.-Пецербургскага універсітэта наступнае прашэнне:
«Его Превосходительству Господину Ректору
- Санкт-Петербургского Университета.
Окончившего курс Минской Классической
Гимназии Ивана Неслуховского
Желая продолжить своё образование в Университете, прошу Ваше Превосходительство зачислить меня в число студентов математического факультета и разряда.
При этом прилагаю свои документы: аттестат, свидетельство о происхождении и метрическую выпись.
Иван Неслуховский.
1870 года Августа
5-го дня.
Адрес: Васильевский остров,
Набережная Малой Невы, Дом Жукова, кв. № 43»[1].
На левым баку прашэння ўздоўж нехта напісаў: «Русская словесность 5. Математика уд. 31 Августа определяю зачислить Неслуховского в студенты 1-го курса Математического разряда». З гэтай паметкі відаць, што Неслухоўскі здаваў уступныя іспыты па рускай славеснасці і матэматыцы. На гэтым-жа прашэнні, у левым рагу зверху, рукою Неслухоўскага напісана: «Установленные правила для студентов получил и обязуюсь их выполнять. Иван Неслуховский».
3 31 жніўня Іван Неслухоўскі стаў студэнтам матэматычнага факультэта і разрада С.-Пецербургскага універсітэта і з 1 верасня пачаў слухаць лекцыі. Аднак за слуханне лекцый патрэбна было плаціць, а матэрыяльнае становішча сям’і было не так добраерае, каб плата за вучэнне сына не адбівалася на добрабыце Неслухоўскіх. Беднае становішча сям’і і прымусіла Неслухоўскага прасіць рэктара аб вызваленні ад платы. Прашэнне на імя рэктара Іван Неслухоўскі падаў 17 верасня 1870 года. Вось гэтае прашэнне:
«Его Превосходительству Господину Ректору С.-Петербургского Императорского Университета.
Студента математического факультета и разряда Ивана Неслуховского.
Будучи по бедности не в состоянии вносить установленную плату за слушание лекций, имею честь покорно просить Ваше Превосходительство освободить меня от оной.
При этом прилагаю свидетельство о бедности, выданное мне от Минского Уездного Предводителя Дворянства.
1870 года 17 сентября
С.-Петербург»[2].
На прашэнні напісана: «Освободить от всей платы. 17 сентября 1870 г.»
Пасведчання аб беднасці, якое Неслухоўскі прыклаў да свайго прашэння, у справе няма, ён забраў яго назад у 1871 г. На адвароце прашэння рукою Неслухоўскага напісана: «Свидетельство о бедности получил обратно 14 августа 1871 г. И Неслуховский».
Як вучыўся Іван Неслухоўскі, якія ён меў поспехі ва універсітэце, вестак аб гэтым няма. Вядома толькі, што ён не скончыў
першы курс універсітэта і пераводнага экзамена не трымаў. 6 мая 1871 г. з прычыны невядомых нам дамашніх абставін Неслухоўскі падаў на імя рэктара прашэнне, у якім пісаў: «Домашние обстоятельства заставляют меня немедленно уехать в губернский город Минск, а потому прошу Ваше Превосходительство о выдаче мне билета на выезд и проживание в вышеозначенном месте. Переводного экзамена держать не буду»[3].
7 мая яму быў выданы білет за № 1417, які сведчыў, што Неслухоўскі, згодна прашэння, адпушчаны ў водпуск у горад Мінск тэрмінам па 15 жніўня 1871 г. На білеце паметка: «Возвратился 14 августа».
Вяртаючыся ў Пецербург, Неслухоўскі не думаў больш вучыцца ва універсітэце. 14 жніўня, гэта значыць у дзень звароту з Мінска, ён падаў на імя рэктара новае прашэнне, на гэты раз аб звальненні яго з універсітэта. У сваім прашэнні Неслухоўскі пісаў: «Желая поступить в число слушателей Технологического Института, прошу покорно Ваше Превосходительство о разрешении выдачи мне моих бумаг, состоящих в Университете». У той жа дзень Неслухоўскі ўзяў назад атэстат Мінскай гімназіі, метрычную выпіску, пасведчанне аб беднасці і пасведчанне аб паходжанні. А між тым пытанне аб звальненні яго з Універсітэта канчаткова было вырашана толькі 19 жніўня. На прашэнні напісана: «19 августа 1871 года определяю Ивана Неслуховского из студентов и выдать ему его документы».
23 жніўня 1871 г. канцылярыя універсітэта падрыхтавала Неслухоўскаму пасведчанне, якое ён атрымаў толькі 1 кастрычніка. У справах захаваўся толькі чарнавік гэтага пасведчання.
Такім чынам устаноўлена, што Неслухоўскі паступіў у Пецербургскі універсітэт 31 жніўня 1870 года і зволіўся 14 жніўня 1871 года, не скончыўшы першага курса.
У час знаходжання ва універсітэце Неслухоўскі жыў спачатку на Васільеўскім востраве, па Сярэдняму праспекту, у доме № 1/10 Жукава, кв. 43. З 18 лістапада 1870 г. ён быў прапісаны па Афіцэрскай вул., дом № 7, кв. 11. На універсітэцкім пасведчанні ёсць Яшчэ адна паметка: «По Биржевой Горе, Елисеева, кв. 46».
Увосень 1871 года Неслухоўскі паступіў у С.-Пецербургскі Практычны Тэхналагічны інстытут, на механічнае аддзяленне вольнаслухачом. З 1872 года ён быў унесены ў спіс пастаянных студэнтаў інстытута. У Тэхналагічным інстытуце Неслухоўскі правучыўся да 1877 года.
Па архіўных дакументах можна прасачыць увесь ход вучобы Неслухоўскага ў Тэхналагічным інстытуце, але гэта залішне загрузіла б наш артыкул.
10 верасня 1877 года вучэбны камітэт інстытута на сваім паседжанні аформіў выпуск скончыўшых інстытут. У ліку выпушчаных і Іван Неслухоўскі, якому прысвоена ступень інжынер-тэхнолага. 14 верасня пастанову вучэбнага камітэта зацвердзіў таварыш міністра фінансаў.
Дыплом аб сканчэнні інстытута і аб прысваенні Неслухоўскаму ступені інжынер-тэхнолага не быў яшчэ гатовы ў час выпуску.
Затрымлівацца ў Пецербургу, пакуль будзе надрукаваны і падпісаны дыплом, Неслухоўскі, зразумела, не мог. Перад ад’ездам з Пецербурга, 15 верасня, ён падаў на імя дырэктара інстытута прашэнне:
«Честь имею просить покорно Ваше Превосходительство о высылке мне диплома на имя моего отца Люциана Егоровича Неслуховского в губернский город Минск, по Юрьевской улице в доме Лапицкого».
Дыплом быў гатовы 30 верасня 1877 года. 12 кастрычніка таго ж года канцылярыя інстытута пры адносіне № 424 адаслала яго ў мінскую паліцэйскую ўправу.
Адначасова канцылярыя інстытута адносінай за № 425 паведамляла аб высылцы дыплома Івана Неслухоўскага.
Адносіна і дыплом былі атрыманы мінскай гарадской паліцэйскай управай 17 кастрычніка, а 19 кастрычніка дыплом быў ужо перададзены бацьку Івана Неслухоўскага — Люцыяну Юр’евічу. На адвароце адносіны значыцца: «1877 года Октября 19 дня присланный при сем диплом за № 2236 получил Неслуховский (бацька).
Вручил: Помощник полицмейстера».
10 снежня 1877 года Мінская паліцэйская ўправа распіску Люцыяна Юр’евіча адаслала ў канцылярыю Тэхналагічнага інстытута.
У справах Тэхналагічнага інстытута захаваўся і чарнавік дыплома, які выдаваўся скончыўшым інстытут.
Да чарнавіка прыкладзены ліст паперы з распіскамі ў атрыманні дыплома. На гэтым лісце, замест распіскі Неслухоўскага, напісана: «Инженер-Технологу Ивану Люциановичу Неслуховскому от 30 сентября 1877 № 2236. Отослано при отношении Канцелярии Института в Минское городское полицейское управление от 12 октября 1877 г. № 424».
Па-беларуску Іван Неслухоўскі пачаў пісаць вершы ў канцы 80-х гадоў, калі ў газеце «Минский Листок», побач з вершамі Янкі Лучыны на рускай мове, сталі з’яўляцца і беларускія вершы за тым жа подпісам. Частка гэтых беларускіх вершаў Янкі Лучыны потым увайшла ў зборнічак «Вязанка», а некаторыя з іх так і асталіся не перадрукаванымі, а таму і невядомымі для шырокіх кругоў чытачоў. Ніжэй мы перадрукоўваем тры вершы Янкі Лучыны, два беларускія і адзін рускі. Першы з іх, «Вясновай парой», перадрукаваны і ў «Вязанцы», але са значнымі скажэннямі ці цэнзурнага ці рэдакцыйнага парадку. Усе тры вершы перадрукоўваюцца з газеты «Минский Листок».
|
ВЯСНОВАЙ ПАРОЙ Гараць лучы ранняй зоркі, Ціха ў полі, на балоце, Буркнуў Піліп, зубы сцяўшы Дурна кажа салавейка, Дзяры!.. бяры!.. Будзем есці
Заходзіць сонца за горы, Ось, вецер цёплы ад рэчкі Як ціха! Там, у патока,
У 80-я годы Іван Неслухоўскі некаторы час быў досыць актыўным карэспандэнтам вядомага фалькларыста Паўла Васільевіча Шэйна. Сярод папераў Шэйна, якія захоўваюцца ў архіве, трапляюцца народныя творы, запісаныя рукою Неслухоўскага. Там-жа, сярод папераў Шэйна, мы знайшлі і надзвычай цікавы ліст Івана Неслухоўскага да П. В. Шэйна. Ліст напісаны на рускай мове. Записывая для Вас сказки, поговорки и проч., я убедился что надо мне иначе легко могу побывать в деревне и пополнить пробелы в моей памяти, переврать. Батлейки уже записаны, но опять таки надо проверить, а главное снять чертеж, чего я не мог сделать теперь, потому что теперь то и начинаются куклы и ящик батлейщиками к сезону. То, что батлейщики поют по-польски, не буду записывать иначе как по-польски, т. к. русская азбука не имеет букв для носовых звуков. Запишу нарочно с ошибками и изменениями, так как поют. Быть может ноты мотивов запишет кто-нибудь из моих знакомых? Все это могу сделать на Рождество или даже после, раньше право невозможно. «Край» — хотя сам меня пригласил писать корреспонденции, не поместил ничего из присланных мною, даже не удостоил меня ответом. По всей вероятности, я не попадаю в тон или просто плох как репортер. Настаивать не буду, так как пишу теперь стихами целую поэму, положительно поглощающую всего меня. Сюжет из жизни крестьян Игуменского уезда-действительный случай. Пришлось побывать на месте, съездить в Минский острог. Быть может ничего путного не выйдет из моей работы? Тем не менее горю желанием довести ее до конца, а отзывы многих возбуждают мою самоуверенность. На днях получил я письмо от польской поэтки Марии Конопницкой - самой даровитой из всей парнасской братии и, если бы мог поверить ему, — черт знает какую хвалу на свой счет принял бы. Конечно, местный отзыв не более как поощрение к труду и проч. С истинным к Вам почтением Янка Лучына па праву лічыцца, побач з Ф. Багушэвічам, адным з пачынальнікаў новага этапа ў развіцці беларускай літаратуры. Не гледзячы на невялікую колькасць яго беларускіх твораў, вядомых нам, яго імя ніколі не будзе забыта гісторыяй літаратуры. Мы мала ведаем аб жыцці і ўмовах творчасці Янкі Лучыны, таму кожная новая звестка, кожны новы дакумент аб ім, натуральна, выклікае асаблівую цікавасць і набывае надзвычайную навуковую каштоўнасць. Ліпень 1945 года. |
Гэты твор знаходзіцца ў грамадскім набытку ў Беларусі і ЗША, бо тэрмін абароны выключнага права, які доўжыцца на тэрыторыі Беларусі 50 гадоў, скончыўся.
Падрабязней гл. у дакументацыі.
