Наша сонца (1932)/II

← I. Кіраўнікі вятроў

II. Дваццаць адзін Аповесьць Аўтар: Барыс Мікуліч 1932 год

III. Голас краіны →

Прапануем да спампаваньня!

II. ДВАЦЦАЦЬ АДЗІН

---

НАПЕРАД, ПА СОНЕЧНЫХ РЭЯХ!

1

Ён ляжыць тварам угару, галава адкінута назад, рукі распласталіся па траве — адна — правая — ляжыць у вадзе, другая сударгава скамечыла завяўшы ўжо жмут чамярыцы.

Над ім ляжыць неба: спакойнае ў сваёй размашыстасьці, а гэтая размашыстасьць — бяскрайная блакіць — купаецца ў хвалях ракі.

Яго, напэўна, хацелі кінуць у раку (— цягнулі па зямлі — трава прымятая —), нешта — раптоўнае і непрадбачанае — перашкодзіла дацягнуць да вады: так вось і кінулі на беразе.

Уначы ішоў дождж — буйны, імклівы — і вада засталася аж да раньня ва ўпадзінах вачэй, на моцна сьцятых вуснах

Стаялі і маўчалі.

Ішлі купацца з рогатам і песьнямі, рушнікі паскручвалі — учынілі гэтымі рушнікамі бойку, каб целы разьмяліся пасьля сну. Хлопцы кпілі над Самайловічам — ня дужа любіў купацца — што ён абавязкова трапіць на топленіка, — Самайловіч, трацячы спакойны тон, агрызаўся ў адказ.

Раньне стаяла такое-ж маладое, як і тыя, што прышлі купацца. Маўчала — густа ўмасьленая расой — высокая трава. Спакойна ішла вада, аблізваючы берагі. Час-ад-часу падалі з алешніку кроплі, яны гулка шлёпаліся аб траву, фігурантна пабліскваў на сонцы расяны россып.

Кінуўшы некаму на рукі рушнік, Калесьнікаў — сьвіснуўшы — разагнуўся, каб кінуцца — у трусіках — у ваду з разьлёту. Ён пабег, а ўсьлед пасыпаліся жарты, рогат, улюлюканьне. І раптам напоўдарозе Калесьнікаў рэзка абарваў бег. За сьпіной выбухнуў рогат.

— Калесьнікаў! Ці не кракадзілу ўбачыў?

— Га-га-га!

— Не, хлопцы, пэўне дзяўчаты купаюцца… Яначка і здрэйфіў!..

— Трымай трусы, Яначка, падаюць!

— Ха-ха! Глядзіце, аж загарэўся ўвесь!

Усе зірнулі на Калесьнікава цела, якое раптам пакрылася густой чырваньню. Галава унурылася ў плечы — постаць неяк скрывілася на бок.

— Хлопцы! Гайда сюды!

Штырхаючы адзін аднаго, пабеглі навыперадкі, а рогат і крыкі злучыліся ў адзін гуд, і гэты гуд ляцеў разам з хлапцамі.

Сталі.

— Караткевіч?

— Ігнась?

— Што гэта?

Стаялі і маўчалі. Глядзелі на яго — Ігнася Караткевіча, сакратара райкому — а ён ляжаў нярухомы і бесклапотны, нярухома стаяла вада ва ўпадзінах вачэй, на моцна сьцятых вуснах.

Маленькі Андрыенка, не чакаючы на тое, калі прыдуць у сябе здэтанаваныя таварышы, сказаў:

— Я пабягу ў міліцыю. Трэба што рабіць.

І ён пабег лугам — напрост — да мястэчка, а ўжо наўздагон крычаў Самайловіч:

— Да Патапенкі забяжыся. Расштырхай, калі сьпіць. Хай сюды ідзе.

Неўзабаве на беразе сабраўся народ.

Раззлаваны і ўстурбаваны прыбег Патапенка, на-хаду зашпільваючы гумовы палітон, — ён апрануў яго проста на кальсоны.

— Возьмем, хлопцы, яго адсюль.

— У райком нясіце.

Караткевічава цела паднялі і тады ўбачылі: на траве застаўся крывяны сьлед — вырыс чалавечага цела.

— Яшчэ доўга жыў, — заўважыў Калесьнікаў. — 3 мёртвага столькі крыві ня выльлецца.

— Тры раны цесаком, — агледзеўшы труп, констатаваў начальнік міліцыі. — Эх, і сволачы-ж!.. — Ён ужо гатоў быў вылаяцца, моцна, ад усяе сілы, каб адвесьці душу, але стрымаўся, махнуў рукой, і ад таго, што лаянка засталася ненароджанай — схмурнела аблічча, зыйшліся бровы, засталося прыкрае нейкае адчуваньне ва ўсёй істоце.

Забітага несьлі мястэчкам у райком.

Ля варот зьбіраліся абываталі, праважалі вачыма ішоўшых, перакідаліся меркаваньнямі — сусед з суседам. Ісакава жонка пад вялікім сакрэтам паведаміла Беневу жонку, што Караткевіч, бязумоўна, застрэліўся сам, і прычынай гэтаму — палец Ісакавай жонкі стрэліў угару — ні што іншае, як гарачая любоў да дачкі рабіна.

— Яна з ім гуляла…

— Ну, не яна гуляла, а ён гуляў, гэта зусім не адно і тое самае.

— Эт, вялікі мне клопат — ён ці яна. Адно я магу сказаць, што дачцы рабіна гуляць з гоем…

Але моральныя сэнтэнцыі суседак скончыліся нечаканым выпадкам. Па вуліцы бегла, заламваючы рукі, Роза. Спазмы сьціскалі горла, сьлёзы каціліся па твары — сьлёзы былі буйнымі, цяжкімі. Яна забылася на ўсё навакольнае, не зьвяртала ўвагі на крытычныя пакіўваньні галоў, на грэблівыя ўсьмешкі, на спачувальныя позіркі. Не зьвяртала ўвагі, бо было вялізарнае гора — яна ня мела сілы стрымацца, не хацела стрымлівацца: стрымаешся, схаваеш гора і яно — ня сьпіць-жа, а дбае! — будзе ціснуць мацней і даўжэй, пячы нутро нявымерным болем.

— Ну, ну, Розачка!..

— Усьцешыла старую мацеру, няма чаго казаць.

— Дачка прылічных бацькоў-яўрэяў! Ай-я-я!

Забітага паклалі ў чырвоным кутку. У пакоі засталося некалькі чалавек: іншыя разышліся хто куды — справы свае рабіць, уражаньні разносіць, рупіцца аб пахаваньні.

— Вораг, таварышы, блізка, — парушыў цішыню Патапенка.

2

Да Стаходу трэба ехаць цягніком да маленькай станцыі (самотны лабаз, цёмная будыніна вакзалу, зьнясілена матляецца звон), з якой — згадзіўшы рамізьніка (а іх тут багата і згадзіць зусім ня цяжка) — прасёлкавымі дарогамі, памінаючы добрых і благіх продкаў, трэба трэсьціся на калёсах пяцьдзесят кілёмэтраў.

Трэба мець на ўвазе, што пяцьдзесят кілёмэтраў на стаходзкіх калёсах — гэта амаль тое-ж самае падарожжа па нязьведаных краінах, над апісаньнем якіх трацяць сваю развагу дзеці сярэдняга і старэйшага ўзросту. Будзьце ласкавы паехаць у Стаход са станцыі ўначы (а ўдзень гэта вам і ня ўдасца, бо стаходзкія рамізьнікі маюць зазвычай выбірацца на ноч): у вашым змораным дарогай уяўленьні паўстануць дзівосныя вобразы, пад кожным кусточкам вам будуць здавацца розныя (у тым ліку — і палескія) Рабінзоны, на пышным лісьце хвой (не рабіце страшкіх вачэй — менавіта хвой, бо дзе-ж на Беларусі растуць пальмы) будуць чылілікаць райскія птушкі, а напрыканцы падарожжа вы захварэеце на непрадбачаную медыцынай хваробу, імя якой — амок.

Наперадзе вазка сядзіць стаходзкі рамізьнік, портрэт якога даваць тут ня трэба: гэта той жа Беня-балагол — стары наш знаёмы — што вёз аднойчы Міхася Лынькова, а Міхась Лынькоў, захварэўшы па дарозе на дробнабуржуазны эстэтызм (як сьцьвярджае дыягноз доктара Бэндэ — захвораньне мясцовае), зрабіў з гэтага рамізьніка героя.

Вазок кідае то ўлева, то ўправа: рамізьнік мужна застаецца на сваім пасту — зьвесіўшы галаву, ён сьпіць. Конь ідзе спакойным крокам, выбіраючы больш роўную дарогу, конь ведае, што яго не патурбуюць — гаспадар будзе спаць аж да Забуднянскіх хутароў (пры пачатку гэтых хутароў — заезны двор).

Маўчыць ноч. Маўчаць бесклапотныя дрэвы, абступілі яны дарогу і бязудзельна пазіраюць на праезжых.

Анатоль ня можа заснуць. Дый ці можа спаць чалавек, якога чакае новае жыцьцё, новае месца, новыя варункі і людзі. Так! Новыя людзі. Ад іх — ад людзей — залежыць бадай і ўсё іншае — і жыцьцё, і месца, і варункі. Ня сьпіць Анатоль, бо думы ходзяць вал за валам (для аматараў вобразаў заўвага: ніхто ня выкарыстаў роўналежнасьці — морскі вал і вал сена), думы концентруюцца на людзях, на тэй іх безьлічы, што прышлося бачыць, з якой прышлося працаваць.

Ад’яжджаючы Анатоль меў гутарку з Арансонам — Апоакругкому, які — хлопнуўшы яго па плячы — сказаў:

— Эх, таварыш Шастакоў! Думаеш — хочацца цябе выпраўляць у Стаход? Дый ты нам тут патрэбен, тут, у горадзе…

І, запальваючы дрыжачымі пальцамі папяросу, дадаў ужо цішэй.

— Але, там, Шастакоў, небясьпечны фронт. Ведаеш — балаты, лясы, глушыня… Ну, а работнікаў нямашака, хоць гвалту крычы. Моцных людзей няма, а тут вось яшчэ Караткевіча ўгробілі, зусім пуста. Караткевіч у нас рабіў там за чатырох, сьветлая галава, хлапец на вялікі палец быў…

Нэрвова біўся дым ад папяросы, нэрвова вылеталі словы з ахрыплага Арансонавага горла: у гэтых дзьвюх дэталях быў увесь Арансон — надзвычай добры прамоўца-агітатар, спрактыкаваны нэрвовай работай партыец.

— Моцных людзей няма, — гэтыя словы глыбака запалі ў Анатолёву сьвядомасьць, яны неяк акрылілі яго: у гэтых словах ён пачуў падмацаваньне сваім уласным сілам.

Ноч распусьціла свой машастовы веер (аматарам вобразаў заўвага: ноч зялёных і блакітных пераліваў можна параўнаць з хвастом паўліна), — а дрэвы маўчаць, маўчыць далячынь, маўчыць конь.

Сьвітаньнем былі ў заезным.

Заезны дом стаяў пры дарозе, абнесены нізенькім парканам, а вароты — новыя, яны пахлі яшчэ смалой — былі высокімі і шырокімі: нешта сьмешнае было ў гэтым спалучэньні нязграбных варот і нізенькага паркану.

У хаце народу было мала. За сталом — (заплямлены чаем і рукамі абрус) — сядзеў каранасты чалавек — з чатырохкутным лбом, пад якім гарэлі зялёныя вочы (цьвікі дый толькі).

Гаспадар стрэў ля варот, спытаўся, як ехалася, якія навіны ў горадзе, папрасіў закурыць і тады ўрачыста — прыставіўшы напаўкружочкам руку да вуснаў — паведаміў:

— У вас ёсьць папутчыкі, весялей будзе ехаць. Стаходзкі сакратар… Вы, таварыш, чай будзеце піць?

Павіталіся. Вочы (цьвікі дый толькі) гарэлі цёплым гумарам, дый у гэтым агні была яшчэ нейкая — няўлоўная — прымесь: радасьць нейкая.

— У нас шмат работы, а людзей — адзін-два і ўсё тут.

— Мне аб гэтым Арансон сказаў. Але думаю, што актыў усё-ж скалоцім.

— Як-жа іначай! Моладзі поўнае мястэчка, але моладзь, ведаеш, такая… як табе лепш сказаць? ну, местачковая. Сам разумееш.

Пілі чай. Патапенка трымаў сподак усёй рукой, растапырыўшы пальцы, дзьмуў, надуваючы няголеныя шчокі, студзіў чай.
Бралася на ўсход сонца. Быў контраст: брудная шэрань заезнага дому і ружовае (кроў у малацэ) расьцьвітаньне раніцы.

У дарозе Патапенка расказаў пра забойства Караткевіча, пра забойцаў, яшчэ неадшуканых.

3

Раней гэта было ўрачыстасьцю. Праўда, што-кольвек ад яе — ад гэтай урачыстасьці — засталося і цяпер. Але скажэце на ласку, што гэта за ўрачыстасьць, калі нават стары Шолам — паважаны яўрэй — не адмаўляецца браць грошы, ліччыць іх, сварыцца з-за недаданага пятака ў суботны дзень.
Не! І Стаход рэволюцыянізуецца. Гэта можна заўважыць у дробязях, ня кажучы аб рэволюцыянізацыі вуліц (— шыльды, лёзунгі, палотнішчы).

Дробязі! Яны формуюць цэлае, монолітнае, галоўнае, яны формуюць жыцьцё. Дробязі! Яны родзяць новае — спачатку лёдзь прыкметнае, лёдзь улоўнае для няўзброенага вока, а гэтае новае расьце, дробязь + дробязь, — яны — гэтыя дробязі, — даведзеныя да бесканцовасьці, — нараджаюць двуістасьць у тым, што было, што здавалася да зьяўленьня гэтага новага монолітным, двуістасьць супярэчнасьцяй: абалонка монолітнасьці — толькі чадра ўсходняй жанчыны.

Ахутаны дзедаўскімі звычаямі, што з любасьцю праносіліся праз гады, нібы тора ў руках прапаведніка, угрунтаваны мядзянымі падсьвечнікамі і падносамі, чыстымі сурвэткамі ў вечары пятніцы — быт у сям’і рабіна прашоў праз рэволюцыю незакранутым, монолітным. Рабін Калмановіч быў тым чалавекам, які ўмеў утойваць ад сям’і раптоўныя няпрыемнасьці, а іх — гэтых няпрыемнасьцяй — была безьліч, домінуючай адзінкай з якой было зьмяншэньне заработку. Дачка — Роза — аб гэтым ня ведала. Калмановіч ганарыўся мудрасьцю сваёй развагі, што аднойчы падказала яму так:

— Рабін Калмановіч! Калі ты хочаш, каб лёх твой быў сухім і цёплым, калі ты хочаш, каб хмары над домам тваім прайшлі без навальніцы, калі ты хочаш, каб дачка твая — адзіная дачка, рабін Калмановіч! — вырасла вартай годнасьці свайго бацькі — ты маўчы, ты не абурайся на тое, што робіцца навокал, ты рабі выгляд, што жыцьцё цячэ старым рэчышчам.

І Калмановіч гэта рабіў. Ён быў з выгляду спакойным, заўсёды мяккім і аднатонным. Ці стаяў ён каля ўсходняй сьцяны ў часе малітвы ў сінагоге — пачэснае месца, ці гаварыў на вуліцы з набожнымі яўрэямі, ці даваў парады, ці — нарэшце — вячэраў дома — ён быў аднатонным.

Але бывае так: чатырохкутнік вакна адкідае на сьцяну сьветлы стэрыотып; за вакном — на вуліцы — праяжджае воз, устаўлены бутэлькамі з півам; сонечныя промні вар’ююцца; па сьветлым стэрыотыпе бягуць зялёныя, чырвоныя, хмурыя хвалькі: — стэрыотып парушан законам пераламленьня промняў. Аднатоннасьць — зьявішча часовае.

Рабін Калмановіч, забыўся на закон пераламленьня промняў. Аднатоннасьць была парушана самым нечаканым, раптоўным чынам.

Эстэр у роспачы сказала:

— Твая дачка, Мэер, плакала па гоі. Мне пра гэта сказала Бенева жонка. Ты і цяпер будзеш маўчаць, Мэйер.

Ішоў вечар у шэрым гарнітуры. Вечар быў ладным юнаком — прайдзісьветам — і ўсё навакольнае ўраз сваю ўвагу скіравала на яго. Вечар штукарыў, галузаваў. Вечар быў шляхетным.

— Ну? — перапытаў рабін Калмановіч.

Эстэр глядзела ў вакно. Яна бачыла, што навычвараў на вуліцы штукар-вечар — моладзь ішла гуляць, пара за парай, нібы ў фігуровым мэнуэце, але дзіўным было тое, што пары былі злучаны самым нечаканым чынам: хто-б гэта даў веры, калі-б сустрэў удзень на мястэчку Хаю Пэрэль — машыністку РВК — побач з шаўцовым сынам Айзікам!

— Ну? — у другое перапытаў рабін Калмановіч.
Эстэр павярнулася да яго, запанаваў на твары клопат, турботны — матчын — роспач.

— Вунь зірні, калі маеш ахвоту, — і яна ткнула рукой у шыбіну (— адказам быў тупы звон).

З-за фіранкі — ён прытрымліваў яе адной рукой — зірнуў рабін на вуліцу. Вочы ўраз набрылі на дачку — на ягоную дачку Розу: ішла яна самотна, воддаль ад вясёлага грудку моладзі.

— Ну?

Эстэр узлавалася. Гэта было відаць па тых лілёвата-барвянцовага адценьня плямах, што ў момант упрыгожылі твар.

— Хіба ты ня бачыш, Мэер, якая сумная твая дачка?

— Ша! — рабін узьняў рукі ўгару.

— А чаму маладой жанчыне пажурыцца няможна? Дзе гэта такі закон ёсьць?

— Эт, што з табой гаварыць. — Лілёвата-барвянцовыя плямы пачалі блякнуць. — Бенева жонка Соня казала, што як хавалі гэтага самага Караткевіча, каб яму лёгкай зямля была, дык Роза траха ў магілу не ўвалілася. Шэйна казала Соні, што Фаня Рузіна казала яе дачцы Песі, як Іда Абрамаўна бегала ў аптэку да Сары Сапожнікавай за валер’янкай для…

— Уух! Шэйна казала Соні, Соня казала Фані, Фаня казала Песі, — ня сьцерпеў рабін Калмановіч. — Ну, і што, што з гэтага выцякае?

— Ой, Мэер, я бачу, што ў цябе мазгі выцякаюць. Ты, Мэер, асьлеп, не на людзях кажучы. Убі сабе ў галаву, што Роза ад рук адбілася, мне сорам па мястэчку прайсьці. Усюды, усюды гавораць пра мой няшчасны лёс!…

Эстэр да такой стэпені расхвалявалася, што доўга не магла патрапіць рукой у кішэню, каб знайсьці насоўку і абцерці сьлёзы.

Мэер задумаўся.

Ён пайшоў у суседні пакой, бразгануў умывальнікам, доўга абціраў рукі. Пасьля гэтага, узяўшы маліцьвеньнік, ён сказаў безапеляцыйным тонам:

— Добра. Я заўтра пагавару з Розай. Запалі лямпу.

Хістаўся ў маліцьве рабін. Хісталася лямпа. Хісталіся цені.

4

Навіна — (ад Менскай вуліцы, дзе жыў Беня-балагол, яна завярнула на Аптакарскую, трапіла на рынкавы пляц, папаўзла, нібы вусень па дрэве, перавулкамі і завулкамі) — усіх зацікавіла.

Цяпер, сустрэўшыся ля вазоў, гаварылі так:

— Добры дзень, Шэйна.

— Здаровенькі былі! Нешта дорага сёньня масла. Ліхія часы наступаюць…

— Эт, аб чым гаварыць, Шэйна! Масла дорага, недакупішся. — Паўза. Прыкры рух рукой. — Ды што масла! Вось людзі і тыя дзешава каштуюць.

— Чаму вы так кажаце, Соня? Няхай бог усьцеражэ нас.

— Я кажу пра Караткевіча.

— Hy?

— Вось я і кажу — забілі яго, а новага прыслалі на яго месца. Самі людзі і на сьмерць ідуць.

— Новага прыслалі?

— Так, прыслалі. Сёньня прыехаў.

Навіна ішла з хуткасьцю пажару. Увечары ўсё мястэчка павысыпвала на вуліцу, каб пачуць больш пэўныя весткі аб прыехаўшым, каб угледзець яго.

Вырашалі проблему:

— Яўрэй ён ці рускі?

— Беня казаў, што няможна зразумець. З твару — рускі, але-ж гаварыў з Бенем па-яўрэйску.

— А што значыць — з твару? Хіба ў яго напісана на ілбе ці што?

— Але-ж відаць.

— Эт, відаць! Пажывём, убачым.

Чаканьні цікаўных ня спраўдзіліся. Прыехаўшы не прайшоў тым вечарам па местачковых вуліцах.

У адзін голас вырашылі:

— 3 гонарам.

— Гарадзкі.

У гэты-ж самы час, у цесным пакойчыку Патапенкі ішла гарачая гаворка. У пакоі было пяць чалавек — райкомаўцы. Сваволіў самавар. Яму падпяваў яшчэ гарачы хлеб: ён пыхцеў над нажом.

— Комсамолу тут шмат працы. Мястэчка вялікае, раён ладнаваты. А вось комсамольцаў у нас — як таго гароху на каменьні.

— Колькі ў местачковай ячэйцы?

Даведкі даваў Андрыенка. Ён прыкладаў сярэдні палец да ілба, прыжмурваў вочы і адказваў:

— Было дваццаць адзін чалавек. Аднаго трэба лічыць выбыўшым.

— Малавата, малавата. Ну, а як з дысцыплінай, з культурным, політычным разьвіцьцём?

Андрыенка на гэты раз адказаў неадразу. Яго унівэрсальны пратакол — галава — страціў у гэтым месцы сваю дакладнасьць.

— Дысцыпліна, кажаш ты? Трэба сказаць шчыра: з дысцыплінай — алох. Гэта бадай першачарговае пытаньне, што трэба вырашыць.

Патапенка дадаў:

— Было некалькі выпадкаў простага хуліганства. Яшчэ і цяпер прыходзіцца расхлёбваць. Нават справа да нас дайшла. Але… у мяне такое ўражаньне, хлопцы, што Шастакоў не вячэраў.

— Дзе ты думаеш асесьці?

Анатоль усьміхнуўся.

— На кватэры Караткевіча. Я там ужо з Самайловічам быў. Будзе добра. А наконт вячэры ты не памыліўся, ад раньня нічога ня еў.

Сваволіў самавар. Пыхцеў пад нажом хлеб. Ценкія скуркі ад кілбасы сьвяціліся апетытным бляскам.

— Лі чай, Шастакоў, наварочвай.

Праз поўгадзіны разьвіталіся.

Анатоль застаўся ў сваім новым пакоі. Распакаваў чамайданы. Агледзіўся. Пакой быў сярэдняга памеру: два вакна глядзелі ў ноч. На этажэрцы ў бязладзьдзі навалены былі кнігі. Анатоль узяў адну з іх. Гэта быў зборнік аб моладзі і мяшчанстве. Кніжка была густа ўмялавана алоўкам, на палях дробным пачыркам упісаны заўвагі. Далей Анатолю трапіўся зборнік рашэньняў пленуму ЦК, а наступная кніжка разьвесяліла яго. Гэта было — «Без черемухи» Раманава.

— «Значыцца, — думаў Анатоль, — пытаньне бытавое тут на першым месцы. Як ня дзіўна, прыдзецца пачынаць з самых азоў».

І яму ўспомнілася прайшоўшае. —

… Зіма люцее. Какафонія мяцеліцы заўладала горадам — перавулкі і вуліцы ў сьнежнай цемры паглынулі рэдкія ліхтары. Пуста. Ён — Анатоль — сьпяшаецца дахаты. Наставіў каўнер, на вочы шапку насунуў. Вецер гудзіць, вецер зьвярэе, а яму цёпла, і з гэтай прычыны весела. Наперадзе на рагу — ліхтар. Падыходзячы да яго, убачыў постаць дзяўчыны.

— Таварыш… Слухайце… Праводзьце мяне дахаты.

У галаве мільганула — «вулічная напэўна», але — каўнер высокі, шапка цёплая, гараць шчокі ад ветру — лёгка і весела. Падышоў.

— Хадземце, — і нечакана для сябе зарагатаў:

Какафонія мяцеліцы заўладала горадам перавулкі і вуліцы, цёмныя кубы камяніц, танклявы стогн ветру — усё гэта ўспомнілася толькі праз колькі часу, тады калі ён абчышчаў у сенцах з паліта сьнег, тады, калі прыемнай — ня часта перажыванай — утульнасьцю засьпявалі спружыны канапы.

Пры сьвятле адбылося перараджэньне цёмнай жаночай постаці: яна была зусім маладой, з махнатай шапкай ільняных валасоў, з тонкімі — майстэрскі падфарбаванымі — губамі.

— Эх, як гарыць цела ад марозу, — жанчына млява выцягнула ўгару рукі, пазяхнула, а ўвейках кувырнуўся ледзь улоўны сьмех.

Ён — мэханічна — пацягнуў яе да сябе, пасадзіў на калены. Яна, усьміхаючыся, церабіла ягоны гальштук, песьціла валасы, мякка дакраналася сваімі грудзьмі да ягонага цела.

— Які ты малады, — сказала яна. — Напэўна, недзе маці чакае… А я цябе ня пушчу. Мы вось зараз віна вып’ем, павячэраем. Ты любіш віно? Так, ты любіш віно… Табе падабаюцца, такія, як я? Чаго ты пазіраеш так? Я прыгожая?.. — Яна абхапіла рукамі ягоную шыю, засыпала пацалункамі.

Як выпілі — сьвятло пайшло акружынамі, цела пружынілася весялосьцю і безразважнасьцю. Плакаў за вакном вецер, настывала на вакне дзівосная маразовая росьпісь.

Перараджэньне цёмнай дзявочай постаці адбылося канчаткова: яе цела паблісквала сьвежай ружовасьцю. Ён схапіў яе, падняў, паваліўся на канапу: акружыны пайшлі шалёнай быстрынёй.

Яго сустрэў дзяжурны.

— Гэта што значыць, Шастакоў?

У адказ было бяссэнсавае мычаньне.

— Эй, братка, з табой такога ня было. У нас ты лічышся ўжо выхаваным, прыкладам. А тут… Ды зірні на сябе, што з тваім тварам?

З глыбіні чатырохкутнага люстра выплыў адлюстровак бледнага твару, густа ўмаляваны чырвонымі плямамі (— «яна цалавала фарбаванымі губамі, вось сволач!»).

— А ўдзень будзе сход ячэйкі, цябе вылучаюць сакратаром. Ты разумееш, што гэта азначае? Першы-ж раз у комуне са сваіх сакратара выбіраюць, цябе, значыцца. А ты…

Быў сорам перад рыжым Ромкам — дзяжурным па комуне, а разам з сорамам войстра паўставаў боль, накіпам пеніўся ён.

— Ромка, — схапіў за руку Анатоль. — Слова даю… Чуеш? Толькі не кажы гэтага нікому заўтра… Гэтага ніколі ня было, ты-ж ведаеш мяне з першага дня комуны… Ведаеш, яна стаяла адна, ёй было холадна… ну, вось… жаласьлівым голасам папрасіла адвесьці дахаты… я нават рагатаў… Чуеш, Ромка, слова даю…

У канцы калідору вырасьлі бомы гадзіньніка, вырасьлі і рассыпаліся гулкім пошчакам пад каменнаю стольлю калідору.
— Ідзі спаць… Толькі цішэй, не пабудзі хлапцоў… Сам будзеш вінен, калі даведаюцца, — адказаў Ромка.

… Анатоль швыргануў кніжку Раманава. Нават пры ўспамінах нешта драпанула па целе — войстрае, дужа няпрыемнае. Як здарыўся гэты выпадак — прышлося шмат працаваць над сабою, каб вытруіць тое благое, што яшчэ засталося ад блуканьня бяспрытульным, у «сламе» са злодзеямі, налётчыкамі, марафетчыкамі, і ён — Анатоль — у гэтай барацьбе са сваім уласным я выперадзіў шмат каго з іншых насельнікаў комуны.

Ён адчыніў вакно.

Лёгкай прахладай павявала ноч. Недзе за мястэчкам — ля ракі — сьпявалі зашмальцаваную, нібы хвастач, патрапаную, нібы саракагадовая жанчына, песьню:

Сьляці к нам, ціхі вечар,
На мірныя палі…

5

Гэта быў першы сход пасьля доўгага перапынку. Яшчэ за дзень да сходу былі выклеены абвесткі, у якіх асабліва падкрэсьлівалася, што гэты сход адчынены для ўсіх, што на гэты сход запрашаецца беспартыйная моладзь. Так ніколі не рабілі ў Стаходзе. Але актывісты — Самайловіч, Андрыенка, Длугач — не протэставалі, не супярэчылі новаму сакратару:

— Хлапец свой. Ведае, што робіць.

Анатоль тымчасам рыхтаваўся да сходу. Гэты сход павінен быў вырашыць багата пытаньняў: ад яго залежыла праца ячэйкі, а галоўнае — рост яе.

— Ведаеш, Патапенка, яшчэ сам не ўяўляю, як павесьці сход, — казаў Анатоль. — Адно толькі ведаю, што ад сходу трэба ўзяць усё, што можна, зрушыць справу з мёртвай кропкі трэба.

— Як павесьці, будзе відно. Абы ўпэўненасьць у патрэбе гэтага сходу.

Адзін за адным сыходзіліся ў нардом. Андрыенка перапыняў кожнага прыйшоўшага ля дзьвярэй, цягнуў да стала, соваў у рукі аловак і — падштырхваючы — казаў:

— Зарэгіструйся, братка. Прозьвішча і імя, дзе працуеш.

— А як па бацьку?

— Бацьку з маткай можаш сабе пакінуць. Гэтага ня трэба.

Прышоў Мікола Длугач. Ён быў у чорным гарнітуры, у белай кашулі з мяккім каўнерыкам, нядбайна выпушчаным напаверх. Гэты белы каўнерык надаваў усёй постаці Длугача нейкі асаблівы выгляд: буйны — рымскіх абрысаў — нос, тонкія, нібы жаночыя, губы, бязладзьдзе расчэсаных угару русых валасоў, — усё гэта было неяк падпарадкавана беламу мяккаму каўнерыку, нядбайна выпушчанаму напаверх. Прышоў Мікола Длугач не адзін. Разам з ім прышоў сьмех, прышлі галасы чатырох дзяўчат. З іхным прыходам абстаноўка неяк ураз зьмянілася: зрабілася весела, цесна, шумна.

— Длугач, цябе Шастакоў кліча.

— Дзе ён?

— У чытальні. Ідзі хутчэй.

Адчыніў дзьверы. Чытальня была пустой. Ля вакна, сьпіной да яго, стаяў новы сакратар райкому, пра якога Мікола чуў шмат, але якога яшчэ не пасьпеў убачыць.

— Добры дзень.

— Анатоль павярнуўся, працягнуў руку.

— Я бачыў праз вакно, як ты ішоў з дзяўчатамі. Мяне гэта дужа зацікавіла.

— Што менавіта цябе зацікавіла? — ня ведаючы, як зразумець сакратаровы словы, перапытаў Длугач.

Анатоль ледзь прыкметна ўсьміхнуўся. Длугач хацеў стрымацца, але гэта не ўдалося: ён усьміхнуўся таксама.

— Мы падумалі, відаць, адно і тое-ж. Не, не дзяўчаты мяне зацікавілі… Гэта ня так важна… Вось ты з імі неяк абыходзішся лёгка… Трэба гэта выкарыстаць.

— Ну?

Анатоль бачыў, як паволі чырванее Міколаў твар. Як кладзецца па куткох губ вінаватая нейкая ўсьмешка.

— Ды, як я бачу, ты не разумееш мяне, — засьмяяўся Анатоль. — Трэба выкарыстаць у тым, сэнсе, каб дзяўчат уцягнуць у ячэйку. У нас-жа ніводнае няма. Толькі трэба асьцярожна. Нам трэба самае лепшае, самае здаровае. Вось было-б нядрэнна, каб сёньня на сходзе да нас у ячэйку падала заяву якая-небудзь дзяўчына.

Мікола зарагатаў:

— Ну, таварыш Шастакоў, ты-ж і можаш страху паддаваць. А я ўжо думаў, што табе нагаварылі на мяне нямаведама чаго. Чысьціць мяне ўзяўся. А наконт дзяўчат гэта можна. Я гэта зраблю.

— Толькі вазьмі ў апрацоўку такіх, якія нам карыснымі будуць.

— Добра, добра, я гэта зраблю.

Убег Самайловіч.

— Братцы, давайце пачынаць. Восьмая гадзіна ўжо.

— А комсамольцы ўсе?

— Самайловіч разьвёў рукамі.

— Дзе там усе! З дваццаці толькі чатырнаццаць.

— Пойдзем пачынаць.

Калі сярод прыйшоўшых, што бяз жаднага парадку расьселіся па пакоі, вырасла постаць Шастакова — высокі, з прыгожым тварам (энэргічныя сінія вочы пад дужкамі шэрых брывей) — ён адразу завалодаў увагай усіх прысутных, тады ўраз сьціхлі, абарвалі гаворку на сярэдзіне, наважыліся слухаць.

— Таварышы! Шэсьць комсамольцаў ня прышло на сёнешні сход. Я думаю, што аб іх трэба паставіць пытаньне на бюро. Ячэйкі даўно ня было, сходы нячастыя, і ня варта багата разважаць аб прычынах, якія перашкодзілі ім зьявіцца на сход.

Самайловіч, перагнуўшыся праз сьпінку крэсла, шаптаў Андрыенку:

— Ой, братка, навошта ён гэта кажа? З гэтага сход пачынаць няможна.

— Маўчы.

— Цяпер, калі перад нашай організацыяй, перад нашай ячэйкай на ўвесь рост паўстала пытаньне аб большай гнуткасьці ў працы, мы павінны асабліва войстра паставіць пытаньне аб дысцыпліне. І ня толькі, таварышы, мы яго ставім, мы яго павінны вырашыць і вырашаем. Наш аўторытэт, аўторытэт комсамолу, формуецца нашай зьяднанасьцю, нашай адзінасьцю ў працы. А без дысцыпліны пры нядбайнасьці да выконваемае работы — гэтай адзінасьці ня будзе. Перад намі паўстала яшчэ адно пытаньне, — казаў далей Шастакоў: — Гэта пытаньне тычыцца нашай стаходзкай ячэйкі ў значна большай ступені, чым усе іншыя пытаньні. Мы абвяшчаем барацьбу за рост нашых шэрагаў, за прыліў у шэрагі комсамолу лепшай часткі беспартыйнай моладзі.

Длугач казаў да Жэні:

— Слухай, Жэня, ты павінна ўступіць у ячэйку.

— Гэта гарыць? — гэтак-жа ціха пыталася Жэня.

— Ды не гарыць, а ведаеш… — моцна сьціснуў руку… — Так лепш будзе. Я цябе…

— Мацней любіць будзеш?

Длугач змоўк. Потым, лучыўшы спадручаны момант, сказаў зноў:

— Дый пра што, Жэня, казаць. Ты-ж у нас самая актыўная, самая баявая. Здаецца, сама не адзін раз аб комсамоле думала… А я, Жэнь, мацней любіць буду… усё-ж свая, комсамолка.

— Ну, ты… слухай лепш.

Пасыпаліся запытаньні. Пыталіся рознае: як у гарадзкіх ячэйках з дысцыплінай, чаму шэфства для абмену практыкай няма, ці організуюць дыспут пра комсамольца ў быту, чым скончылася сьледзтва па справе забойства Караткевіча, ці будуць ўзімку працаваць гурткі.

— Сьледзтва яшчэ ня скончана. Аб выніках будзем ведаць. Дыспут організуем. На мясцовым матэрыяле. Для гэтага трэба рыхтавацца. Хто за тое, каб гэту справу даручыць Самайловічу? Гурткі будуць. Яшчэ не абмяркоўвалі плян працы, але яны будуць.

Апошняя запіска — акуратна складзеная — была наступнай:

«Таварыш Ш. Я чула, што ты быў бяспрытульным.
Як ты трапіў у КСМ? Раскажы аб сабе».

Анатоль засьмяяўся.

— Тут, таварышы, пытаюцца пра мяне. Як-небудзь наладзім вечар самадзейнасьці, я на ім і раскажу што-кольвек цікавае з свайго жыцьця. Цяпер скажу толькі адно. У КСМ уступіў у працоўнай комуне для бяспрытульных. Пытаньняў больш няма?

— Хто хоча выказацца, — запытаўся Андрыенка, абмацваючы вачыма прысутных.

Цяпер пачалося звычайнае. Кожны чакаў, калі пачне гаварыць іншы, пачуліся галасы.

— Ды аб чым гаварыць багата.

— Усё зразумела.

— Абы работу пачыналі…

Ля сьцяны ўзьнялася з месца дзяўчына сярэдняга росту, войстравокая, з задзёрыстым вырысам губ, з чырвоным грабянём у валасох. Яна сказала:

— Дай, Андрыенка, мне слова.

— Ну, ну, шпар!

Дзяўчына кашлянула. Мэханічна правяла па валасох рукой, прыгладзіла іх — валасы паблісквалі чорным гладзем.

— Вось Шастакоў правільна сказаў аб дысцыпліне. Гэта ў ячэйцы павінна быць на першым месцы… — Яна раптам замяшалася. — Ды я не пра гэта… Я хацела сказаць пра сябе… Чырвань заліла твар: — Слухай, Андрыенка, лепш сам прачытай… вось тут я напісала, — і яна сьпехам перадала паперу.

Андрыенка прачытаў:

— «У комсамольскую ячэйку мястэчка Стаход. Заява».

— Ой, Жэня! — штырхнула яе суседка. — Ты ў комсамол паступаеш? А што цётка скажа?

— Што яна скажа? Хіба я не сваім розумам жыву?

Праз крэслы прабіраўся да яе Шастакоў. На твары была цёплая вясёлая ўсьмешка, ёю-ж — гэтай усьмешкай — гарэлі вочы. Ён схапіў Жэню за руку і, ціснучы яе, сказаў на поўны голас:

— Цісну руку, бо гэта першая комсамолка, першая дзеўчына, што не пабаялася… цёткі!

Яго словы захлынуліся ў гулкіх воплесках і рогаце.

6

Калі-б Калмановічу сказалі, што ў пятніцу яму ня прыдзецца есьці фаршыраванай, туга нашпігаванай цыбуляй і перцам, рыбы, калі-б яму сказалі, што ягоная ўласная жонка Эстэр, выпрабаваная за трыццаць гадоў сумеснага жыцьця, упадабала маладога мужчыну і кінула ягоны дом — дык і тады-б Калмановіч ня зьдзівіўся, ня страціў-бы свайго спакойнага, аднатоннага выгляду.

Дый ці можна параўнаць з гэтым тое, што ўчуў толькі-што рабін Калмановіч? Ці можна паверыць, што вушы недачулі, вочы недаглядзелі? Не! Хочаш — ня хочаш, а паверыць прышлося.

— Хай сьцеражэ бог, Мэер. Але што гэта будзе, калі дзяўчаты ў комсамол папісаліся? Аб гэтым трэба падумаць.

— Так, аб гэтым трэба падумаць, — падмацаваў рабін Калмановіч, і, ашчарэпіўшы рукамі галаву, пачаў думаць.

Сусед сядзеў насупраць. Сусед спадзяваўся на розум рабіна, верыў у яго, як у самога сябе. Ён і ня ведаў, якое выйсьце знойдзе рабін, але выйсьце знайсьці трэба абавязкова — гэта сусед ведаў добра.

— Гэта яшчэ палова бяды, Мэер, калі хлопцы пішуцца. Ну, яны самі сабе гаспадары, нічога не парадзіш. Але, Мэер, дзяўчаты.

— Так, дзяўчаты, — пакіўваў галавой рабін Калмановіч.

— Калі ўжо яны пайшлі, дык тут трэба бачыць канец.

Рабін Калмановіч дэталізаваў словы суседа:

— Гэта пачатак канца, Нохім. Гэта азначае… Што гэта азначае? Адбіліся ад рук, ад хаты, ад законаў… ну, і канец яўрэйству…

— Эт, аб чым думаць багата! Трэба ратаваць маладых ад пагібелі.

Даушы «спакойнага сна», бразгаючы клямкамі, пайшоў з хаты сусед. Калмановіч паменшыў агонь у газоўцы, сеў за стол, паклаўшы перад сабой сухія, з сінімі жыламі, рукі. Калмановіч задумаўся. Дума была важкай і цяжкой нязьмерна. Трэба было ламіць свае старыя звычкі, пераконваць сваю ўласную развагу, што аднойчы падказала правілы аб аднатоннасьці. Аднатоннасьць гэтую трэба было адкінуць, трэба было забыцца на яе. Што з таго, калі ён будзе безрупатлівым і аднатонным звонку? — ссаць, драпаць, балець будзе ўсярэдзіне, усёй істотай будзе валодаць турбота, будзе хадзіць турбота целам, і ці добра, ці блага гэта абыйдзецца — хто-ж ведае?

У Калмановіча — дзьве існасьці. Адна — карэнная — што, уцаляваўшыся аднойчы ў развагу, прадыктавала ўстойлівы, здавалася, закон:

— Рабін, Калмановіч! Калі ты хочаш, каб лёх твой быў сухім і цёплым, калі ты хочаш, каб хмары над домам тваім прыйшлі без навальніцы, калі ты хочаш, каб дачка твая — адзіная дачка, рабін Калмановіч!..

Ходзіць целам турбота, важкімі ды цяжкімі думамі засела турбота ў галаве. І настойліва, і балюча, і войстра гудзіць у істоце, у падсьвядомасьці другая, толькі што народжаная, існасьць:

— Слухай, слухай, рабін Калмановіч! Лёх твой, дом твой, дачка твая… Так, дачка твая кіне бацькаўскі дом, будзе жыць з гоем… Дзякаваць богу, аднаго забілі. Дык ша! Знойдзецца новы, — хіба мала комсамольцаў, што зазіраюць у вочы твае дачкі?

Калмановічу раптам здалося, што за сьпіной у яго стаіць нейкі незнаёмы чалавек, чалавек упяў позірк у ягоную сьпіну, чалавек ашчэрвае ў злыдушным рогаце рот. Калмановіч усхапіўся. У хаце нікога ня было. На вуліцы, пад самым вакном, стаяла Эстэр з Шэйнай, пра нешта ціха перагаварваліся.

Рабін падышоў да вакна.

— Эстэр — паклікаў ён жонку. — Хадзі ў хату.

І тады, як ля дзьвярэй вырасла маленькая пагорбленая жончына постаць, у істоце Калмановіча другая існасьць канчаткова перамагла першую.

— У пятніцу, — сказаў Калмановіч, — трэба прымаць гасьцей. Няхай Роза павесяліцца з таварышкамі. Я хачу, каб у нашай сям’і панавала весялосьць. Трэба, каб была поўная хата маладых, каб было весела, Эстэр.

Жонка стаяла ля дзьвярэй, прымарожаная нечаканым рашэньнем рабіна, стаяла старая Эстэр і пазірала на мужа, а ў вачох вырасьлі —

— ??

Калмановіч правёў рукой па машастовай зялёнага колеру сурвэтцы, разгладзіў складкі.

— Трэба ратавацца, Эстэр. Я — яўрэй, і для мяне ўсе яўрэі — яўрэі. Трэба ратаваць іх.

Трагічным быў голас рабіна, трагічным быў цень рабінавае постаці, што — пераламіўшыся — лёг на сьцяну і столь, але гэтага не магла зразумець старая Эстэр, бо гардэроб умоўных чалавечых пачуцьцяў местачковаму жыхару невядомы. Аджа трагічнасьць — зьява адносная, бо я ведаю, што зайздросны позірк Бэрнарда Гэтцке выклікае ў часткі гледачоў сьлёзы спачуваньня, а іншым — у тым ліку і мне — хочацца дзёрзка рагатаць над кволасьцю застарэлага буржуа-лёвэласа: дык ці-ж у часе кіносеансу распачынаць спрэчкі аб жанры, аб амплуа Бэрнарда Гэтцке?

Гэта мы, чытач і аўтар, можам уявіць сабе трагічнасьць рабіна Калмановіча: чорны цень, пераломлены на сьцяне і столі, даўгая, шызая шыя, войстры вырыс твару з чорнай мяккай барадой; у вачох захаваўся празрысты адлюстровак турботы і… мне хочацца рабіна Калмановіча ў гэты момант параўнаць з Ісусам Хрыстом Врубэля.

Але старая Эстэр сваёй жаночай інтуіцыяй, сёмым пачуцьцем чалавека зразумела, што трэба слухацца мужа, муж ведае, што робіць.

— Ой, цорэс, — сказала ў роспачы Эстэр.

7

Квадрацік паперы, густа упісаны дробнымі літаркамі, ляжыць перад імі на стале. Далей — за сталом перад імі вакно, шкло ў вакне ў дробных пухіркох, і вуліца, якая відна праз шкло, комедна ліліпуціцца: хочаш разгледзець добра, што робіцца на вуліцы, шчыльна вачыма прыхініся да шкла, захіні вочы рукой напоўкружочкам — дагістарычным тэлескопам — і тады ўбачыш людзей на вуліцы не ліліпутамі, не акторамі «Пятрушкі», а самых сапраўдных людзей на звычайны чалавечы рост.

Гэтае — дрэнна зробленае шкло — дадзела папярэдніку Шастакова, і вакно было завешана вялікім аркушам тоўстае паперы. Дакладчыкі, рыхтуючыся ў гэтым пакоі, кавалак за кавалкам падралі фіранку на тэзісы, — плян, што ляжаў у выглядзе папяровага квадраціка перад імі, быў таксама кавалкам гэтае фіранкі.

— Галоўнае што? Нардом трэба зрабіць сапраўды культурнай установай, а ня месцам для спатканьняў. Яго трэба загрузіць цікавай, карыснай і вясёлай працай. Значыцца, мы пачынаем з вечара самадзейнасьці?

— Ёсьць. Распланіроўка гурткоў. Ты бяры сабе гурток марксызму і ленінізму. Патапенка вельмі заняты, ад яго нічога ня возьмеш.

Дробным, акуратным, як і сам, почыркам Длугач напісаў побач з «Маркс—Ленін» прозьвішча сакратара. Анатоль усьміхнуўся ад раптоўнага зьбегу слоў.

— Слухай, Длугач. Так і ўмаўляемся. У суботу павінен быць вечар самадзейнасьці. Зьбяры хлапцоў, няхай нардом у чалавечы выгляд прывядуць.

— Добра, добра. Усё будзе зроблена, — Длугач сунуў папяровы квадрацік у кішэню, вышаў з пакою, прыгладжваючы рукой непаслухмяныя валасы.

Анатоль пайшоў да Патапенкі.

Цьвіў твар мяккай усьмешкай, і гэтая ўсьмешка рабіла Патапенку дарослым дзіцянём: стваралася ўражаньне, што не ў паперах — за пісьмовым сталом — корпаецца Патапенка, а рукамі па лужыне плёскае русявы прыгажун, ці лепіць з жоўтага пяску бабкі.

— Ай, братка! — агрэў далоньню па ўласнай патыліцы Патапенка. — Ты ведаеш, дрэнная ў нас справа з паступленьнем падатку. Па Ціхвінскаму сельсавету, прыкладам, на сёнешні дзень траха да дзесяці процантаў даходзіць. І ў хвост і ў грыву крыў Жолуда, а рады нямашака. Чорт ведае, што рабіць!

Ён зьвёў бровы — шырокія ды густыя бровы, не, ня ўмее сакратар парткому рабіць твар строгім. Бровы былі зьведзенымі, на ілбе італьянскім алаўком намаляваны зморшчыны (— пад войстрым кутом сяклі яны бровы), а губы тапырыліся ўсьмешкай.

— Пайшлі ў Ціхвінічы Самайловіча, я яго праінструктую, — прапанаваў Анатоль.

Патапенка махнуў рукой. маў.

— Яго ўжо фінчастка ў Ніўкі выправіла. Я аб гэтым думаў.

Шастакоў узяў са стала дырэктыўны ліст, прабег яго вачыма: за звычайнымі радкамі (друкавалі пад сьвежую капірку, літары пасталі густымі плямкамі) была трывога — націснуць на фронт сельгаспадатку.

— Выправім Длугача, Патапенка. Ён справіцца.

Патапенка войстра зірнуў на Шастакова.

— Не, не, — засьпяшаўся ён. — Длугача ня трэба, нешта ў ім ёсьць гэткае… фацэтнае.

— Табе гэта здаецца.

Але Патапенка, расьсякаючы паветра рубам далоні, шпарка сыпаў далей:

— Ня люблю я яго, і цябе хацеў папярэдзіць… Ты нешта з ім шмат гаворыш, нагружаеш работай… — Сьцішыўся. Узяў Шастакова за руку. — Ня ў той бок, Шастакоў, глядзіць хлапец. У галаве адно, каб толькі шчыблеты блішчэлі, каўнерык быў чыстым. Не, не, я ведаю, я не памыляюся, ня люблю яго…

— Не падыходзь так да людзей, Патапенка, цяпер-жа ў нас не ваенны комунізм, што мы ў апорках мусім хадзіць. Якраз гэта не загана.

Сказаў Анатоль і зірнуў неспадзеўкі на свае боты: забыўся пачысьціць, густа ляжаў на іх пыл.

— Яно так, дык так, — мякка сказаў Патапенка. — Але вось ня люблю я яго, што хочаш рабі…

— Калі ўсе партыйцы заняты, паслаць няма каго — настойваў Шастакоў, — дык справа ясная — мы павінны дапамагчы. Ведаеш што? Няхай Длугач едзе разам са мной. Я ячэйкі наведаю, па сваёй лініі рабіць буду, адначасова-ж і яму дапамагу. Згодзен?

— Круціся ні круціся, а згадзіцца трэба. Асабістую антыпатыю ня возьмеш-жа за прынцып.

Шастакоў засьмяяўся.

— Так-бы вось і разважаў заўсёды.

Па дарозе дахаты зайшоў на ўсякі выпадак у РВК. У шырокім сьветлым калідоры — райвыканком зьмяшчаўся ў былым панскім палацы — было пуста. Падыходзячы да габінету старшыні, Анатоль пачуў за сьпіной дзявочы рогат. Ён абярнуўся.

— Добры дзень, Шастакоў, — колючы яго вачыма, павіталася Жэня. — Не заўважыў хіба?
Разам з ёю быў і Длугач. Анатоль успомніў словы Патапенкі, позірк мімаволі прыпыніўся на старанна наваксаваных Длугачовых шчыблетах, — Анатоль усьміхнуўся.

— Добра, што ты тут. Заўтра раніцою паедзем у Ціхвінскі сельсавет. Сход будзеш праводзіць. Ну, як жыцьцё маладое, Жэня?

— Ой, трымайце мяне за контрафалды! — зарагатала Жэня. — А як старое жыцьцё? Ці незарана ў старыя запісвацца, Шастакоў?

Анатоль паспробаваў быў нацягнуць на твар маску сурёзнасьці.

— У ангельцаў ёсьць добрая прыказка. Рэчы столькі гадоў, на колькі яна паказвае…

— Ну! Гэтая добрая пагаворка якраз і ўгробіла твае аргумэнты.

Утраіх яны пайшлі ў сталоўку. Па дарозе Жэня расказвала аб тым як задумала яна мэханізаваць кравецкую майстэрню, як цяжка пераканаць райвыканкомаўцаў, каб адпусьцілі на гэтую справу грошы. Жэня расказвала, падмацоўваючы словы свае энэргічнымі рухамі і звонкім — гуд бубнаў — рогатам, ад якога рассыпаліся ў розныя бакі курыцы, што дагэтуль спакойна і рупліва разграбалі нязьмеценае яшчэ, сьвежае сьмецьце.

8

Восень стаіць цёплая. Паветра пахне мускатам, такім, што кружыць мяккім вальцам галаву, бродзіць кроў ад гэтага восеньскага водыру, нібы віно. І як людзі — п’янеюць туманы, яны густой пенай асядаюць па юрох, за імі — туманамі — хаваюцца лысіны юроў, туманы асядаюць тлустым накіпам, а калі сонца абудзіцца — вар’ююцца яны, рассыпаюцца ў прасторах кор-дэ-балетам, каб наступнай ноччу зноў зьбірацца на бяседку — пракаветнымі рыцарамі — наўкола нязьлічоных сталоў — лысін юроў.

У мястэчку-ж восень куды бяднейшая за тую багатую сястру сваю, што асталявалася на палёх, наўкола мястэчка. У мястэчку восень аднатоўвае сваё бытаваньне выпарэньнямі лужын, пасохлымі трупікамі кляновага лісьця, галузваньнем сьцяжкоў, якімі ўпрыгожаны чырвоныя абозы, сьмяротнай хваткай мух у сталоўцы — дармовая прыправа да абеду з апенак.

Восень стаіць цёплая. Хіба можна паверыць, што надыходзіць бабіна лета, калі стаіць гэткая пагода? Млоснасьцю кладзецца на целы сьпека — лезь у раку дый сядзі ў ёй дзень цэлы. Але рака… Рака дбае аб восені: іржой лісьця скрозь вада ўсеена, вада сьцюдзёная, гусінымі пупышкамі паробіцца скура — бррр!

Сонца густым алеем льлецца па зямлі, сонца плавіцца на зямлі, нібы на вялізарнай патэльні.

У рацэ халодна, на зямлі горача, ну, а калі ўзьлезьці куды-небудзь высака-высака, у паветра — цікава, як там — горача ці не?

— Ведаеш што, Мотка? Узьлезем на царкву. Там дах гэтымі днямі фарбавалі, драбіны стаяць.

Мотка насоўвае на вочы шапку — як лез учора на ігрушыну, дык страціў брыль, але такі ўцёк ад крываногага Лёўкі, — узіраецца ў зялёны дах царквы: гарыць дах сьвежай фарбай, аж вочы сьлепнуць ад зыркасьці.

— Лезем, ну! Гасьцілавіцкі гасьцінец увесь чыста відаць адтуль, чырвонага абозу чакаць будзем.

Сябры, шлёпаючы па цёплых, густых лужынах, ідуць да царквы. Драбіна высокая, старчаком стаіць, і, здаецца, ледзь ня валіцца. Але хіба гэта страшна? Эт, ці мала што здаецца людзям. Першым палез Рыгор. Счакаўшы хвіліну, падаўся за ім і Мотка, а праз колькі часу яны ў салодкім задаваленьні ляжалі на гарачым даху.

— Вялікі, я чуў, абоз пойдзе з Гасьцілавіч. Вазоў пяцьдзесят.

— Тое самае, што і з Ніўскім будзе. Чакалі, чакалі, аркестру выправілі аж за мост, а яны з Луцаўшчыны прыехалі, другой дарогай. Музыканты праз усё мястэчка навыперадкі беглі сустракаць.

— Ну і што?

Рыгор працэджвае праз зубы сьліну і толькі пасьля гэтага з глыбокім сэнсам акту кажа далей.

— Ну і нічога. Пасьпелі даехаць да коопэратыву, пакуль яны прыбеглі.

Мотка хоча дайсьці да кораня справы:

— А як ты думаеш, Грышка? Калі-б музыканты бяз труб беглі, дык пасьпелі-б дабегчы?

На гэткае складанае запытаньне адразу не адкажаш, трэба ўважыць усе, што да моманту, акалічнасьці і тады…

— Чаго гэта вас паўзьбівала туды, халера на вашую галаву? Злазь далоў, каб з цябе ўжо вантробы лезьлі!

Пытаньне засталося без адказу. Мотка ня кратаўся з месца. Рыгоравы вусны зьбялелі. Ён паволі ўстаў і пайшоў да драбіны.

— Лезем, братка, нічога ня зробіш, нарваліся, — і ён — неспадзеўкі — паскроб за вухам.

Зьлезьлі. Не пасьпеў Мотка ступіць на зямлю, як нейчае вялізарнае тулава ўсім сваім цяжарам абвалілася на яго, войстра загарэўся твар ад важкай поухі — і нібы водгульле — гэтаму войстраму болю, што апанаваў твар, азвалася ўсё цела, потым усё зблыталася, адчуваньні перапынілі фіксацыю болю — ён быў па ўсім целе.

— Дзядзечка, а дзядзечка, ратуй, мілы, б’е ён Мотку, — праз сьлёзы прасіў Андрыенку Рыгор, цярэбячы ягоны рукаў.

Надта сьпяшаецца вёрткі Андрыенка — працы нямаведама колькі. І так з абедам апазьніўся — напэўна, там возчыкі на дарозе чакаюць.

— Каго б’е? Хто б’е?

Цягне яго хлопчык, абліваючыся сьлязьмі, — «Што гэтак узяло яго?». Ён паварочваецца, глядзіць у напрамку да царквы, куды паказвае хлапец, прышчурвае вочы і… ён убачыў.

— Ііх, п’яная морда!

Моцным штыршком адкінула азьвярэлага чалавека, пахіснуўся — спрэс п’яны — і паваліўся.

— Я яму пакажу, жыдзяню пархатаму, як храм сьвяты паганіць! Я выб’ю з яго…

Андрыенка — два пальцы ў рот — сьвіснуў. Ужо іх убачылі, бегла з розных бакоў колькі чалавек.

— Жыдоўскі абаронца, хрыстапрадавец! — лемантаваў у лужыне п’яны стараста царквы, б’ючы сябе па грудзях. — Ты думаеш, на цябе ўправы ня знойдзецца, касамол ты саплівы!

Ляжаў зьбіты Мотка: на твары настывалі струпы, булькатала паветра ў горле, з кутка вуснаў цякла дробнымі кроплямі, сьцякаючы на зямлю, кроў. Доўга не разважаючы, схапіў Андрыенка Мотку і пабег у амбуляторыю.

Хваляваліся людзі.

— Эт, даў з пару таўхалёў, няхай ня лезе.

— Але-ж гэта не за старым часам?

— Адкусілі яны кавалак гэтае самае царквы, ці што? Стаіць-жа на месцы!

Мястэчкам бегла Моткава маці, учуўшы пра здарэньне, як завіналася ля печы. Вось-жа з хвастачом у руцэ, з падаткнутай спадніцай, перасякала яна местачковы пляц, крычучы на ўвесь голас:

— Айяй! Халера на тваю галаву, каб на цябе ўжо астатні раз вады нагрэлі, каб костачкі твае сабакі парасьцягалі, каб…

Арбітражам здарэньня былі — пахілыя, пашарпаныя хаты стаходзкія дый насельнікі іхныя — коснасьць і тупасьць, пранесеныя, нібы тора ў руках прапаведніка, праз стагодзьдзі.

9

Вастраносая Фаня стрэліла вачыма у свайго кавалера. Піня Розін скрыпнуў ад здавальненьня наваксаванымі ботамі — так б’е капытам заводзкі жарабец, калі адчуе спакусны позірк кабыліцы — і сказаў, перасыпаючы местачковы жаргон моднымі слоўцамі:

— Фаня, пойдземця да Калмановічаў на журфікс, мяне бяспрыменна прасілі прысутнічаць.

— Ах, як замічацельна, ах, як біспадобна! Міне таксама скомпромэнтавалі прыйсьці, — і яна залілася салодзенькім рахтаньнем.

— Дазьвольце вас на буксір ўзяць, таварыш Фаня, — бяручы яе пад руку, адказаў далікатны кавалер.

І ў паветры — густым ад водыру танных духоў, ад «букетаў бабушкі», ад «цьвет загар», ад церпкага паху жаночых падмышак і разапрэлых шкарпэтак «в нікакую клетку» — плавалі ў паветры сьліўкі культ-уух-уурнага росту стаходзкага «вышэйшага сьвету»:

— Ізя, будзьце такім добрым, пакажэцэ нам новы фокстрот!

Ізя ў модных ботах — (насок «шымі»), з вялікім блакітным бантам замест гальштука, з нядбайнай самаўпэўненасьцю выкідаючы проста перад сабой рукі, адказвае:

— Цяпер фокстроты ня ў модзе, цяпер танцуюць чарльстоны…

— Ах, чарльстоны! — уздыхаюць стаходзкія красуні, робячы губкі, густа пафарбаваныя сумесьсю цэглы з лінолінам, банцікам. — Навучыце, навучыце, Ізя, чарльзону…

— Ня трэба адставаць ад эпохі, — з выглядам сталічнага льва, тонам прапаведніка доўжыць Ізя.

Потым ён выходзіць на сярэдзіну пакою, выварочвае наскі «шымі» ўсярэдзіну (— так ходзяць людзі, хворыя на грыжу), абцірае хустачкай твар і пачынае выкручваць нагамі вар’яцкія «па» чарльстону, паддаўшыся ўсёй постацьцю наперад.

— «Каб хаця вытрымала падлога», — ціха ўздыхае Эстэр, ставячы на стол эмаляваны імбрычак цыкорыю.

За сталом, засланым машастовай зялёнай сурвэткай, сядзяць старэйшыя. Тут — царства рабіна Калмановіча, тут — вырашаецца проблема ратаваньня моладзі ад хвароб часу.

— Ша! Досыць вам ужо вар’явацца. Ша! Рабін Мэер хоча сказаць слова.

Ён устае з крэсла, ягоная хударлява постаць выростае над зялёным полем стала, ягоным словам акомпануе лагодным вурчаньнем эмаляваны імбрычак.

— Маладыя людзі…

— врр-врр…

— Слухайце нас, старых яўрэяў…

— вурры-вурры…

Голас рабіна дасягае такое патэтыкі, якая ня сьнілася лепшым прамоўцам сусьвету.

— Што азначае малы Мотка? Эт, гэта яшчэ дробязь, але гэта дробязь можа перарасьці ў вялікае. Яўрэі!

— вэры, вэры, — падпявае імбрычак.

— Наступаюць часы страшэнных пакут, варочаецца ліхалецьце, пагромы і голад. Вы помніце, яўрэі, стаходзкія пагромы?!

— ррры-ррры, — рычыць імбрычак.

— Разам трэба трымацца, яўрэі, разам бараніць сваю веру, свой дом, сваіх дзяцей, ад пошасьці, што сьледам ідзе за комсамолам. Што чакае яўрэйства, калі рускія мужчыны будуць гвалтаваць нашых дачок?! Што будзе з нашымі дачкамі, калі яны захварэюць на хваробу, імя якой — распуста?! Якія будуць нашы нашчадкі, яўрэі?!

Розе зрабілася кепска. Яна рэстаўравала ў памяці свае сустрэчы з Ігнасём Караткевічам… Ой, бацька, стары бацька! Ты ня ведаеш, якім гарачым каханьнем было каханьне гэтага «гоя»!.. Роза зьбялела. Роза наважылася ўстаць, усхапіцца, хацелася крыкнуць вось тут, перад усімі, у твар свайму роднаму, так, роднаму бацьку:

— Не мані, стары яўрэй, не мані! Ты ня ведаеш, якое шчасьце абмінула тваю дачку! Дзе табе, старому, разумець гэта… Плач, стары яўрэй, над горам сваёй дачкі, плач разам з ёю!..

Навокала загармідарылі.

— Валер’янкі дайце! Вады, вады!

— Мужчыны няхай выйдуць! Расшпілеце сукенку…

— Што з ёю? Адчынеце вакно хутчэй!

Хударлявая постаць над зялёным полем стала раптам пачала тлусьцець, пашырацца, зрабілася вялізарным камяком; гэты камяк зашавяліўся мноствам ножак рознай велічыні, ножкі растуць па столі, па сьценах, па…

— Ай!

Рыжы волат-павук ледзь варочаецца ў чатырох сьценах пакою, а ягоныя ножкі, ногі, нажышчы ўпіваюцца, нібы цьвікі, у сьцены, у столь, у падлогу — яшчэ адзін момант і захістаецца хата, трэсьне, пасыплецца штукатурка, вылузьнецца з грубкі жвавы агеньчык — і па агні будзе баляваць таўсты, рыжай тлустасьцю наліваны, павук.

Шклы акуляр нацэліў доктар Палешук на гадзіньнік, правяраючы пульс.

— Схадзеце на кватэру, жонка дасьць камфару…

Роза білася ў незразумелым для доктара нэрвовым прыпадку, — за заслонай гэтага прыпадку — у змораным уяўленьні, у існасьці падсьвядомых сьветаў — варушыў ножкамі, нагамі, нажышчамі павук-волат, аплятаў маленькае Розіна цела.

10

У сьмецьці — жывыя істоты. Сьмецьце жыве сваім адмысловым жыцьцём. Сьмецьце можа слухацца чалавечага голасу, пацяшацца, зьдзекавацца над чалавекам, скарацца яму. Мяцеш падлогу, а саломіна трапіць у шчыліну — хоць ты плач, хоць ты скач! — доўга будзеш драпаць венікам, а саломінка тырчыць у шчыліне, пакіўваецца на бакі і зьдзекуецца над табой.

За свой век старая Соня навучылася месьці падлогу, пад яе венікам сьмецьце паслухмянае, нібы зьвярына дрэсіроўшчыка, гоніць венік сьмецьце па хаце аж у мяцельнік.Наогул — рэчы слухаюцца Соні.

Міскі і тарэлкі пастроіліся на паліцы ў чынны шэраг, нямудры струмант, што да гатаваньня ежы, атайбаваўся ў кутку ля печы, драўляныя кружочкі на гладышох неўтрапенна пабліскваюць — у дрэва бляск матавы — на сонцы.

Людзі ня надта слухаюцца Соні — вось дзе бяда куды большая. Нават родны сын — падшыванец Мотка — маці старую у сьлёзы ўводзіць. Каб хаця ў хаце што зрабіў, дапамог ёй — не малы-ж, дзевяты год пайшоў. Дык дзе там! У яго інтарэс свой, у яго сваё жыцьцё — местачковая вуліца.

Задумалася Соня. Стаіць пасярод хаты, венік ў руках трымае, глядзіць у вакно. Дый хіба ў вакно? Вакна Соня ня бачыць, ня бачыць і ката, што абнюхвае гладыш на падваконьніку. — У сярэдзіну сваёй старай істоты, у думы матчыны ўзіраецца Соня. І часта так думае Соня аб старасьці, аб тым, што мужык — Беня-балагол — ледзь ногі валачэ, дый конь… Што конь? Хіба на ім доўга паезьдзіш? Стары конь. Сьлепаваты на вока. Ужо некаторы месяц чуе па начох Соня, як ўздыхае — дужа цяжка — у хляве конь.

— Добры дзень у хату!

Ай, ай! Чужы чалавек прышоў, а тут хата нямеценая, ложак незасланы, дый сама — ці мала што можа падумаць чужы чалавек.

— Сядайце, таварыш, вось тут… Я яшчэ не пасьпела, — засьпяшалася Соня.

— Нічога, нічога, — адказвае Андрыенка. — Я на хвілінку толькі. Ня турбуйцеся. Я прышоў пагаварыць з вамі аб Мотку.

Сьляза пакацілася па матчыным твары (буйная, празрыстая, яна здавалася жоўтай — жоўтым быў твар старое).

— Дрэнна яму, — уздыхнула яна. — Ён і здаровым ледзь дыхаў, а тут яшчэ… Ведама, у горы гадаваўся, ён у мяне шосты…

Андрыенка яе суцешыў. Доктар сказаў, што нічога сур’ёзнага няма, ну, ведама, п’яны разбойнік асабліва не глядзеў, куды біў, але нічога — скора ўстане. Ён — Андрыенка — прышоў па справе. Ён хоча, каб яна верыла яму, дармо, што ён не яўрэй. Але ён вораг антысэмітаў. Ён хоча судзіць царкоўнага старасту за расправу над безабаронным дзіцём. Ён прышоў да яе, маткі, каб учуць яе асабістую думку наконт гэтае справы.

— Не, не, таварыш, лепш не пачынайце, — спужалася старая Соня. — Вы такія словы кажаце, што хоць да болькі прыкладай — загаіцца. Але я вас прашу… Нашто чапацца з гэтым… каб ён дахаты не патрапіў, злыдух!..

Андрыенка настойваў на сваім.

— Але-ж так пакінуць гэтага факту няможна. Царкоўны стараста — злачынец, ну, а савецкі закон такім не даруе. Хіба вы баіцеся каго-небудзь?

Пытаньне трапіла ў самы цэнтр.

Зноў, як шмат разоў да гэтага, паўстаў перад Андрыенкам магутны закон старога, жахлівы закон, што перашкаджаў, што замінаў хадзе таго новага, што прынесла з сабой рэволюцыя.

— Ці-ж вы ня ведаеце сілы Кранцэвіча? Ды за яго-ж усё мястэчка сьцяной стане, нічога ня выйдзе з судоў тых… Толькі ворагаў на старасьць нажыву, — і яна прыкра махнула рукой; гэты гэст сказаў больш за словы, гэты гэст быў трагічным.

Андрыенка разьвёў рукамі.

— Цётка Рабіновіч, слухайце, цётка Рабіновіч! Дзе вы жывяце, га? Ну, скажэце мне? У савецкай Баларусі, дзе ўсе працоўныя ўсіх нацый роўныя, браты… А вы нечага баіцеся. Падумайце толькі… Хіба вам Кранцэвіч не зрабіў клопату, гора?

Гора? Дык якая-ж гэта зьнядольная жанчына-маці ня ведае цаны свайму гору? Дык хіба даруе яна таму, хто пакрыўдзіў сына, хто крануў сетку тых пачуцьцяў у істоце маткі, якімі аплецена гора? Крані сетку, прачнецца гора, засмыліць болем сардэчным, ляжа зморшчынай на худым твары і — —

— Справа сама ў рукі, Патапенка, прыйшла. Выпусьціць з рук гэты выпадак — гэта азначае даць повад усялякім гутаркам, гэта… ну, як тут лепш сказаць?.. гэта азначае выпусьціць з рук козыры.

Цёплым позіркам абмацаў Патапенка ўзнэрваванага Шастакова. Прыкрываючыся газэцінай, ён сказаў:

— Ціха, ціха! Ты, здаецца, гатовы мяне забіць! Будзь ласкаў, сьціхні і садзіся. Ну, і гарачы вы народ, адкуль гэта ў вас бярэцца толькі!

Націск абурэньняў ракатаў у істоце Шастакова, але цёплыя жартоўныя словы Патапенкі абурэньне сьцішылі, улашчанай зьвяругай стаілася яно.

— Аўторытэт ячэйкі гэтым судом узьнімем, вось пра што ня трэба забываць. Нам расьці і расьці, а быт трухлявы наставіў дышла, замінае. Біць, біць такіх сволачаў трэба.

Газэта ў руках Патапенкі зноў удавала з сябе моцную, трывалую заслону.

— Правільна, Шастакоў. Правільна. Хіба я супярэчу, хіба не разумею? Але скажы, што ты ад мяне хочаш?

— Абвінавайцам будзь, вось што.

Патапенка аж успацеў.

— Ну, пасьля такой атакі нават і спаслацца на нагрузку не магу. А чаму ня ўзяцца за гэта табе?

— Я засядальнікам буду… Ведаеш, у такіх справах я дужа гарачы, не цярплю гэтага. Ну, а тут трэба дасканала, спакойна паказаць клясавую сутнасьць справы… Я магу там аблажыць падсуднага, а за кампанію — і абаронцу… Будзе нядобра.

— Ты раіўся з Навіцкай?

— Так, раіўся. Яна абурана яшчэ больш за мяне. Будзе судзіць.

— Дык рыхтуйце. На мяне чакаць ня прыдзецца.

— — і парушыць спакойны наступ будняў, сон прагоніць, зьнікне радасьць, спакой, супачын. Гора? О! СтараяСоня ведае, у якія вопраткі апранаецца яно, ведае, колькі важыць матчына гора, — каратаў на шалі насып, не пераважаць…

— Вы толькі прыдзеце на суд і выступіце сьведкай. Ну, раскажаце, як прыбеглі да царквы. Раскажаце пра Мотку… Ці сьмяяўся ён на вуліцы з папа… дый праз розную там драбязу. Вось і ўсё.

— А плаціць, таварыш, судзьдзі трэба будзе?

Андрыенка ня стрымаў усьмешкі. Дый стрымліваць яе ня трэба было: яна была па-дзіцячаму простай і адкрытай.

— Не, Цётка Рабіновіч, мы, комсамольцы, самі суд організуем. Вам рупіццца ня трэба.

Правяла старая неспадзяванага гасьця аж за калітку. Вярнуўшыся ў хату, узялася за венік.

— Што там выйдзе? Нічога ня выйдзе. Хіба Кранцэвіча засудзіш? — і яна зноў махнула рукой.

11

Пра гэта сьведчыла ўсё:

— перакрэсьлілі пэрспэктыву прастораў вятры; заюрлівілі, забалявалі, засваволілі па зямлі; будуць доўга стынуць яблыні ў садку; зьвініць шкло безьліччу ручаін; дагістарычным мітам стаіць — вечарамі — над прадоньнем барвовае — колеру струкоў перцу — сонца; апошнія сьведкі летніх актаў запладненьня: гарбузы — (іх жоўтае мяса пахне жаночай цяплынёй), пепенкі (— імі можна гуляць у пінг-понг), памідоравы россып (— барвовая пухліна); зямля страціла цнатлівасьць: безьліч кволага павуціньня; —

— пайшлі яны — вятры — з поўначы, крануўшы струны ракі, азвалася рака тысячамі домр, а алешыны, а таполі, а кляны пусьціліся ў скокі;

— поэты — упіўшыся знайшлі патрэбным у адзін голас заявіць сьвету, што ў іхніх душах — туман, дужа сівы (— барані, божа!), што містычная поэзія якраз найлепшым чынам адпавядае эпохальным вібрацыям іхных геніяльных душ, і ўзьнялі свой баявы (на выпадак конфліктаў ва ўстановах з шыльдамі аб «моцных трунках») сьцяг, а на ім — на баявым сьцягу — быў вобраз чалавекападобнай малпы — (нешта сярэдняе паміж пітэкантропусам і красуняй, у якой праваліўся ад сіфілісу нос) — быў вобраз «Праксэды», і —

— а тымчасам: паўзьлі на горад атакай чырвоныя абозы — легіёны жыта, пшаніцы, аўса, бульбы; комсамол распачынаў культпаход, моладзь заставалася на вечарынках пасьля сходаў — скакала пад двохрадны; хавалі пад шопэнаўскі марш забітага актывіста-селькора, і —

— і так званыя поэты часінамі, калі асядала муць, складалі Праксэдзе гімны: «У маіх маленьнях адзіная ты»…

— і хлебныя легіёны, комсамольцы, гарманіст, музыкі, што гралі Шопэна, чакалі новай, непрасьпяванай яшчэ песьні-гімну аб вякох ваяцкіх, вякох-валатох…

— — пра гэта сьведчыла ўсё: — —

— — восень памірала à la Марыя Антуанэтта.

Але…

У Стаходзе зіму сустракалі дакладна прапрацаваным плянам работы нардому, падрыхтоўкай да комсамольскай вучобы, паходам за культурны рост местачковае працоўнае моладзі, за інтэрнацыянальнае выхаваньне. Апошняе — асноўнае ў гэтую зіму. У пляне вызначаны даклад, дыспуты, вечары. Самайловіч настойваў:

— Хлопцы! Калі дыспут закацім, дык абавязкова на нашым… ну, на местачковым матэрыяле. Каб біла ў самы пуп.

— Інакш і не зацікавім, а трэба, каб беспартыйныя былі, — згаджаліся ўсе.

А покуль разважалі Самайловіч, Андрыенка і выкладчыца грамадазнаўства ў сямігодцы аб дыспуце, пакурваючы папяросы, на падлозе ў залі прымайстраваўся Курыловіч — маляваў вялізарны плякат:

СУД НАД АНТЫСЭМІТАМ КРАНЦЭВІЧАМ

Длугач падганяў:

— Братка Васіль, хутчэй, родненькі, хутчэй варушыся. Яшчэ-ж пяць лёзунгаў трэба зьляпіць.

Але Курыловіч спакойна ляпаў на паперу фарбу, размазваў яе і, напэўна, перажываў наплыў натхненьня.

— Пашлі ў школу, там хоць са два зробяць.

Жэня ішла паўз нардом. Учула галасы праз расчыненае вакно, захацелася забегчы хоць на хвілінку, але стрымалася, гадзіньнік паказваў палову чацьвертай — трэба было ісьці ў арцель, раздаць работу.

Жэня загадвала кравецкай майстэрняй. У Жэні ёсьць два клопаты — сваіх дзяўчат у комсамол уцягнуць і — другі клопат, гаспадарчы — мэханізаваць арцель.

Другая зьмена зьбіраецца: стукаюць зінгеры, з-пад голкі бягуць сьцяжок за сьцяжком, сьпяшаюцца работу канчаць работніцы, сьпешцы сваёй, каб латвей было, падпяваюць.

Жалезны мэтр спрытна адмервае палатно — столка за столкай.

— Бярыце матэрыял, дзяўчаты, — кажа адным Жэня.

— Слухайце, хто выходныя заўтра, не забудзьце-ж ў нардом на суд прыйсьці, — гэта другім.

Плян у Жэні такі: —

Адну, другую, трэцюю сьцяну раскідаць, зрабіць прасторную залю з гэтых пакойчыкаў; стол даўжэзны ад сьцяны да сьцяны паставіць — у шэраг — па абодвы бакі стала — пасадзіць работніц.

Гэта толькі дэталь зьмены. Хіба разгонішся на зінгерах рознага веку, што зьнесены ў арцель работніцамі — як пай? Хіба доўга будзеш круціць нагой калёса? — круціш, круціш, дый, як бачыш, прыстанеш. Конвэер пойдзе па доўгім стале — паплыве па ім вопратка, прыпыняючыся ля кожнай зработніц: работніца сваю работу робіць — што-небудзь адно, — падзел працы. Электрычнасьцю будуць шыць. Так, як у горадзе, на вялікай фабрыцы, куды Жэня езьдзіла на практыку.

Без мяне мяне жанілі,
У арцелі я была…

Стукаюць візгатлява — машыны, пяюць работніцы, выпяваюць сваю работу, аднатоннасьць сонную гоняць песьню:

Прыяжджаю я дахаты,
Усе віншуюць з маладым.

А ў Жэнінай галаве конвэер думак клапатлівых, нявырашаных пытаньняў, нявыказаных ідэй… «Трэба будзе — думае Жэня — выправіць на якія два дні дзяўчат на фабрыку ў горад. Хай паглядзяць, як шыюць там».

Песьня работніц бярэ такі тэмп, за якім ня ўгоняцца нават калёсцы зінгераў: а хочацца, каб песьню дагнаць работай, каб пас нагрэўся, каб пэдаль сама падкідала нагу, — вялікая радасьць, калі ўпрацуецца чалавек. Спачатку цела не паддаецца настойлівым намаганьням развагі, яшчэ не забыліся цягліцы на ўчорашнюю стомленасьць, вяла ходзяць рукі, нага блытае раскачку калёсца. А потым — нібы алеем падмажуцца цягліцы, а потым — пот дробным шклярусам заблішчыць на твары, песьня паддасьць — і пашло шыцца, страчыцца, рубіцца палатнянае, паркалёвае, картовае, суконнае.

— Жэня! — гэта старшая майстарка падыйшла. — Што гэта ты раптам так зьбялела?

Упартыя пастаўленым пытаньнем утаропіла вочы на Жэню, сваёй высокай постацьцю захінула яе ад усёй майстэрні.

— Напэўна… змарылася…

— А ты ідзі адпачні, дзьве зьмены ніводзін чалавек не прастоіць. Не сьцеражэшся ты, Жэня, — і даўгім пальцам з бліскучым напарсткам паківала на яе.

— Вось тут заказы ўпарадкаваць трэба… Думала сёньня… Ты ўжо, калі хто прыдзе, зрабі…

— Добра, добра. Ідзі ўжо, — бяручы за плечы, выправоджвала Жэню на вуліцу.

Ветрам — біў ён у твар — абвеяла Жэню. Твар гарэў на вятры, а целам пабегла прыемная дрыготка. Прабягаючы вулку, напаткала Жэня важную постаць чатырохгадовага хлапчука. Ішоў ён, пакацячы па бакох вочы, у руцэ трымаў кавалак булкі, мачанай у малацэ: булка густым месівам працэджвалася праз пальцы.

— «Ух, якой камлючок слаўны». — Апусьцілася перад ім на цыпачкі і ўголас сказала: — Чый ты, хлопчык?

Хлопчык расплыўся ўсьмешкай, і — доўга не разважаючы — тыцнуў у Жэнін твар булкай.

— Я цёцю ведаю… Яна вунь там, вунь там… з жалезнай палкай.

Душачы і хлопчыка і свой сьмех, падкінула «камлючка» ўгару — высака, высака.

— Ну, ідзі дахаты. Там мама чакае.

Вецер біў у твар.

12

Патапенку папярэдзілі хлопцы, каб ён не падкачаў, калі ў часе дакладу што-небудзь раптоўнае здарыцца. З намёкаў ён зразумеў, што хлопцы рыхтуюцца ілюстраваць ягоны даклад, але колькі ён ня выпытваў — ніхто нічога не сказаў. Тады і Патапенка стаіў тую навіну, якую ўчуў сёньня ад работнікаў ДзПУ: — «Будзем, мальцы, квіта, няйначай».

Гэта-ж быў колектывам вышуканы мэтод, і вось сёньня рабілася яго выпрабаваньне — ад гэтага-ж выпрабаваньня залежаў посьпех новага мэтоду работы нардому.

Перад тым казалі:

— Усё-ж можна зьбіцца з панталыку. У цябе, можна сказаць, тэзісы, плян пэўны, а тут — шась!.. Што ты зробіш, калі саб’ешся?

— Ну, Патапенку не саб’еш. Калі-б хто іншы быў, мо’-б і зьехаў, а ён знойдзе, што сказаць.

Выпытвалі пра тэзісы. Аб іх Патапенка сказаў з большага, бо:

— Я рыхтуюся, братцы, за поўгадзіны, каб сьвежым у галаве было.

Увечары над нардомаўскім уваходам загарэўся чырвонымі літарамі вялізарны плякат:

КЛЯСАВАГА ВОРАГА — АНТЫСЭМІТА — ПАД ПРОЛЕТАРСКІ СУД

і на зьмену з гэтым плякатам — то загараўся, то згасаў другі:

ТУТ — СУД НАД АНТЫСЭМІТАМ КРАНЦЭВІЧАМ

Зьбіраліся людзі да нардому грудкамі — па некалькі чалавек, зьбіраліся і ўсьміхаліся — дзівячыся — чырвоным літарам:

— Ого! Да чаго дадумаліся.

— Хочаш ня хочаш, а зойдзеш.

— Самі ногі ідуць!

Нібы перапёламі паплавы заплясканы: паўнютка народу. Тут і комсамольцы, і партыйцы, і вучні з настаўніцтвам, з пагранатраду чырвонаармейцы прыехалі.

— Бра-а-атцы! Глядзеце!

— Што там?

Вучні паўзлазілі на лаўкі, каб убачыць тое, што робіцца ля дзьвярэй. — А там — ля дзьвярэй — аж расступіліся ад зьдзіўленьня: чырвоны, нібы певеневы грабень, блытаючыся ў даўгой сваёй апранасе, цяжка сопучы дый хаваючы позіркі ў рыжай барадзе — прышоў поп. Ён, як убачыў хлапчукоў-вучняў, наважыўся праслухаць традыцыйнае —

«Поп прышоў, чорт з табой! —

але замест гэтага яго стрэла навала гучнага рогату.

— Прышоў свайго падбрэхіча ратаваць.

— Ня клюне мянтуз, хай не спадзяецца!

— Дзіва што!

Роўна а восьмай гадзіне, калі нардомаўская заля добра такі ўспацела ад сапеньня, рогату і гаманы людзей, на стале, што стаяў пасярэдзіне сцэны, кувырнуўся — раз, два — мядзяны званочак.

— Сёмка — штурхнуў пад бок таварыша, — званок на нітку начэплены, ці што?

— Ніткі-ж ня відаць. Ціка-а-ава…

Перад сцэнай вырас начальнік — (сам начальнік не адмовіўся ўзяць удзел у судзе) — міліцыі і голасна сказаў:

— Прашу ўстаць, суд ідзе!

Мякка лёг на чырвоны стол жоўты портфель судзьдзі Навіцкай — ад гэтага портфелю дый ад скураной дзяжуркі судзьдзі забегалі па залі промні.

Пайшлі формальнасьці.

Потым раптам пагасло сьвятло. І ўжо ў цемры — праз яе наступіла ў залі млосная цішыня — мэталічным стукам адзвоньваліся словы Навіцкай:

— Таварыш комендант! Прывядзеце падсуднага.

Недзе рыпнулі дзьверы. Пачуліся крокі. Пстрыкнуў выключатель: на сцэне стаяў, азіраючыся — позірк трапляў на міліцыянэраў, што стаялі па абодвых бакох — Кранцэвіч. Заля ахнула ад нечаканасьці: думалі, што сьвятло пагасла выпадкова.

— Лоўка!.

Гэта правяраўся мэтод.

— Вам прад’яўлена абвінавачаньне, — падсудны Кранцэвіч, — пасьля анкетнага апытаньня зьвярнулася да царкоўнага старасты судзьдзя. — Як паказала сьледзтва, вы не прызнаіцё сябе віноўны?

— Амгу, — адно прабурчэў у адказ падсудны, унурыўшы ў плечы спрэс аброслую чорным валосьсем галаву.

— Што вы можаце дадаць да паказаньняў сьведак?

Заля, напружыўшы чаканьне, застыла ў глыбокай і чыстай, нібы конскае вока, цішыні. Пад безьліччу позіркаў няўклюда паварочваў сваё грузкае тулава царкоўны стараста, і было такое ўражаньне, нібы пасадзілі яго на гарачае вугольле.

— Ну, Патапенка, ты-ж на экран глядзі, лаві на-ляту, — ціха сказаў Длугач. — Не падкачай, глядзі!..

Патапенка быў на трыбуне.

— Мы ўступаем у пэрыод будаўніцтва соцыялістычнай экономікі. Першы год нашай пяцігодкі паказаў, што ўсе прадпасылкі для пасьпяховага будаўніцтва соцыялістычнай індустрыі, для форсаваньня тэмпаў колектывізацыі пад кіраўніцтвам комуністычнай партыі ў нас ёсьць.

І вось на экране, што быў з правага боку трыбуны, загарэліся літары і лічбы дыяграмы:

КАПІТАЛЬНЫЯ ЎКЛАДАНЬНІ Ў НАРОДНУЮ ГАСПАДАРКУ

паўзлі пунктыры:
.........................................................................

і на канцы гэтай жывой сьцежкі вылузнулася аднекуль з глыбіні экрану:

13 МІЛЬЁНАЎ РУБЛЕЎ

На хвілінку прыпыніўся Патапенка, зірнуў на экран, потым у блёк-нот, паскроб патыліцу. — «Ах, жэўжыкі, гэта-ж аперадзілі мяне!» Але падхапіў агнявую лічбіну, зрабіў вынік, і тэзісы засталіся ляжаць нявыкарыстанымі.

— І ў той час, калі ў Савецкі Саюзе мы будуем соцыялістычную экономіку, там, на Захадзе…

Гэтага моманту баяліся організатары: колектыўна выпрацаваны мэтод біў тут нашармака. Самайловіч уключыў за сцэнай рэпродуктар, загадзя злавіўшы ў эфіры Варшаву. Уключыў і нэрвова працягнуў руку да праводкі: з рэпродуктара ў залю пабеглі — нечакана для ўсіх — мэлёдычныя гукі малітвы. Руку сьціснуў стаяўшы побач Курыловіч.

— Не чапай!

— Але-ж нам фокстрот трэба… разлажэньне буржуазіі, — зьбялеўшымі вуснамі прашаптаў Самайловіч. — А тут!..

— Вячэрная малітва ў кафэдральным касьцёле… Вось слухай Патапенку. Ай да малайчына!

Патапенка і тут ня спыніўся. У душы захапляючыся надумкай хлапцоў, ён спакойна вёў даклад далей па нечаканых для яго тэзісах.

— Вось вы чуеце…

— … Варшаву, — сьпехам падказаў Шастакоў.

— … вячэрнюю імшу ў варшаўскім касьцёле. Рэлігіяй хочуць буржуі адцягнуць рабочых Захаду ад рэволюцыйнай барацьбы. Галовы цёмных сялян забіваюцца казкамі аб цудах розных вострабрамскіх божых мацерак. А ці-ж гэта выратуе буржуазію?

Зачараваная заля ледзь дыхала. Першы раз ня бразгалі аб графін, першы раз не званіў старшыня, каб сьцішыць людзей. І ня толькі людзі ў залі затаілі зьдзіўленьне, пераўзброіўшы гэтае зьдзіўленьне ў бязьмежную ўвагу. Склад суда і той сядзеў прытаіўшы дыханьне. Толькі стаходзкі поп, як пачуліся органныя гукі з рэпродуктара, уздыхнуў голасна на падабенства квактухі.

— І вось у гэты час з цьвілі гадоў, з глыбіні старога, адчуўшы, што прыходзіць канец, капіталістычныя элемэнты ўзьнялі сваю галаву. Кулак, нэпман, поп, ксёндз, рабін… Гэта яны выпусьцілі на ланцугу цэрбэраў. Гэта іх воляй накіроўваецца сьмяртэльны ўдар у сьпіну актывіста-селькора. Гэта яны выкарыстоўваюць няўстойлівыя, варожыя элемэнты нашага грамадзтва, каб як хаця перашкодзіць будаўніцтву соцыялізму.

Шастакоў нэрвова церабіў кавалак паперы, пазіраў нецярпліва на ёмістую Патапенкаву патыліцу: дужа-ж цягне Патапенка, хутчэй бы да галоўнага, да мэты даходзіў. Але вось пакамечаны аркушык адляцеў на сярэдзіну стала, Шастакоў устрапянуўся: Патапенка па-майстэрску падыйшоў да нацыянальнага пытаньня, да таго, як вырашае гэтае нацыянальнае пытаньне нашая партыя.

Не хацеў выходзіць, упіраўся, па бледным твары цяклі сьлёзы.

— Ды ня бойся, Мотка, выйдзі да дзядзі на трыбуну, — упрошваў Самайловіч. — Цябе-ж за бар’ерам і відаць ня будзе.

Але — яшчэ раней — угледзеў Мотка на лаве перад сцэнай грабастую постаць царкоўнага старасты, і галаву закачала ад перажытага жаху і болю.

— Ідзі, хлопча, ідзі!

— Зьвяры, а ня людзі яны! — забіраў усё вышэй і вышэй Патапенка. — Ці-ж дрэнна нам, працоўным усіх нацый, жыць разам, у братэрскай супольнасьці? Мы будуем соцыялістычнае бясклясавае інтэрнацыянальнае грамадзтва. А яны — яны вернуць да старога, да пагромаў, да крыві, да чорнай нянавісьці чалавека да чалавека. У мяне ў руках вынікі сьледзтва па забойству Караткевіча… (— «Квіты, квіты, мілыя мае комсамоляты, аей права — квіты» —). Праводзячы сходы ў старавераўскім сяле Рудня, працуючы з тамтэйшымі комсамольцамі, ён выступаў супраць іхнага «сьвятога старца» Анупрыенкі, а па-нашаму — кулака і міраеда. Ну… а вынікі мы ўсе ведаем. Што гэта, таварышы? Мы тут маем таксама акт азьвярэлага ворага, нашага зацятага клясавага ворага. Мы душым яго, і мы яго задушым.

У гэты самы момант зірнуў Патапенка сабе пад локаць (— «Ай, хлопчыкі, хлопчыкі, ну і хвацка надумаліся!» —): каля яго, прыгінаючы забінтаваную галаву, каб хаця ня ўбачылі з залі, стаяў Мотка. Схапіў яго Патапенка, высака над сабой узьняў, крыкнуў — дыхнуў на поўныя грудзі:

— Вось, таварышы, бачыце! Вось ахвяра антысаміта…

І, пэўне, таму, што нечакана вырасла постаць хлопчыка перад вачыма, пэўне, таму, што на павязцы была пачарнеўшая крывяная пляма, пэўне таму, што плакаў Мотка — скалынуліся людзі. Суцэльным рэвам галасоў і воплескаў азвалася заля: ні гаварыць, ні сьцішаць ня было як, дый гэта было — непатрэбным.

Наплылі (— чалавек ведае густыя наплывы —) нейкія незразумелыя пачуцьці ў істоце Патапенкі, злучылася ў іх усё — і радасьць за «мілых комсамалят», і за вечар удалы, і за сябе, і за Моткавы сьлёзы, прыціснуў да шырокіх моцных сваіх грудзей гэтага хлопчыка і пацалаваў яго ў галавёнку.

Вар’явалася, дый толькі, гэтая заля.

13

Выскачыў, як ашпараны, з ускудлачанымі валасамі, нясучы ў руках акуляры.

— Сапсавалі, сапсавалі, сапсавалі! Гэта-ж чорт ведае што такое! Гэта… гэта буфонада, а ня суд… Гэта… Сапсавалі, сапсавалі, сапсавалі!

Усьлед за ім павысыпвалі комсамольцы. Маленькі Андрыенка, дык той схапіў за рукі Шастакова і траха што ня ў вальц пусьціўся.

— Ну, братцы! Ай, братцы! Чорт-бы вас усіх разадраў, даражэнькія мае, — куралесіў Андрыенка.

— Ша! Бачыш, як чалавек заходзіцца.

Сьцішыліся. Пытліва зірнулі на раззлаванага праваабаронцу Шварца. Той важыўся ўзьдзець акуляры, але была нейкая нявідочная перашкода і драцяныя пытальнікі акуляраў бяспрытульна цялепаліся ў паветры.

— Што сапсавалі, таварыш Шварц?

— Па-мойму так добра правялі суд, як ня сьнілася, — сказаў, падыходзячы, Курыловіч. — І мае потым плакаты дапамаглі. Мастацтва потым — важная штука… як вы мысьліце, таварыш аб… кха… ронца?

Яму сказалі, каб ён заткнуўся.

— Дык што-ж сапсавалі? Так і ня скажаце?

Ушчэнт раззлаваны і расхваляваны Шварц узьдзеў такі пасьля ўпартых намаганьняў акуляры і разам з энэргічным гэстам рукі — ад вуха да стала, ля якога стаяў — сказаў:

— Рэпутацыю маю, як юрыста!

Хлопцы заліліся рогатам.

— Ой, ой, ойёёё! Таварыш, таварыш Шварц!…

А Андрыенка паваліўся на канапу і качаўся, сьцякаючы буйным рогатам, разам з разгайданымі спружынамі.

— Гэта, я вам скажу, да-а-а!

— Хіба вы лічыце, што Кранцэвіча трэба было апраўдаць?-

Шварц сарваўся з месца.

— Малады чалавек! Я на сваім вяку пабываў на шмат якіх судах, але — я вам скажу — такой буфонады, прабачце, ня бачыў. Хіба можна сур’ёзна рабіць што? Я, стары юрыст, малады чалавек… — махнуў рукой — «Эт!» — і пайшоў у залю.

Абступілі Шастакова.

— Ведаеце што, хлопцы? Няхай тысяча такіх «старых юрыстаў»… Няхай іх усіх… Абы мы ведалі, што мы правы, што наша ўзяло.

— Правільна, Шастакоў!

— Наш мэтод перамог, вось што, важна. Трэба вопытам падзяліцца, Шастакоў. Праўда, га?

— Гэта яшчэ ня мэтод, гэта толькі пачатак. Але вы бачылі мястэчка? Я аж дзівіўся, ня верыў — яно гэта ці не яно? Мэтоды працы — гэта цяжкая штука… Вось, — ён пайшоў да вешалкі, адшукаў сваё паліто, выцяг з кішэні складзеную напал брошуру, будзем правяраць метод пад вясну, калі паедзем па раёне колектывізацыю праводзіць.

У руках сакратара райкому былі «Ітогі лістападаўскага пленуму ЦК УсеКП(б)».

---

Жэня выйшла з залі тады, калі на Патапенкавых руках быў Мотка. Было горача, зноў адчувалася нейкая млявасьць, да горла падступала нешта салонае. У дзьвярох затрымаў яе Мікола, спытаўся на хаду:

— Куды ты?

— Дрэнна нешта… Зайдзіся потым, — адказала, адчыняючы дзьверы.

Дзьверы ірвануў вецер, лёдзь утрымалася і зазлавала сама на сябе за гэтую слабасьць.

— «Жэня, Жэня, чаму ты такая кіслая?» — разважала, перакідала думкамі, нібы гарошынамі, ідучы па анямелай местачковай вуліцы.

Распраналася доўга — блытаўся ў руках шалік, ніяк не хацеў вызваліць ад цёплага свайго абдымку Жэніну шыю. Села на канапу. Спаць не хацелася, а думкі ў галаве паварочваліся грузна, заспанымі буйвалятамі, і целам плыла, сьціскаючы грудзі, горла гэтая незразумелая грузнасьць. Праз сілу ўстала, запаліць наважылася газоўку — адна, другая… паламіліся запалкі, трэцяя чырыкнула порсткім агеньчыкам. Засьвяціла. Падправіла кнот. Комін быў у каштановых дасэнях сопухі, але ўсё-ж узьдзела яго, не прачысьціўшы. У густыя бурбалькі парабіўся пеністы напаўзмрок.

Плыла целам цяжкая, ліпкая, грузная млявасьць. «Ой Жэня, Жэня — варочаліся буйваляты-думкі. — Ці не…» Устрапянулася. Падышла, хутчэй падбегла — да трумо, стала перад ім напоўабаротам: у люстры жанчына правяла рукой па грудзях і… рука прыпынілася… у жанчыны пругкасьць грудзей была куды большай, чым раней. У ватовую густэчу думак цурком улілася войстрая трывога.

— Так, я цяжарная, — траха што ня уголас падумала Жэня.

Вярнулася да канапы. Ня ўседзела. Падышла да стала. Блуклівы позірк абмацваў рэчы на стале: грудок кніжок, шклянку з ахаладалым чаем, нажнічкі, расчыненую пудраніцу, фотографіі, перавязаныя тасэмкай. Узяла фотографіі, рассыпала па стале. На вочы трапілася ягоная. Узяла і доўга ўзіралася: узіраўся на яе з фатаграфіі вясёлы твар — сьмяяліся вочы, заўсёднай няўрымсьлівасьцю, валамі ўзьбіваліся ўгару валасы, а ў вочы пішчанём лез белы нядбайна выпушчаны напаверх чорнай курткі, мяккі каўнерык.

Стук пачуўся ў сенцах. Сударгава падсунула фотографію пад газэціну. Абярнулася, адкінуўшы далоні рук на стол.

— Ня сьпіш хіба?

— Сьнег ідзе?

Страсаў з паліта кволыя сьняжынкі, падалі сняжынкі на падлогу пераапранёнымі ў кроплі.

— Так… Ідзе сьнег…

Зьдзеў паліто. Ушчапіў за ражок этажэркі, потым успомніў, што ў кішэні папяросы — каб хаця не замоклі. Выцяг. Закурыў. Парыўся ад хатняй цяплыні сьнег і віўся лёгкай мутой накураны Міколам дым.

— Вялікі ідзе сьнег?

— Так… Ладнаваты ідзе сьнег.

У ватовай густэчы думак закіпаў цурок войстрай трывогі. Адвяла вочы ад яго, зірнула ў кут, убачыла ягонае паліто, густа пасыпанае вядзяною лускай кропель.

— Летась сустракалі зіму… Весела, вечарынку гулялі ў Розы Калмановіч…

Атрасаў попел з папяросы на газэціну — клаўся попел роўнымі долькамі. Слухаў, прыжмуранымі вачыма пазіраючы на яе. Раптам устаў.

— Я зараз прыду, хай паліто вісіць…

— Куды ты? — спужалася, што нявыказанай застанецца трывога.

— Я зараз… — ужо ля дзьвярэй.

Вышаў. Жэня павярнулася да стала, пальцам расьціснула грудок — дольку — попелу: ён мякка рассыпаўся. За сьцяной — у гаспадыні — праз аднатоннае ціканьне гадзіньніка расьлі — паджылага тэмбру — бомы: дзьве гадзіны ночы. Села на канапу.

— «Ужо ідзе? Ці не дахаты хадзіў?

Ён заняў Жэніна месца ля стала. Усьміхнуўся.

— Жэня… няхай будзе і нам весела… сьнег перастаў… — і ён выцяг з кішэні бутэльку.

Калыхнулася.

— Мікола!

Ён перасек рух — ставіў бутэльку на стол — і зірнуў ёй у вочы. «Ну?» — казаў позірк.

— Не рабі… Што ты?.. Мікола…

— Кінь, Жэня, глупства пароць… Ня будзеш? Гэта-ж ня п’янства… Будзеш піць? Ня хочаш? Ну, як сабе хочаш, — адкаркаваў і нагбом апарожніў палову бутэлькі.

Яна ня краталася. Сачыла за ім. Убачыла: загарэліся вочы. Убачыла і памяць праявіла аналёгію — колькі разоў заўважала гэты бляск у Міколавых вачох. Не здагадвалася. Ня думала.

— Выпі, Жэнька.

— Не, — катэгорычна качнула галавой.

— Ну, як хочаш, — паціснуў плячыма. — А я гатоў скончыць.

Грузна сеў побач. Зноў закурыў. Бачыў перад самымі сваімі вачмі ўпарты яе падбародак, закусаную і таму перакрыўленую — ніжнюю губу. Браў хмель.

— Чаго ты, Жэнь… ка?..

Рукамі абхапіла калены. Не павярнуўшыся:

— Брыдка, Мікола, брыдка. Ты-ж комсамолец…

Паддаўся да яе. Рукамі павярнуў твар. Абдаў віннай затхай. Зарагатаў у вочы.

— Можа ратаваць грэшную душу ўздумала? Хо-хо! Аказваецца, жанчыны ўсе на адзін капыл зьлеплены. Сьмеху варта…

Вырвалася. Устала. У вачох мільгнула — і ўраз застыла — трывога і боль. Паправіла сукенку.

— Я хацела сказаць табе, Мікола, што я цяжарная.

Вокны залеплены сьнегам.

На дварэ — у прасьцягах, над зямлёй — завея. Ассымэтрычны кірункі завеі. Вальпургіеву ноч танцуе сьнег. Оркестр вятроў ня мае дырыжэра. На дварэ — у прасьцягах, над зямлёй — роіла цемры, вятроў, сьнегу.

Вокны, здаецца, ня вытрываюць ад сьнегавой бомбандыроўкі. І сьцюдзена яшчэ больш ад гэтага стукату ў шыбы

— Мікола!

— Таварыш загадчык!

У канцы залі на момант паказалася постаць Длугача.

— Ну? Што там?

Настойліва патрабуюць:

— Выпалі ў печы, у чытальні такі холад, што кішкі замярзаюць.

— Няма дроў. Прыдзецца сёньня пацярпець, ніяк расьпілоўшчыкаў не злавіў.

— І толькі таго! Каму холадна, хлопцы, гайда дровы рэзаць. Ідзі цягні ключы.

Неўзабаве ў печы гарэзна лапатаў агонь, хвалямі пайшло цёплае паветра, успацелі шыбы.

Комсамолец Калесьнікаў, узьбіўшыся каленамі на лаву, рукамі заціснуў вушы, шавеліць губамі.

«Колектыўная гаспадарка — гэта не галоўная магістраль, не сталбавая дарога, не галоўны шлях, па якому сялянства прыдзе да соцыялізму».

— Ах, ты гэтак! — абураецца шахматыст.

— Бяры, бяры… З табою пагодзішся!

Па паркету шахматнай дошкі паплыў грозны слонь, нечакана спыніў сваю хаду і пераблытаў гэтым усю сытуацыю бою.

— Шах!

«Сталбавая дарога пойдзе па коопэрацыйнай лініі. Галоўны шлях — гэта організацыя соцыялізму праз кооперацыю сельскагаспадарчую».

У галаве Калесьнікава багата непаразуменьняў. Ён прывык падганяць пад кожную «тэорыю» сваю ўласную «практыку», і з гэтай прычыны ён ніяк ня можа пагадзіцца з Бухарыным.

Думае Калесьнікаў так:

— «Ой, таварыш Бухарын, як вас трэба разумець? Па-разумнаму, як той Айхенвальд казаў, ці па-глупаму? Прыехаў-бы ён у наш Стаход дый зірнуў, як працуе кооперацыя… Ня дай божачка…»

Ён робіць організацыйныя вынікі:

— «Няхай гэта застанецца да політзаняткаў, там хлопцы растлумачаць. А покуль што… Якая гадзіна? Палова сёмай… Яшчэ, значыцца, поўгадзіны».

Далей думкі прымушаюць Калесьнікава закрыць кніжку, і ён ідзе шукаць Шастакова. Яшчэ за дзьвярыма габінету партасьветы чуе ён голас сакратара:

— Ды не, хлопцы. Вы-ж павінны зразумець істотную розьніцу. Бухарын кажа аб «спалучэньні «пролетарскай рэволюцыі» з «сялянскай вайной» у новай форме», як ён дэталізуе — «на гэты раз «будаўнічай форме», тады як Ленін выразна ставіў пытаньне зусім інакш.

Калесьнікаў адчыніў дзьверы. Каля Шастакова сабралася некалькі комсамольцаў. Ён трымаў у руках кніжку і чытаў адтуль:

— «Скончыўшы буржуазную рэволюцыю разам з сялянствам наогул»… Я падкрэсьліваю, таварышы, гэтае «сялянства наогул»… «Пролетарыят Расіі перайшоў канчаткова да рэволюцыі соцыялістычнай»… Слухайце тут уважліва… Значыцца, да рэволюцыі соцыялістычнай, «калі ён здолеў раскалоць вёску, далучыць да сябе яе пролетараў і напоўпролетараў, аб’яднаць іх супраць кулакоў і буржуазіі, у тым ліку сялянскай буржуазіі»… Зразумела…

— Што Бухарын ня бачыць клясавай барацьбы на вёсцы… Кропка.

— Брава, Калесьнікаў! Ну, а як у цябе з коопэрацыйным плянам?

— Гэта-ж па яго спэцыяльнасьці, — пажартаваў нехта.

Калесьнікаў паглядзеў на гадзіньнік.

— Вось што, хлопцы. А сёмай гадзіне сход коопэрацыйнага актыву… Я надумаў… Дрэнна працуе наш коопэратыў, проста аж жах… Будзеш слухаць Бухарына, дык да соцыялізму на нашым Стаходзкім коопэратыве не даедзеш.

— Нават з такім ортодоксам, як ты?

Каб не зарагатаць — зрабіў твар сур’ёзным.

— Падбярэм хлапцоў, пойдзем на сход… А заўтра налёт на коопэрацыю зробім. Ну?

Шастакоў падхапіў:

— Дзелавая прапанова!

— Пайшлі, — знайшліся ахвотнікі. На коопэрацыю зуб маю. Сшыткі вунь для лікпунктаў затрымалі.

Мітусьлівым грудком высыпалі ў завею.

— Аж вочы сьлепіць!

— У сьнежкі, хлопцы!

— Дый дзе там… Ня лепіцца. Мароз.

Проста ў вецер — насустрач завеі — нехта запеў:

Наперад, па сонечных рэях!

І ўжо разам:

На фабрыкі, шахты, палі…

А жартаўнік ня стрымаўся:

— І на стаходзкі коопэратыў!

Выбухнуў і панёсься над завеяй, глушачы яе, малады, пераліўчаты рогат.

---

Як пайшлі хлопцы, Шастакоў пайшоў у чытальню. Было пуста. Толькі ўпартыя шахматысты дагульвалі сваю партыю. У печы палілася. Глуха вуркатаў, нібы голуб, вецер у печы. Падсунуў крэсла да агню, і калі сеў — тады адчуў лёгкую змору.

— Цяжкавата хлапцам даецца вучоба. Каб хаця да новага году скончыць асноўныя пытаньні, а там… Там разьедземся па вёсках… Тут, здаецца, агрокомбінат будаваць будуць… Вырашаюць гэта пытаньне… Добрыя дровы… Граб ці што?.. Цяжкавата хлапцам… Не разумею, дапраўды, чаму Караткевіч бытавізмам так горача займаўся тут?.. Здаецца, хістаньняў асаблівых няма… Штодзеннай політпрацай бытавое можна заглушыць… Перагібаў, хлопец…»

— «Ты сидишь у камина и смотришь с тоской»…

— А-а-а! Жэня… Садзіся вось, пагрэйся. Наадварот, Жэня… Проста адпачываю…

Прынесла крэсла, зьдзела засьнежанае паліто, павесіла на сьпінку і села, паціраючы ахаладалыя рукі.

— Адпачываеш? А я думала, што мары наплылі. Нават і ня чуў, як падышла.

— Што новага? Чуў, што ты хворая. Праўда?

— Нічога, ужо лепш. А навіны? Навіны ёсьць. Сваіх дзяўчат за машынку бяру.

— І як, даюцца?

— Вось пабачыш, Шастакоў, калі незаўбаве ня прыдзе пяць нашых работніц у ячэйку… Абавязкова прыдуць. Толькі ведаеш, цяжкавата з некаторымі… быт насядае.

Шастакоў усьміхнуўся. Падкінуў у печку палена. Яго лізнуў агонь.

— Эх, Жэня… я думаў пра гэта… пра быт… Нешта Караткевіч з гэтым вазіўся, і ты вось… Гэта-ж для комсамольца другараднае пытаньне. Што трэба рабіць? Працаваць, працаваць і працаваць… У працы, у колектыўнай, Жэня, працы забываеш на ўсякую такую драбязу, на амурныя стрэлы… Каханьне, сям’я, звычаі, прывычкі… Хіба гэта ў жыцьці галоўнае? Ад гэтага галава баліць?

— Вось табе і раз! Шастакоў, родны мой… Я з табой згодна, што гэта не галоўнае, але-ж мы — комсамольцы — людзі? Так, людзі, і жывём сярод людзей, а яны напалову ў старым… Вось і конфлікт атрымліваецца. Варты ўвагі конфлікт.

— Ня згодзен, прынцыпова ня згодзен. Ну, чаму вось, скажы, мяне ані не хвалююць пытаньні быту?

Жэня глядзела ў печ — на бессаромныя паміргваньні вугольляў. Поўз па вугольлі сіняваты — з лілёвым адценьнем — празрысты агеньчык. Не адводзячы вачэй:

— Хіба ты ніколі не кахаў? Хіба ня было ў цябе сям’і? Як сабе хочаш, а працаваць заўсёды — стомішся.

— Ці любіў я? — засьмяяўся Шастакоў. — Было нешта такое раптоўнае некалькі разоў… Але я ўмеў браць сябе ў рукі, ну, і калі бачыў, што гэта шкодзіць працы, адводзіў у бок. А сям’я?.. Сям’і я даўно ня ведаю… Гадоў дзевяць…

Жэня павярнулася, адарвала вочы ад агню, і тады заўважыла, на твары Шастакова былі нейкія мяккія — раней іх ня было — мяккія і ледзь-ледзь журботныя цені.

— Ты мне некалі — на сходзе — помніш ? — абяцаў пра сябе расказаць. Раскажы, Шастакоў, калі маеш ахвоту.

— Гэта была твая запіска? Чым яна была выклікана, Жэня?

Яна адразу не адказала. Заправіла за вуха непаслухмяны кудзер. Затаіла ўсьмешку.

— Ты вось нейкі такі. Адразу умееш зацікавіць усіх. Здаецца, малады, а практыка ёсьць, жыцьцё ведаеш… Ну, вось…

— Так… Між іншым, ня ведаў я, што такую здольнасьць… асаблівасьць маю.

Усьміхнуўся нейкай глыбокай усьмешкай. Такія ўсьмешкі бываюць, калі чалавек пачынае глядзець у самаго сябе. Сказаў:

— Слухай, калі так хочаш… Я ня ўмею расказваць, але як выйдзе, так і выйдзе…

15

ТОЕ, ШТО РАСКАЗАЎ АНАТОЛЬ ШАСТАКОЎ, КАЛІ ДАГАРАЛА Ў ПЕЧЫ

— Ты ужо ведаеш, Жэня, — расказваў Шастакоў, — што я быў бяспрытульным… Як гэта здарылася? Не забывай, што я з інтэлігентнай, буржуазнай, калі хочаш, сям’і. Бацька мой — профэсар этнографіі, доўгі час меў кафедру ў N-скім інстытуце, а потым, захапіўшыся лёсам «Северо-Западного края» — пры дапамозе мэцэнацтвуючых абшарнікаў організаваў этнографічна-гістарычны музэй, і добрую палову свайго жыцьця пражыў каля гэтага музэю. Намі — мной і старэйшым братам Львом — не займаўся бацька. Нічога няма дзіўнага, што брат быў зусім іншых поглядаў на жыцьцё, чым бацька, поглядаў, выпрацаваных у асяродку сваіх таварышоў, у асяродку рэволюцыйнай інтэлігенцыі.

Але навуковая праца бацькі на першы толькі погляд насіла характар «чыстай навукі». Ён меў шырокія сувязі з беларускімі «адраджэнцамі», дапамагаў ім, фінансаваў, як мог, н’ат організаваў выданьне шэрагу беларускіх кніжок.

Рос я дзікай травой — плывуном. І было так, што ў часе частых зьмен усякіх улад на Беларусі, бацька выехаў за мяжу, а брат пайшоў на фронт, стаў у шэрагі Чырвонай арміі. Там ён і загінуў. Я шукаў яго, а знайшоў толькі дошчачку над магілай… Пакінулі мяне на рукі аднае асобы. Пазьней я чуў, што яна была неофіцыйнай жонкай бацькі, але гэта — між іншага. Гетэрай была тая жанчына. Вось і прышлося мне ісьці з хаты, таварыш знайшоўся, — Рубан — мянушка была.

Ня важна, Жэня, колькі мы пахадзілі. Адно скажу: памёр у дарозе Рубан. Ішоў я адзін. Доўга. Ужо ня помню, колькі хадзіў. Але ў прыфрантовай паласе знайшоў таварышоў — цэлую хэўру такіх-жа як і я, бяспрытульных. Мястэчка за мястэчкам, горад за горадам — туманом тапазовым заслана ва ўспомінах усё гэта. Што помню? Помню, як зьбілі мяне гандляркі — квактухамі наляцелі і зьбілі. Прыкра было. Уначы — зьбіты, з мутой крыўды на цэлы сьвет, на ўсіх, на ўсіх людзей — пад васеньнім дажджом ішоў я на вакзал, каб знайсьці сваіх, каб пагрэцца…

Вось вугольле зарэе… Здаецца, звычайная рэч — калі паліцца ў печы. Але тады… Тады гэтае вугольле было даражэйшым за ўсё. Гэтак соладка рукі адубянеўшыя над вугольлем гарачым патрымаць! Пойдзе целам прыемная — выказаць цяжка! — цяплынь, і на ўсё благое, на жыцьцё ліхое забудзешся…

Дождж сячэ проста ў твар, разгрызае, здаецца, скуру. Паратунку няма! Няўтульныя кубы камяніц абступілі навокал. Бррр! — халодна, ня грэюць лахманы цела, калі сэрца гатова пагаснуць… У той вечар, праз боль, праз кроў сваіх ран, праз слоту, праз вецер асеньні — вугалёчкам успыхнула думка ў галаве: што-ж будзе?

Будзе —
дождж паліваць, зьдзекі строіць зіма, голад гнаць — наперад… А куды?

Будзе —
зноў сутарэньне, буфэра цягнікоў, памыйніца, людзі гоняць — ідзі… А куды?

Жэня! У хлапечай істоце, у душонцы — хоць і скалечанай, занядбалай, але ўсё-ж — душонцы — закіпала трывога. Ты ня ведаеш і ня будзеш ведаць, што можа зрабіць трывога выроку, трывога пакрыўджаных лахманоў! Гэта сіла такая, якой ніколі не супярэч, ніколі не рабі перашкоды. Эт, душу не раскроеш!..

Паўстала выразна, няміласэрна, груба, бязьлітасна пытаньне: карманьнікам, налётчыкам, марафетчыкам быць?

Не! Упарта і цьвёрда было вырашана: не. Вось чаму, Жэня, не супярэчыў н’ат, не адбіваўся, калі забралі мяне ў комуну для бяспрытульных.

Добрая школа — комуна. Чалавекам зрабіла, на ногі паставіла, жыць навучыла, пад сонцам месца вызначыла.

Дый вось… ты кажаш: бытавое пытаньне. Я помню: было такое, ну, нешта накшталт роману. Эх, якое дрэннае гэта слова! Старое, непатрэбнае. Ці-ж нельга знайсьці нейкае іншае азначэньне для чалавечых адносін?

Яе звалі — Ніна. Разам працавалі ў радзе комуны. Любілі? Я яе моцна, так, як можа любіць шаснаццацігадовы хлапец. Радасьць у мяне якая, удача ў працы, посьпех у вучобе — да яе хутчэй бягу, расказваю, раджуся. Тое ж самае і яна рабіла. Было неяк аднойчы так, што я выступіў супраць яе, на сходзе. Ня памятую ўжо, на якой глебе гэта здарылася, але памятаю, што мы стаялі на рэзка супрацьлеглых позыцыях.

А вясна была, Жэня, такой, што і выказаць цяжка. Ну, а вясна для нашай комуны — гэта значыць больш працы, больш клопату. Робіш цэлы дзень, бегаеш, а потым увечары — у сад на спатканьне з дзяўчатамі (яны жылі ў другім будынку).

— Толькі, чаму не падтрымаў? — вось запытаньне, з якім яна сустрэла мяне ў той вечар.

— Муру казала, — адказаў.

Ну, потым прыйшлося дэталёва абгрунтаваць свой «аргумэнт», і мы засталіся па-ранейшаму сябрамі… ці… ну, больш таго. Ты, напэўна, чакаеш канца? Ты перабіраеш у галаве ўсе шматлікія романы, апавяданьні, новэлі, дзе ставіцца гэтая проблема. Не чакай такога канца. Канцом было проста тое, што мы пайшлі з комуны, жыць самастойным жыцьцём пачалі, вырасьлі. Але да самай апошняй мінуты мы дапамагалі ў працы аздін аднаму, спрачаліся, біліся кожны за свой погляд і… любілі. Цяпер Ніна загадвае дзіцячай колёніяй, добры пэдагог яна. Дый… што гэта з табой, Жэня?

— Нічога… горача каля печкі…

— Ведаеш, — казаў далей Шастакоў, адводзячы вочы ад расчырванелага Жэнінага твару, — мне заўсёды сьмешна чытаць пра такія вось рэчы. Вось я нядаўна чытаў новэлю, дзе разьвіваецца проблема асабістага і грамадзкага. Ну, і што-ж? Па-мяшчанску, па-старому падыходзіць пісьменьнік да проблемы. Каханьне, бач, перашкаджае працы, адно другім падмяняецца. Сьмяяўся я. А ўсё гэта ў пісьменьніка таму, што падыходзіць ён да жанчыны з меркай старой, на аршын мерае, чалавека ў жанчыне ня бачыць, адна — фізыолёгія. Невядома аўтару гэтаму радасьць працы, ёю — радасьцю працы — можна заглушыць усё старое, што ёсьць у тваёй істоце. Радасьць працы — вось мерка ўсяму ў жыцьці, вось стымуль і мэта. Набудзь гэтую радасьць — і зірнеш на сьвет вачыма новымі: тое, што спыняла раней тваю ўвагу, ня будзе цікавіць цябе, здасца табе мізэрным, непатрэбным. Што, можа яшчэ з палена падкінуць? Хораша вось адпачываць каля печкі, праўда?

— Слухай, Шастакоў… Ну, а калі радасьць працы… няма яе, ну! Што тады рабіць?

— Выхоўваць у сабе, — усьміхнуўся Шастакоў. — Чалавек бяз гэтай радасьці працы — ня новы чалавек.

На Жэніным абліччы мітусіліся барвянцовыя водблескі. Яна сядзела і глядзела на чырванаватае вугольле — доўга, упарта, перабіраючы нейкія цяжкія свае думкі, глядзела на чырвонаватае вугольле да таго часу, аж пакуль не забалелі вочы. Потым устрапянулася, матнула галавой, нібы атрасаючы з валасоў кроплі дажджу, сказала:

— Слухай… Я хочу расказаць табе… Ну, як табе сказаць? Аб сваім сказаць хочу… Парады прасіць…

— Парады? Ну, слухаю, — не хаваючы зьдзіўленьня, адказаў Шастакоў.

16

І рабін Калмановіч прымушан быў згадзіцца, што яго козыры паволі, але дужа ўпарта плывуць з рук. Ён спрабаваў быў пропаведзь у сынагоге сказаць, заклікаў у ёй ратаваць дзяцей сваіх, бараніць нацыю. І можа зрабіла-б уплыў ягоная пропаведзь, дасягнула-б мэты, каб толькі ня гэты выпадак — гора старому яўрэю, гора!

— Яўрэі, — казаў рабін Калмановіч. — Вы ведаеце, што нас чакае? Нас чакае боскае пакараньне за грахі дзяцей нашых.

— Яўрэі, — доўжыў ён. — Хіба рускія забылі на бога? Не? Гэта толькі так, гэта толькі для людзей. А потым… потым… Прыдзецца нам адцурацца ад сваіх звычаяў, ад свайго бога!..

Стаіўшы дыханьне, стаялі яўрэі і слухалі рабіна Калмановіча, слухалі і бачылі на ягоным абліччы сьляды квапнай турботы. Разумелі гэтую турботу яўрэі і думалі, думалі, думалі.

Апошні раз гаварыў Калмановіч гэтае магічнае слова, у якое ўкладаў ён усе свае сілы — патос гора і пагрозы быў у гэтым слове, трагізм і маліцьвенны экстаз.

— Яўрэі!

І — абвёўшы вачыма сынагогу — рабін Калмановіч убачыў суседа, свайго сябра, першага райцу на жыцьцёвых горнасьцях — Нохіма. Убачыў і ўжо ня здолеў адарваць вачэй, ня здолеў гаварыць далей. А за рабінавым позіркам сьледам пайшлі позіркі ўсіх прысутных: рыжы Нохім, адтапырыўшы вялізную ніжнюю губу, сьцякаў нутраным рогатам.

— Нохімке, — забыўшыся на рытуал, прахрыпеў Калмановіч. — Нохімке!

Пад градам позіркаў Нохім стаў сьпіной да рабіна, потым — павольна — пайшоў да выхаду, і ўжо ля дзьвярэй сказаў:

— Гора табе, стары яўрэй! Сорам табе, былы мой сябра Мэер! Сорам, вялікі сорам!

— Нохімке! — нязграбана растапырыўшы рукі, пайшоў проста на яго.

— Ганьба рабіну, які страціў давер’е яўрэяў, — і адчыніўшы дзьверы: — Аб чым турбуешся, стары яўрэй? А дзе твая дачка, дзе яна?

І ліпкую, нібы патака, цішыню расьсекла адчайнае і грознае пытаньне:

— Нохімке, ну?!

У ліпкае месіва цішыні лінулі нязьлічоную колькасьць вады — пацёк шэпт, узмацніўся, вырас у гармідар.

— Ідзі дахаты, Мэер! Я чую, як кліча цябе твая жанка, няшчасная Эстэр!

А працягам усяго гэтага нязвычайнага для стаходзкай сынагогі здарэньня для рабіна Калмановіча было:

— Ай, а клог цу мір, а клог цу мір! — лемантавала, рвучы сівыя свае валасы, старая Эстэр.

---

Нясьмела пастукала ў дзьверы. Счакала хвіліну, паўтарыла стук. І тады з-за дзьвярэй, з глыбіні пакою, пачуўся жаночы голас — знаёмы і разам з тым — нейкі нечаканы — жаночы голас:

— Можна, уваходзьце.

Жэня ляжала на канапе, трымаючы ў руках кнігу. Як увайшла Роза — кніга адляцела ў бок і Жэня ўсхапілася ёй насустрач.

— Роза! Ай, мілая, каго я бачу! Вось нечаканасьць якая! — і раптам прыпынілася, нявыказаным засталося зьдзіўленьне і яно — гэтае зьдзіўленьне — лягло на твар. Схмурнелае было Розіна аблічча.

— Што ты?

Роза паволі разматвала даўгую шаль, і тады, як разматала яе, па шыі ўбачыла Жэня, як схудала за час хваробы сяброўка.

— Не магу, Жэня, больш, слова шчырае — не магу… Хіба я горшая за цябе, за іншых? Я хочу быць гэткай-жа маладой, як і вы…

Падышла Жэня да яе, узяла за рукі, усадзіла побач на канапе.

— У чым тваё «не магу»? Па парадку выкладай.

— Кінула я хату, Жэня. Не магу больш… Ну навошта яны мне? Толькі і калечаць сваімі… Эх, Жэня… крыўдна мне… Куды я пайду, куды я пайду?

Суцяшала. Нібы малое дзіцянё — па валасох пяшчотна гладзіла. І, пэўна, таму, што даўно не адчувала Роза ласкі — яна заплакала гарачымі і буйнымі сьлязьмі.

— Куды я магу ісьці, — казала праз сьлёзы. — Дачка рабіна? Ня прымуць…

Плакала. Жэня маўчала. У такія хвіліны не замінай чалавеку — няхай выплача накіп крыўды і горнасьці, і тады лягчэй зробіцца, абмочаная сьлязьмі крыўда — ня цісьне гэтак. Гладзіла Жэня валасы сяброўкі і думала, думала аб сваім — перажытым хіба ўжо? — горы. Дзіўную рэч рабілі сьлёзы Розы — ад іх у Жэнінай істоце паўставала нейкая — дый адкуль яна ўзялася! — радасьць. Хіба Жэніна гора — гора? Радасьць павінна быць, што скора будзе яна песьціць свайго дзіцёнка. Чаго-ж было хвалявацца? Думала што? Чакала ласкі, падтрыманьня ад яго? Дармо! Маладосьць кіпіць, маладосьць нахмураных брывей ня любіць, ня любіць маладосьць да крыві закусаных губ.

— Куды ты пойдзеш? Вось… дурненькая мая! Вось канапа, начуй. А заўтра, заўтра падумаем. Ці варта плакаць? Ну?

Зірнула праз муту сьлёз на Жэню, — ай, ай! Хіба не пра гэтую самую Жэніну канапу думала, як ішла сюды? Пра яе, і толькі пра яе. Так, як думала, і абыйшлося яно. І плакаць ня трэба, і так шмат плакала.

— Усё? Ну, досыць, досыць! Ці-ж нам з табой плакаць, Роза? Абатры сьлёзы і… будзем піць чай.

17

Андрыенка ідзе на сход адзін. Але прывычка мацней за жаданьне: ён прыпыняецца ля доміка, пафарбаванага ў жоўты колер, бярэцца за ручку дзьвярэй, хоча іх адчыніць і — аднімае руку. Андрыенка крута паварочваецца на месцы, складае губы для посьвісту і ідзе далей.

— Зайсьці ўсё-ж трэба было-б, — непакояцца ў Андрыенкавай галаве думкі. — Хіба ён не таварыш мне?»

Але за гэтымі думкамі — усьлед — ідуць другія, больш акрэсьленыя, больш пэўныя. Гэтыя думкі дбаюць аб комсамольскай этыцы, аб тым, што ягоны таварыш — як ніяк — гэтую этыку страціў.

З супрацьлеглага канца мястэчка да нардому ідзе Самайловіч. Ён, як і іншыя члены бюро, у апошні раз абмяркоўвае пастанову, шукае абвяржэньняў гэтай пастановы, але абвяржэньняў ня знойдзеш: справа ясная, зразумелая кожнаму.

Жэня, як заўжды, ідзе не адна. 3 ёю — падмінаючы нагамі парыжэлы забруджаны сьнег — ідуць комсамольцы, ідуць работніцы арцелі. Весела ў гэтай купцы людзей, якія сьпящаюцца на сход.

— Хлопцы! Чаго гэта мы разагналіся, нібы на пажар? Там, напэўна, яшчэ нікога няма.

Але словы застаюцца словамі: комсамольцы са сьмехам пусьціліся навыперадкі — толькі хрумстае сьнег, а калі так, дык не адставай, ня страчвай солідарнасьці:

— Так усе разважаюць і заўсёды позьняцца.

Жэні горача. Гарыць марознай цяплынёй твар. Хочацца расшпіліць гузікі паліта, каб вецер падхапіў крысы ягоныя, каб гнаў гэты вецер яе шпарчэй яшчэ і яшчэ. Але Жэня стрымліваецца — застудзіцца можна. А адстаць — не адстанеш: ёмка ісьці ў нагу з вясёлымі сябрамі, пад марш комсамольскі, нага ў нагу.

Першы раз у гісторыі Стаходзкай ячэйкі было так, каб зьбіраліся на сход раней прызначанай гадзіны. Кожны ішоў і думаў, што яшчэ рана, няма куды сьпяшацца, што ў нардоме нікога няма, але спачатку падсьвядома, потым выліваючыся ў форму думкі — сьпеў нутраны нейкі імпульс: хутчэй, хутчэй!

І як прыходзіў ў нардом, сустракаліся дружным — «Ааа!», і бачыў: шмат сабралося народу, хоць і рана зусім.

Шастакоў з Патапенкам хадзілі па залі, уздоўж шэрагаў лавак і пра нешта горача гаварылі. На Патапенкавым твары ня было ўсьмешкі, сур’ёзным быў твар і Шастакова. Доўга яны хадзілі так уздоўж лавак, аж покуль гадзіньнікавая стрэлка не падпаўзла да пяці.

Машынальна Патапенка выцяг з кішэні свой гадзіньнік, зірнуў на яго, потым, сказаўшы колькі слоў Шастакову, яшчэ раз, нібы забыўся, якая гадзіна.

— Ці скора пачынаць думаеце? — запытаўся ён у Андрыенкі, прыпыняючыся каля грудку комсамольцаў. — Усе прыйшлі?

— Акрамя Длугача ўсе.

— Ну, так яно і павінна было быць, — сказаў Патапенка. — Давайце пачынаць, я яшчэ н’ат не абедаў.

Расьселіся па лаўках. У самую апошнюю хвіліну, калі трэба было адкрываць сход, Андрыенка сарваўся з месца і пабег шукаць графіна. Яго чакалі моўчкі. Шастакоў курыў папяросу за папяросай, круцячы дым у колцы. Раптам адчыніліся з рыпам дзьверы, на парозе стаяў Длугач. Усе прысутныя ўраз зірнулі на яго, і вось пад гэтымі позіркамі, упяўшы ў падлогу вочы, блытаючыся ва ўласнай хадзе, прайшоў у залю загадчык нардому, сеў на задняй лаўцы і разгарнуў газэту: яна закрыла Длугачоў твар.

Андрыенка вярнуўся з графінам.

— На абвестцы дню адно пытаньне… аб комсамольцу Длугачу… Патапенка, ты будзеш гаварыць?

Па праўдзе сказаць, няёмка было Андрыенку і гэтая няёмкасьць зблытала абмеркаваную загадзя ўступную прамову — запытаньне да Патапенкі было саломінай, што павінна была выратаваць сход.

— Таварышы! Шмат гаварыць ня трэба. Вы ведаеце, што перад намі стаіць грандыёзная работа. Ідзе вясна, а гэта азначае, што наша комсамольская організацыя становіцца перад адказьнейшым экзаменам. Мы прыступілі ўжо да распрацоўкі пляну правядзеньня ў нашым раёне суцэльнай колектывізацыі. Вось тут, у ажыцьцяўленьні гэтага пляну, экзамен для комсамолу. А для таго, каб экзамэн вытрымаць, каб паказаць сваю зьяднанасьць — што для гэтага трэба, таварышы? Усе сілы трэба напружыць, усю сваю ўвагу, волю сваю на гэты фронт накіраваць трэба. А з чым мы маем справу сёньня? Хіба нам не перашкаджае ў рабоце тое, што пэўная частка комсамольцаў — яшчэ не комсамольцы, а старыя, гнілыя мяшчане? Кожны разумее, што калі ты чысты — кажучы гэтым шаблённым словам — калі ты чысты ў быту, у асабістым сваім жыцьці, дык чыстымі будуць і твае падыходы да грамадзкай працы, дык выкананьне партыйных абавязкаў будзе чыстым, пасьпяховым. Комсамолец, які ня мае комсамольскай этыкі, не комсамолец! Гэта мы павінны сказаць рашуча, сказаць у апошні раз.

Слухалі комсамольцы Патапенку. І няёмкасьць, што перадалася ўсім прысутным ад няўдалага пачатку Андрыенкі, пачала зьнікаць, а замест яе нарадзілася і расло, расло і ўзмацнялася абурэньне.

— Я пераходжу да справы Длугача, — доўжыў Патапенка. — Я ведаю, ёсьць таварышы, якія недаацэньваюць бытавога пытаньня. — Ён зірнуў на Шастакова. Той па-ранейшаму курыў, круцячы дым у колцы. — Але важнае яно, гэтае пытаньне. Яно шкодзіць зьяднанасьці нашых шэрагаў, яно стварае антагонізм комсамольца да комсамольца. Вы ўсе ведаеце Длугача, ведаеце вы і нашу Жэню, першую…

— Патапенка, я протестую! Гэта наша справа, і прашу маўчаць!

Народжанае абурэньне вырасла ў суладны выкліч:

— Длугач, садзіся!

— Маўчы! Твой чарод прыдзе.

Андрыенка бразгаў алоўкам аб графіне, але звон гэты губляўся ў шматгалосным вэрхалу.

— Усе ведаюць пра гэта, — перасільваючы гаману, сказаў Патапенка. — Я ня буду больш гаварыць. Вы самі лепш гаварыце.

Ён сеў. І тады Андрыенка кінуў аловак, паварушыў рукой валасы і сказаў:

— Хлопцы! Длугач, як высьветлілася, п’яніца. Мала гэтага, ён праводзіць вечары ў кампаніі хуліганьня. Пазаўчора мы яго бачылі з… проста паверыць цяжка!.. Ён быў з сынам Кранцэвіча.

— Хто гэта бачыў?

— Длугач, ты слова потым мець будзеш. Сядзі цяпер.

— Не мані, што бачыў. Ніхто мяне ня бачыў, гэта… гэта дэмагогія!

Недакураная папяроса паляцела на падлогу, энэргічнымі крокамі падыйшоў да стала Шастакоў.

— Дай мне… Калі ты, Мікола, хочаш ведаць, хто бачыў, дык я табе скажу. Я бачыў.

— Дзе гэта, калі?

— Пачакай, скажу. Я таварышы, увесь час лічыў Длугача добрым комсамольцам. Дый тут, у нардоме, ён такім і быў. Я ня верыў таварышам, якія расказвалі мне пра яго… Але Жэня мне расказала пра іхныя адносіны, пра… Адным словам, учора я пераканаўся ў тым, што Длугач — ня наш, што ён ня выхаваўся ў комсамольскіх шэрагах. А табе, Мікола, параю, калі ты будзеш піць з Кранцэвічам, дык завешвай фіранкай вакно. Дзівак-чалавек! Выпадкам з майго вакна, я ўбачыў, як вы пілі, чуў, як ты лаяўся, чуў твае выказваньні аб комсамоле. У п’яным выглядзе, ведаеш, дрэнна ў цябе гэта атрымліваецца, брудна…

Длугач узьняўся з лаўкі.

— Хлопцы, гэта мая асабістая справа і я не дазволю ўказваць мне, як жыць.

Крута павярнуўся і вышаў з залі.

Калі падлічвалі галасы — за выключэньне Длугача — іх было: дваццаць адзін.

18

Ледзяныя сасулькі на дахах заплакалі буйнымі сьлязьмі.

Гэтыя сьлёзы заблішчэлі на сонцы.

Каля кузьні стаялі гаспадары, трымалі на павадку коні: падкоўваць прывялі.

Беня-балагол агледзеў скуранае сядзеньне, выцер яго, прыладзіў да калёсаў. Чарга была за палатнянай будай.

— Соня, трэба зашыць буду.

Вучні хадзілі з настаўнікам за мястэчка і прынесьлі ў школу пук вярбы з пяшчотнымі — жаночай цяплыні — пукаўкамі.

Праз Стаход ішлі цёплыя вятры.

19

Званок урэзаўся ў сон, пераблытаў дзівосную ягоную каруну, прымусіў скінуць коўдру і прыслухацца да цішыні. У муту вакон біў часты дождж, раз-по-раз налятаў вецер і кропельную страмніну кідаў ён у вакно са зьвярынай лютасьцю. Поўз праз вокны брудны напаўзмрок.

Зазваніў у другое. Тады Патапенка падбег да тэлефону і ўслухаўся ў лапатаньне, гуд і перазвоны тэлефонныя.

— Алё! Я слухаю. Адкуль? Ну, ну!

Недзе там — у глыбіні тэлефону — чуўся трывожны жаночы голас. У тэлефоне голас здаваўся рэзкім, і Патапенка нават адмахнуўся рукой.

— Прыбывае вада? На мэтр ужо? Добра, добра, я іду зараз.

Апрануўся і выбег у муту напаўзмроку, дажджу і вятроў. Густымі валамі ішлі хмары над Стаходам і разам з хмарамі ішоў нэрвовы вецер. Часінамі дзьмуў гэты вецер спакойна, тады можна было адчуць цяплынь ягоную, часінамі ён імклівіў з такой сілай, што балеў твар ад ягонага датыканьня — гарачым быў тады вецер.

Перад Патапенкам з завулку, з-пад заслоны дажджу вынырнула постаць. Згін сьпіны дый хаду гэтую адразу спазнаў Патапенка. Ён паддаў кроку.

— Шастакоў!

Чалавек крута павярнуўся. Узірнуўся ў змрок.

— Патапенка? Шпарым хутчэй.

— Вада прыбывае.

Падыходзячы пад райком, убачылі людзей, учулі нэрвовыя галасы. Спрачаліся аб нечым людзі і відаць было: спрэчкам гэтым канца няма.

— Комсамольцы ўсе? — запытаўся Шастакоў, узіраючыся ў заспаны шэры Андрыенкаў твар.

— Хто застаўся ў мястэчку — усе. Трэба хутчэй рабіць. Покуль яшчэ пагранічнікі прыдуць. Вада ідзе ды ідзе.

Вецер ірвануў крысы паліта з такой сілай, што Шастакоў ледзь не зваліўся на зямлю.

— Таварышы! Комсамольцы! — крыкнуў ён і вецер узмацніў, рэзонаваў ягоныя словы. — Зараз-жа на бераг разгружаць лес. Калі вада будзе прыбываць з гэткай-жа сілай — яна размые штабелі і экспортны лес сплыве за мяжу. Вы разумееце, што гэта азначае?

— Гайда! Покуль трымаецца мост — мы можам што хаця зрабіць!

— Хіба мост ня вытрымае?

— Пазалетась-жа скрануўся, а вады тады было куды менш.

— Ну, дык пайшлі!

Адзін за адным пабеглі ўніз па адхону. У шархатаньне дажджу і візгатлявы лемант ветру ўрэзаўся і запанаваў домінуючай мэлёдыяй вой рачной быстрыні. Чорнай прорвай ляжала перад імі рака, і па тым, што гэтая чорнадзь патанала на тым беразе ў змроку, кожны зразумеў, што лугі ўжо заліло, што вада пагражае масту, млыну і лесу.

— Гэта што азначае? Пойдзе экспортны лес — пойдзе валюта!
Аграмадзіны складзенага ў штабэлі лесу наплылі на комсамольцаў з мокрага сутоньня. Сьцены цытадэлі сярэднявяковай нагадвалі штабэлі. Пэрспэктыва іх гублялася ў змроку, і таму грознымі, неабдымна вялізнымі здаліся яны.

— Тааак, — зусім ціха сказаў нехта і гэтае «тааак» трэба было разумець ня іначай, як: «Скрані! Паспрабуй».

— Хлопцы! Раскідай крайні!

— Не марудзь, — падхапіў нехта. — Вада вэнь як разгулялася!..

Людзі ўраз вызваліліся з-пад ціску гэтага недаўменнага «тааак», і вось колькі чалавек кінулася на штабель, мокрыя бярвеньні, ціснучы на плечы, адарваліся ад свайго ўлежанага месца, тупымі канцамі сваймі уйшлі ў густы напаўзмрок.

— Сьцеражыся!

— Раз, два, тры!

Першыя бярвеньні, аддаючы тупым стукатам, пакаціліся долу, і тады, як учулі гэты стукат, кінуліся да штабэляў усе прысутныя. Бервяно за бервяном, наганяючы адно другое, пакаціліся яны па зямлі: — ішлі сьпехам, гонячы рукамі бярвеньні, у два шэрагі комсамольцы, спачатку іх было няшмат, а потым шэрагі зрабіліся даўгімі, у непакойлівы нэрвовы гуд увязаліся жаночыя галасы. —

Бегла рака, нібы вялізарны статак зьвярыны ад ляснога пажару, — вось якраз так, апраўдваючы параўнаньне, вылі, лемантавалі, стагналі, скуголілі хвалі, ішлі над ракой, б’ючы яе, у розных кірунках вятры, ішлі, находзячы адна на адну, нібы крыгі, валатоўкі-хмары, бегла рака, губляючы сваё рэчышча, заваёўваючы берагі, беглі хмары, нібы неспадзеўкі зачапіўшы змрок: над роілам хваляў, вятроў і хмар, якраз адваротна пропорцыянальна іхнай хуткасьці, ішоў золак.

Вада залізвала земныя раны.

Па калена ў вадзе ішлі з бервяном комсамольцы, а крыху далей — у вадзе — крычаў чалавек.

— Давай сюды! Памажы, вада падмывае.

Да яго кінуліся. Першым дабег Шастакоў, дабег і ўбачыў: сарвалася бервяно і гайдаецца на хвалях — вось, вось сплыве з вадой.

— Бяры!

Схапіў Шастакоў бервяно, напружыў сілы, паддаў усім тулавам наперад, рвануў.

Як выбіліся на сухое, тады Шастакоў павярнуўся і пазнаў у чалавеку: Міколу Длугача. Той ад сілы дыхаў, абціраючы рукой мокры, запэцканы твар.

— А ўсё-ж перамаглі бервяно, Мікола!

— Каб мы ды не адолелі!

Пайшлі да людзей, што сабраліся на ўзьбярэжным узвальлі, — былі тут і комсамольцы, і вучні, былі тут і беспартыйныя. Густымі валамі бушавала хваляваньне.

— Вытрымае, ня можа гэтага быць, — казаў Калесьнікаў, пакіўваючы галавою у бок мосту.

Спаўзаў змрок, і перад людзьмі паўставала грандыёзная карціна народжанага ў хвалях вятрох і хмарах раньня. Сьціх дождж, нізка прылеглі да зямлі вятры: расплываліся хмары, і вось паміж імі — гэтымі хмарамі — высьпяваў гарбуз (— сонца ішло ўгару).

— А ўсё-ж разгрузілі лес у час. Яшчэ-б хвілінка і — усё чыста пайшло-б!

Унізе выла, напаўняючы рэхамі прасьцягі, рака, неабдымнай была яна — сваволілі, гармідарылі, лемантавалі хвалі. А над усім гэтым плыло, сьцякаючы парным малаком, сонца.

— Сёньня, хлопцы, ваша чарга ехаць. Учора прыехалі брыгадзіры з гораду, на падмогу. Адно цьвёрда помніце: моцна гуртуйце колгасы, па-бальшавіцку.

— Слухай, Шастакоў! А калі мост пойдзе? Прыдзецца чакаць тады.

Упялі позіркі. Парэнчы мосту — (яго будавалі летась) — паблісквала на сонцы. Мост злучаў два адцінкі шашы, і там, на тым беразе, вада падступала да насыпу. Сапфірамі і аквамарынамі паблісквала водная роўнядзь на сонцы.

— Вытрымае мост, хлопцы, вось убачыце — вытрымае!

У напрамку мосту бег Мікола Длугач, шырока, нібы крылы, раскідаў рукі.

— Павінен вытрымаць. Разумееш? — павінен!