Не мужыцкі розум

Не мужыцкі розум Апавяданне Аўтар: Францішак Умястоўскі

Крыніца: Наша Нива, 1908, №24

Прапануем да спампаваньня!

І

Служыў я тады за лоўчага ў маёнтках графа Ц-а. Маёнткі былі пекныя, лесу шмат; у лесе дзікага звера не раз спаткаць было можна, а цецерукоў і глушцоў гэтулькі было, што хоць вазамі вязі. Цяпер лясы пацерабілі крыху; мядзведзі і ваўкі, спужаўшыся стуку сякер і гоману людзей, паўцякалі ў глыб пушчы і толькі зімою, як голад прыцісне, выходзяць ізноў на лясныя дарогі. Глушцы толькі не вывеліся.

Тады толькі што прыехаў з Пецярбурга служыць у наш кут нейкі пан Шмід, чалавек яшчэ малады. Усё жыцце прагуляўшы ў горадзе, ён саўсім не знаў вёскі і бадай першы раз на сваім вяку ўбачыў мужыка толькі тады, як прыйшлося з ім мець дзела па службе.

Вось гэты самы Шмід дазнаўся, што ў нас вельмі шмат глушцоў, дый захацелася яму хоць раз у жыцці папаляваць на іх. Заехаў з гэтым да мяне. Не хацеў я везці яго ў лес, бо шкадаваў рэдкай цяпер птушкі, але нічога не зробіш: адмовіцца не было як. «Згінь, прападзі», - падумаў я і прыказаў запрэгчы лінейку, сказаўшы леснікам, каб чакалі нас у Мядзведзь-лесе, дзе быў найлепшы ток глушцоў. Да Мядзведзь-лесу трэба было ехаць вярстоў восем з гакам, - насамперш грэбляю да Нёмана, а там ляснымі дарожкамі ў глыб лесу, дзе былі пабудаваны будкі для стральцоў.

Ужо пачынала вечарэць, пакуль мы даехалі да Мядзведзь-лесу. Пры стралецкай будцы гарэў агонь, і двух леснікоў, чакаючы нас, сушылі мокрыя анучы. Адпачываць не было часу. Пакуль ноч не абняла зямлі, трэба было ісці засачваць глушцоў.

Вярнуўшыся з лесу, прымасціліся мы пры агні і, абагрэўшыся, узяліся за вячэру.

Весела сядзець і глядзець, як высока, высока падымаюцца чырвоныя языкі пламянёў, а залатыя іскры, быццам грамада зорак, завіснуць над галавою, хвіліну хістаюцца, быццам не зналі, куды ляцець, - то ўніз падуць, то ізноў узляцяць угару, ажно пагаснуць у цямніцы ночы. А кругом ціха. Толькі вецер часам прабяжыць па лесе, зашуміць веткамі дзярэў, - і адазвецца лес яму; то пугач пякельным плачам разальецца па пушчы, - і зноў усё ціха; толькі трашчаць галавешкі, і закіпеўшая вада булькае ў саганчыку...

Выпіўшы гарэлкі і закусіўшы, мой няпрошаны госць крэхнуў, пагладзіў бруха і ўздыхнуў.

- Вось, дзякаваць богу, і пад'еў. Трэба спаць ісці. Юзік! - клікнуў ён лесніка. - Дык, кажаш, глушэц - хітрая птушка?

- О, панок, хай бог бароніць, якая хітрая! - адказаў Юзік. - Іншы раз скачаш, скачаш да яе, - вось, здаецца, яшчэ крыху і страляць можна, - дык якраз пачуе згубу сваю. Замоўкне і ні-ні!

- Іш, якая?!

- Але! І паляціць - уздымецца і паляціць!

- То, як бачу, не мужыцкі розум яна мае?! - сказаў Шмід і зарагатаў з свайго жарту.

- Хто яе знае, хто яе знае, дужа хітрая птушка! - залапатаў Юзік, з-пад ілба паглядаючы на яго.

Я ўбачыў гэты погляд Юзіка. Ну, думаю, задасць госцю! Знаў я добра Юзіка і ведаў, што не даруе ён гэтага жарту. На тое ж і выйшла.

II

Назаўтра, яшчэ ноч вісела над лесам і зоркі паміж дзярэў міргалі залатымі вачамі, мы былі ўжо на нагах. Пакуль сабраліся, ужо пачынаў бразджаць дзень. Шмід з Юзікам пайшлі ў адну старану, я з Петруком - у другую.

Пан сапеў, як кацёл, бурчаў нешта над носам і лаяўся, патыкаючыся ў цемнаце аб пні і вываратні. Але вось ужо і бор, а далей балотца, парослае беразняком: там спяць глушцы, пакуль свет дня не разбудзіў іх. Выбраўшы сухое месца, нашы паляўнікі затрымаліся, чакаючы рассвету.

- Ну, глядзі, Юзік, каб без глушца не варочацца, а то сорамна будзе.

- Ды не, паночку, куды ж ён дзенецца? Павінен быць. А пан знае, як скакаць пад яго?

- Не, пад глушца не скакаў ніколі.

- Не?! То, паночку, ужо слухайце мяне. Як пачну скакаць, дык скачыце і вы; а як стану, дык стойце і ані-ні, бо пачуе і ўцячэ.

- Ну, добра! Каб толькі быў глушэц, глядзі!

- Павінен быць... Але, цыц! - шапнуў Юзік, наслухваючы. - Пяе!

У лесе тым часам развіднелася. Зоркі пагаслі, неба пабялела; густы туман павіснуў над балотам і атуліў яго з усіх старон. Здалёку здалося б, што шырокае мора без канца, без меры выйшла з берагоў і заліло беразняк. І ціха было ў ім, толькі здалёка-здалёка ляцела песня глушца.

- Чуйце, паночку, які пявун: так і дае, так і дае песню за песняй! Іш, ліха яго! Ну, цяпер будзем скакаць, - шаптаў Юзік і, узяўшы Шміда за руку, пацягнуў яго за сабою. - Ну! - камандуе Юзік у такт песні і, праскочыўшы два-тры шагі, замірае на месцы, быццам каменная фігура.

Шмід скача і затрымоўваецца па камандзе Юзіка, прэ праз купінкі і вываратні, па калені лезе ў гразь; вылупіў вочы, бруха трасецца. Але слухае каманду: пават сапець перастаў. Доўга так скакалі яны. Ужо глушэц недалечка. Шагоў сорак праскачыўшы і страляць можна. А ўсё дае песню за песняй.

- Ну! - скамандаваў Юзік і скокнуў далей.

Шмід за ім. Але тут Юзік неяк зачапіў яго, ён ступіў на сук, спатыкнуўся і бух у балота, аж вада брызнула ва ўсе бакі ды гул пайшоў па лесе.

- Іш, чорт! - вылаяўся Шмід. - Дай руку, Юзік, памагі ўстаць.

- Цыц! паночку, бо ўцячэ!

Шмід замоўк, але караскаецца ў балоце, сілячыся падняцца.

- Ляжыце, паночку, ціха, бо ўцячэ, - шапнуў ізноў Юзік ды рукой прыціснуў Шміда к зямлі, каб не варушыўся. - Як запяе, тады падыму.

Прыціх Шмід, ляжыць ціхусенька, чакаючы, пакуль глушэц запяе ізноў. Але песня прыстала. Глушэц, не іначай, пачуў людзей і замоўк. Прайшла хвіліна, другая, - пяць, дзесяць хвілін... песні няма. Шміду ці надаела бадзяцца ў балоце, ці можа прыстаў ляжаць на гэткай пярыне, толькі ізноў пачаў варушыцца. Юзік угледзеў гэта, маўчыць, ды што той парухаецца, ён глыбей яго сваёй лапай у балота ўцісне. Мацаваўся, мацаваўся Шмід, - куды ж там, няма ратунку. Рука Юзіка, быццам стопудовы камень, лягла на ім. Але не кажа нічога: баіцца спужаць глушца. У канцы не вытрымаў.

- Юзічак, залаценькі, пусці! - пачаў ён прасіць. А той сваё:

- Не важцеся, паночку, далібог, уцячэ! - ды цісне Шміда ў балота. Тут ужо той зазлаваў:

- Юзік, пусці, кепска будзе! Што, не пусціш?! - гаркануў ён на ўвесь беразняк. - Не пусціш, гад?!.

- Ай, панок! - залямантаваў Юзік, падымаючы Шміда. - Вось і ўцёк, і ўцёк... глядзіце!

Шмід дурнымі вачыма глянуў туды, куды паказваў Юзік. Глушэц, зняўшыся з яліны, распусціў скрыдлы, махнуў і прапаў у туманах балота.

Увесь у гразі і мокрым вярнуўся Шмід да будкі з пустымі рукамі.

- Ну, што, не пашэнціла? - запытаўся я ў яго.

- Нет, чорт! Хітрая пціца не падпусціла! - адказаў ён сярдзіта.

- Не жарт, якая хітрая: яна не мужыцкі розум мае, - пацвердзіў Юзік.

Мой госць сярдзіта глянуў на яго і адвярнуўся. А Юзік так і заліваўся ціхім смехам, затыкаючы шапкаю губы.

1908 г.