Нацыянальны характар Літоўскага Статута 1529 г.

Нацыянальны характар Літоўскага Статута 1529 г. Артыкул Аўтар: Сцяпан Барысенак 1927

Прапануем да спампаваньня!

НАЦЫЯНАЛЬНЫ ХАРАКТАР ЛІТОЎСКАГА СТАТУТУ 1529 г.

С. Барысёнак

І

Гістарычны шлях юрыдычнага разьвіцьця Літоўскага княства, які прывёў да ўтварэньня агульнадзяржаўнага кодэксу 1529 году, быў даволі складаным. Параўнаўча нямногалічбавы літоўскі народ, аб якім у часы валынскага князя Рамана склалася на Валыні далёка нявыгодная політычная прыказка: „Романе, худым жывеши, Літвою ореши“ зрабіўся ўрэшце гегемонам сярод цэлага шэрагу старадаўня-рускіх зямель—княстваў. У гэтым новым дзяржаўным целе пануючаю політычнаю сілаю была, зразумела, нацыя літоўская. Яна дала і сваё нацыянальнае імя дзяржаве („зямля Літоўская, вялікае княства Літоўскае, панства Літоўскае"), хоць яе ўласная нацыянальная тэрыторыя не перавышала 1/10 усёй дзяржаўнай тэрыторыі, хоць сваю магутнасьць яна будавала далёка не сваімі ўласнымі патугамі. На Украіне яшчэ ў другой палавіне XV сталецьця жывуць успаміны аб іншых політычных суадносінах нацый, якія склалі літоўскую дзяржаву. У 1567 годзе Філон Кміта, дзяржаўца Аршанскі, у сваім лісьце да вядомага князя Рамана Сангушкі піша:

„Будь господарю такам Раманам, што Литвою орал, ова за помогою Божею отменить, што Москвою орать будешь, да мене слуги и холопа своего не опущай з ласки"^[1].

Аднак, літоўская нацыя, узяўшая перавагу ў політычных адносінах, павінна была дапусьціць удзел у політычным жыцьці і другія народнасьці; а з другога боку—падпала самай глыбокай праўнай асыміляцыі з чужымі нацыямі (спачатку беларускай, а пасьля польскай). Літоўскае нацыянальнае права не аўладала правам, якое-б падпарадкавала літоўскай дзяржаве старадаўня-рускія землі. Больш таго. Літоўскае права само аказалася пераможаным правам старадаўня-рускім. А між тым, сваё звычаёвае права, нацыянальнае права, у літоўцаў, бязумоўна, павінна было існаваць. На гэта проста паказваюць помнікі. Так, у прывілеі, выданым у 1492 г. Літоўскім урадам Жмудзкай зямлі, гаворыцца, што ў выпадку скаргаў на каго-небудзь з жмудзінаў ці патаемнага абвінавачаньня, прысуд над тым, хто абвінавачваецца, пастанаўляецца не раней, як пасьля папярэдняга судовага разгляду, зробленага на падставе Літоўскага права^[2]. На існаваньне „Літоўскага права", якое адрозьніваецца ад права „рускага", паказвае і прывілей на майдэборскае права, данае ў 1499 годзе Менску:

„тое место нашо Менъскъ съ права Литовъского и Руского и которое коли будеть тамъ перво держано, у право немецкое, которое зоветься Майтборъское переменяем на вечные часы".^[3]

Упамінаньне тут аб Літоўскім праве наўрад ці зьяўляецца выпадковасьцю канцэлярскага характару. Так, Менск у скорасьці пасьля далучэньня да Літвы (з пачатку XV сталецьця) знаходзіўся ў непасрэдным кіраваньні літоўскіх князёў, належаны да ліку віленскіх двароў^[4]. Гэта тэрыторыя была колёнізавана літоўцамі, хоць сапраўдную пашыранасьць гэтай колёнізацыі трудна азначыць. Але на існаваньне яе ёсьць выразныя паказаньні крыніц. Так, напрыклад, у XV сталецьці ўспамінаецца ў Слонімскім павеце дзесятак (падатковая адзінка) Літоўскі, а ў Ваўкавыскім—Жамойцкі. „У крыніцах XV і першай палавіны XVI сталецьця можна сабраць ня мала паказаньняў на вайскова-служылую колёнізацыю Чорнай Русі, на існаваньне ў гэтым краі вялікай колькасьці маёнткаў літоўскіх князёў, паноў і баяр"^[5].

З другога боку, і ў карэнную Літву з даўняга часу накіроўвалася колёнізацыя з украінскіх і беларускіх земляў. Так, па словах І. Я. Скрожса, на тэрыторыі Жамойці „ёсьць ня мала цэлых маёнткаў, земляў і ўрочышчаў з выключна рускімі назвамі"^[6]. Сярод фамілій, якія сустракаюцца ў актавых кнігах, сустракаецца многа фамілій рускага пахаджэньня^[7].

Аднак выявіць асаблівасьці „Літоўскага" права па параўнаньні з правам „рускім" пры сучасным стане крыніц зьяўляецца справаю вельмі труднаю^[8].

Літва, уладаючы потэнцыяльнымі сіламі для ўтварэньня політычнай гегемоніі сярод беларускіх і украінскіх земляў, выступіла на політычную арэну без вялікага культурнага багажу, у той час як старадаўня-рускія землі пражылі вялікую і славутую эпоху разьвіцьця матэрыяльнай і духоўнай культуры. А права ўжо даўно вышла за мяжу стыхійнага панаваньня звычаю. Ужо даўно дзейнічала пісанае права, якое к гэтаму часу перанесла ўплыў і законадаўчай творчасьці. Пры такіх умовах Літоўскаму звычаёваму праву, якое ня вышла яшчэ з дзіцячага становішча, трудна было разьлічаць на панаваньне над правам беларуска-ўкраінскіх зямель. У лепшым выпадку яно магло існаваць толькі поруч з беларуска-ўкраінскім правам.

Конкурэнтам „рускага" права ў Літоўскім княстве выступае права польскае. Прывілей 1387 году адчыняе пэўную легальную дарогу для польскага ўплыву, праўда, спачатку пераважна ў сфэры права дзяржаўнага. Але нельга адмаўляць яго ўплыў і ў другіх галінах права. У Літоўскім Статуце 1529 году ён выяўляецца даволі прыкметна.

Кажучы аб нацыянальным характары Літоўскага Статуту 1529 году, прыходзіцца браць пад увагу іменна гэтыя тры нацыянальных супярэчлівых сілы—права літоўскае, польскае і украінска-беларускае. Ні рымскае, ні чэскае, ні нямецкае права значнай удзельнай вагі ў даным выпадку ня маюць.

ІІ

Мноствам нацыянальных сіл, якія прымалі ўдзел у праватворчасьці Літоўскай дзяржавы, і вытлумачваецца спрэчнасьць пытаньня аб нацыянальным характары кодэксу 1529 году. Тут стыкаюцца самыя супроцьлежныя концэпцыі гістарычнага разьвіцьця праўнага жыцьця, якое папераджала ўтварэньне Статуту 1529 году. Сучаснае становішча пытаньня ўскладнілася яшчэ больш параўнаўча з папярэднім, бо на сцэну выступіла імкненьне выясьніць пераважнае значэньне аднэй з дзьвёх „рускихъ" праўных сыстэм: украінскай ці беларускай^[9].

Польская гістарыяграфія і да апошняга часу прытрымліваецца традыцыйнага пункту погляду на права Літоўскага Статуту, як на права провінцыяльна-польскае. Так іменна разглядае Літоўскі Статут вядомы сучасны польскі гісторык проф. Кутшэба ў сваёй нядаўнай працы: „Historya zrodel dawnego prawa polskiego", т. ІІ.

Аднак ужо даўно, з часу Данілевіча, а зусім выразна пасьля параўнаўчага вывучэньня Літоўскага Статуту профэсарам Леантовічам, выявілася падабенства норм гэтых двух помнікаў і закладзена была концэпцыя „заходня рускага" права, якое прадстаўляе сабою далейшае разьвіцьцё агульнарускіх пачаткаў Рускай Праўды.^[10]

Адсюль патрэбнасьць вывучэньня яго для поўнага ўясьненьня гісторыі „рускага" права, другой галінай якога зьяўляецца права маскоўскай Дзяржавы.

Украінская гісторыяграфія, якая адкідае концэпцыю „агульнарускага права", высоўвае пункт погляду самастойнага ходу разьвіцьця юрыдычнага жыцьця, таго права, якое знайшло сваё надворнае выражэньне ў Рускай Праўдзе. Але з тэй прычыны, што права, якое дзейнічала ў беларускіх землях і якое таксама і далей разьвівала пачаткі Рускай Праўды, увайшло ў Літоўскі Статут, дык высоўваецца далейшая задача выясьненьня ўдзельнай вагі праўных сыстэм украінскіх і беларускіх земляў, якія ў поўнай меры склаліся к моманту выданьня Літоўскага Статуту. Справа ідзе не аб тым падабенстве, якое наглядаецца паміж Літоўскім Статутам і Рускаю Праўдаю, а аб тых мясцовых звычаёва-праўных сыстэмах, якія паслужылі крыніцамі для Літоўскага Статуту.

Ва украінскай гісторыка-юрыдычнай літаратуры погляд на Літоўскі Статут, як на помнік украінскага права, найбольш рэзка выказаў проф. Лашчанка^[11]. Акадэмік М. Грушэўскі прытрымліваецца некалькі іншага пункту погляду. Ён лічыць, што права Рускай Праўды, якое сформавалася ў сярэднім Прыдняпроўі, у выніку політычнага і культурнага заняпаду апошняга, не магло мець непасрэднага ўплыву на права вялік. княства Літоўскага ў пэрыод яго формаваньня (XIV—XV сталецьце). Галоўным элемэнтам, які ўтварыў у княстве Літоўскім парадак, права, культуру, быў ня столькі украінскі, колькі беларускі. І калі права Рускай Праўды было ўсвоена законадаўствам і практыкаю вялікага княства Літоўскага, дык запазычана было гэта права Рускай Праўды не з Падняпроўя, а з тутэйшых земляў, з іх права і практыкі^[12].

Зусім зразумела, урэшце, што беларуская гісторыяграфія прылічае Літоўскі Статут да помнікаў беларускага права^[13].

Такая, у кароткіх словах, пастаноўка пытаньня аб нацыянальнай істоце Літоўскага Статуту ў сучасны момант. Але трэба прызнаць, што такое разгалосьсе ў ацэнцы да пэўнай ступені тлумачыцца адсутнасьцю шырокага і паглыбленага вывучэньня крыніц Літоўскага Статуту.

З прац у гэтым напрамку трэба вылучыць раньнюю работу Н. Максімейка^[14] Яна каштоўна асабліва ў тай частцы, дзе процістаўляецца Літоўскі Статут з польскім правам. Але яна аналізуе крыніцы толькі адных крымінальных законаў, а апрача таго, не дае—пры сучаснай пастаноўцы разгляданай проблемы—правільнай гістарычнай пэрспэктывы, таму што бярэм для параўнаньня, галоўным чынам, Рус. Праўду і Літоўскі Статут, абыходзячы самы важны і патрэбны матэрыял—звычаёвае права і судовую практыку папярэдняга часу Статуту 1529 году. Акадэмік М. Грушэўскі зусім правільна адзначыў патрэбнасьць прасачыць— Ці адбывалася рэцэпцыя Рускай Праўды літоўскім правам шляхам непасрэднага прыстасаваньня іменна гэтага помніка, ці толькі ўскосным шляхам—паколькі нормы сподыфікаваных у Рускай Праўдзе перайшлі ў юрыдычную практыку беларускіх зямель^[15].

Трэба адзначыць, што проф. Максімейка ў больш познай сваёй працы: „Руская Праўда і літоўска-рускае права" карыстаецца і матэрыялам з судовай практыкі XV—XVII ст., але толькі, галоўным чынам, з тэй мэтаю, каб літоўска-рускім правам высьветліць Рускую Праўду.^[16] Гэта, зразумела, зусім іншы падыход да Літоўскага Статуту.

Сучасная пастаноўка пытаньня аб нацыянальным характары Літоўскага Статуту высоўвае новыя моманты ў дасьледаваньні гэтага помніка. Калі ўжо ўзьнікла спрэчка аб тым, чыя праватворчасьць была больш актыўнай у Літоўскай дзяржаве, дык мабыць патрэбна спыніцца ня столькі па падабенствах розных нацыянальных праўных сыстэм (а іх можна знайсьці ня мала), колькі на рознасьці. З другога боку, толькі вывучэньне звычаёвага права і судовай практыкі, паколькі гэта можна выявіць з судовых спраў гаспадарскага (вялікакнязеўскага) суду, можа зьвязаць Літоўскі Статут з сучаснай яму эпохай. У гэтых адносінах уся папярэдняя літаратура аб Літоўскім Статуце амаль нічога ня можа даць.

III

Юрыдычны сэпаратызм Літоўскай дзяржавы напярэдадні выданьня Статуту 1529 году, які знайшоў сваё выражэньне ў многалічбавых, земскіх прывілеях, заходзіць у далёкую старадаўнасьць. Яшчэ аўтар „Повести временных лет", выкладаў сваю тэорыю зьяўленьня рускай зямлі, адзначыў рознастайнасьць права, якое дзейнічала сярод розных пляменьняў: „шляху бо обычаи свои, и законъ отецъ своихъ и преданья, кождо свой нравъ"^[17]. Далей летапісец пералічае некаторыя звычаі славянскіх пляменьняў, якіх не існавала, па яго словах, у палян. У яго час узровень праўнага разьвіцьця ў асобных землях быў розны. Так, нават бліжэйшыя суседзі палян—драўляне ведалі яшчэ шлюб шляхам крадзежу („умыковаху у воды дѣвица"), у іх панавала помста („убиваху друг друга"). Крывічы называюцца паганымі, таму што, як і Вяцічы, паляць нябожчыкаў і сьвяткуюць трызну.

Гэты юрыдычны сэпаратызм павінен быў адчуць зруйнавальны ўплыў з боку Рускай Праўды. Але да якой ступені ішоў невіліруючы Ўплыў гэтага помніка на мясцовае звычаёвае права?

Для параўнаньня Руская Праўда са звычаёвым правам, якое дзейнічала ў розных другіх рускіх землях, ёсьць матэрыял, хоць і ня вельмі багаты. У прыватнасьці сваеасаблівасьць права зямлі Смаленскай можна выявіць пры аналізе ўмовы Смаленску з немцамі 1229 году, у эпоху непасрэднай дзейнасьці пашыранай Рускай Праўды.

Адзначым, раней за ўсё, тэрмінолёгію „Смаленскай Праўды", якая адносіцца да розных галін права:

„Князь, вл[а]д[ы]ка, гость, коупьчь, посълъ, дворянинъ, свободѣный члвкъ, моужъ, гарожане, хълопъ, княжь хълопъ, дъбрыи людие, жена, роба, дѣтским, тиоунъ, староста, дроужина, грамота, лихий, моужь, тать, пагоуба, свяжеть без вины, оучинить насилье, извиниться, оуранять, безвѣка биеть, синь любо кровавъ, убитъ, за голову 10 гривенъ.

Соудъ, правда, пересоудъ, соудви, послоухъ, оу жельза оусадить, оу погрѣбъ не мьтати, желью горячее, на полѣ биться, мьтати жеребѣи, дѣтского приставити, наемъ, дѣтьскому пороука, оупирати послухомь.

Товаръ, дѣлгъ, виноватъ кому, заемъ, остатъкъ, платити, продавати, мыто, вѣс[е]ть, вѣсити, коуна смольнеская, ногата смольнеская, гривна серебра, конь, полѣчь, наимоун, посоулить, земледѣржци, пьчать, свободѣнъ, пута, городъ, поставъ".

У больш раньнім помніку права Смаленскай зямлі—Уст. грамата смаленскага князя Расьціслава 1150 г.^[18] — знаходзім наступныя юрыдычныя тэрміны:

„сдумавъ съ людми своими, прощепини, вира и продажа, полюдье, погостъ, передмеръ, дань, истужницы, перевозъ, торговое, мыто" і інш.

Ці запазычана вышэйпаказаная юрыдычная тэрмінолёгія цалкам з Рускай Праўды? Наўрад ці можна сьцьвярджаць гэтае. У самую старадаўнюю эпоху юрыдычныя тэрміны пераходзілі ў юрыдычны быт, галоўным чынам, са звычайнай жывой гутаркі. Пры панаваньні звычаёвага права многія юрыдычныя інстытуцыі і зусім ня маюць строгага абазначэньня (напрыклад, баярская дума), і вельмі часта адно паняцьце выражаецца некалькімі тэрмінамі. Калі і сустракаюцца ў помніках старадаўня-рускіх зямель тэрміны такія-ж, як і ў Рускай Праўдзе, дык гэта тлумачыцца падабенствам гутарак, якія ўжываліся ў розных землях, не адмаўляючы ў поўнай меры магчымага пераходу юрыдычнай тэрмінолёгіі Рускай Праўды ў права Смаленскай і другіх зямель, трэба прызнаць у аснове зьяўленьня і разьвіцьця гэтай тэрмінолёгіі самастойную аснову ў відзе жывой мовы данай тэрыторыі.

Аналіз умоў з немцамі XII—XIII ст. ст. дае профэсару Ўладзімірскаму-Буданову падставу сказаць, што „пастановы ўмовы 1229 году зусім падобныя да пастаноў Р. Праўды, мелі моц ува ўсёй паўночна-заходняй Русі. Пры параўнаньні-ж з дагаворам Ноўгарадзкім 1195 году выяўляецца, што ў XII—XIII сталецьцях ува ўсёй Русі панавала адно звычаёвае права, іменна тое, якое выражана ў Рускай Праўдзе"^[19].

Але калі можна адзначыць у гэтых помніках падабенства, дык заўсёды гэтым не вырашаецца пытаньне аб сэпаратным, мясцовым праве другіх рускіх зямель, усіх яго асаблівасьцяй, якія пераважна і прыдавалі яму жыцьцёвы характар. Права было глыбака конкрэтна, і ім даражылі і яго абаранялі якраз за тое, што яно ня было падобным на права другой мясцовасьці.

Можна паказаць на цэлы шэраг палажэньняў Праўды Смаленскай, якія адрозьніваюцца ад Рускай Праўды. Так, удар па вуху Рус. Праўда лічыць псыхічнай зьнявагай і ўстанаўляе вышэйшаю продаж—12 грыўняў, (Акадэмічны сьпісак, артыкул 3); Смаленская Праўда (арт. 5) прызначае З грыўні куп (3/4 грыўні срэбра). Наадварот, за раны штраф па Смаленскай Праўдзе (арт. 7) удвая большы, чым па Рускай Праўдзе (кар. 25). Па смаленскім дагаворы холоп уладае грамадзянскай праваздольнасьцю (арт. 12). Успамінаецца злачынства, невядомае Рускай Праўдзе—паблуд (артыкулы 17—19).

Асаблівай увагі заслугоўваюць артыкулы Смаленскай Праўды аб полі (арт. 15—16). Гэтага віду суду божага — сучасная Смаленскаму Дагавору Руская Праўда ня ведае. З гэтай прычыны профэсар Максымейка гаворыць: „Больш за ўсё праўдападобней маўчанка Рус. Праўды аб паядынках тлумацыцца тэй акалічнасьцю, што яна зьявілася ў тэй мясцовасьці, дзе паядынкі не практыкаваліся. Ні ў законадаўчых помніках, ні ў судовых актах вял. кн. Літоўскага я не знаходзіў паказаньняў на судовыя паядынкі"^[20].

Трэба таксама адзначыць норму, якая трактуе аб тацьбе (Смален. Дагавор, арт. 32) зусім інакш, чым Руская Праўда- (Ак. 38; Кар., 37). Аднак, тут выявілася супярэчнасьць духу ня рускага права наогул, а толькі права Рускай Праўды^[21]. Прывілей Віцебскай зямлі амаль літаральна аднаўляе норму Смаленскага Дагавору^[22].

Асаблівасьцю Смаленскай Праўды была забарона весьці супраціўны бок к „жалезу", калі ён сам ня хоча гэтага. (Смаленскі дагавор, 14). Па Рускай Праўдзе прыстасаваньне „жалеза" дапушчалася „изневоли".

Такім чынам, супроцьстаўленьне Рускай Праўды з Праўдаю Смаленскай паказвае, што поруч з падобнымі нормамі гэтыя помнікі зьмяшчаюць нормы, якія значна адрозьніваюцца адзін ад другога. Усё пытаньне толькі ў тым, як разумець супольнасьць норм права тых зямель, якія пасьля ўвайшлі ў склад Літоўскай дзяржавы?.. Можна дапусьціць, што Руская Праўда проста перайшла з Кіеўскай Русі ў другія землі і ўжывалася як цэльны комплекс юрыдычных норм. Можна нават паказаць спосаб, якім Рус. Праўда магла ўходзіць у юрыдычны быт другіх зямель—князяваньня адзінай дынастыі Рурыкавічаў. Але тады трудна ўявіць, якім чынам права мясцовае выціснулася правам Рус. Праўды, калі нават шмат пазьней, у XV—XVI ст. ст., за сваё права так хваталася насельнасьць асобных зямель і шанавала яго, ня гледзячы на тое, што рознасьць у праве земскіх прывілеяў можа нам паказацца не настолькі ўжо вялікаю? Руская Праўда была вядома аўтарам Смаленскай Праўды, аднак не яна лягла ў аснову Смаленскага Дагавору, а права сваё мясцовае, і, мабыць, ня толькі смаленскае, раз Полацак і Віцебск ужывалі таксама яе. Аўтары ня сьпісалі з Рускай Праўды свае нормы, таму што ўнесьлі ў Дагавор нормы, невядомыя Рус. Праўдзе, з аднаго боку,—і з другога, па адных і тых-жа пытаньнях далі свой уласны, зусім самастойны адказ. Апрача таго, хто меў магчымасьць увесьці ў сыстэму мясцовага звычаёвага права Рускую Праўду, як збор звычаяў Кіеўскай Русі? Як справядліва адзначае проф. Філіпаў, Руская Праўда „ня была складзена па загаду князёў і ня была іх „статутам"... яны ніколі не прадпісвалі судом ужываць яе пры вырашэньні спраў. Яна ўжывалася дзякуючы сваёй унутраной вартасьці, а ня дзякуючы свайму офіцыяльнаму значэньню"^[23]. Сапраўды, Руская Праўда была выгодна тым, што давала гатовую цьвёрдую пісьмовую формулёўку праўным нормам, але чужое звычаёвае права рэцыпіравала гэтую формулёўку толькі ў тых выпадках, калі істота норм была тая-ж самая, ня супярэчыла традыцыйнай правасьвядомасьці, сваёй мясцовай „праўдзе". Прадстаўляць сабе рэцэпцыю Рус. Праўды, як процэс замены ёю мясцовага звычаёвага права, можна толькі недаацаніўшы значэньня консэрватыўнасьці звычаю ў старадаўнюю пару і адхіліўшы з поля ўвагі існаваньне цэлага шэрагу звычаёва-праўных сыстэм зямель, якія ўвайшлі ў склад Літоўскай дзяржавы. Даволі ўспомніць рэцэпцыю візантыцкага права і яе вынікі. А яно-ж уваходзіла (внедрялось) з дапамогаю дзяржаўнай улады, доўга і ўпарта. Асобныя рэзкія спробы рэформ, як замена Уладзімерам вір сьмяротнаю караю, цярпелі няўдачу, стыкаючыся з нязрушным звычаем.

Такім чынам, можна прызнаць, што ўжываньне Рускай Праўды— і пры тым, асобных яе палажэньняў, а не комплексу норм у цэлым—ня зьнішчала мясцовага земскага звычаю, і далейшы процэс разьвіцьця права, які адбываўся ў кожнай зямлі, зьяўляецца разьвіцьцём ня чужога, хоць і падобнага, права, якое мелася ў Рускай Праўдзе, а права свайго, мясцовага. IV

Ня гледзячы на політычную самастойнасьць беларускіх зямель: Смаленскай, Полацкай і Віцебскай, ім прыходзілася здаўна коордынаваць сваю замежную політыку. Так, дагавор 1229 г. ўтварыў Смаленск, аднак гэты дагавор пашыраў сваю моц і на Полацак і на Віцебск, хоць невядома якім чынам быў зьдзейсьнены ўдзел гэтых апошніх у складаньні Дагавору:

„Тоя правда Латинескомоу възяти оу Роуской земли оу вълъсти князя смольнеского и оу полотьского князя вълъсти н оу витьбеского князя вълъсти“.

Зьмест Дагавору 1229 году рознастайны, але, зразумела, ён ня мог выявіць юрыдычны быт у такой паўнаце, як Руская Праўда, бо мэтаю яго было ўрэгуляваньне міжнародных адносін. Але, мабыць, ужываць у трох землях нормы Дагавору, якія датыкаліся грамадзянскага, крымінальнага права і процэсу, можна было толькі з прычыны вялікага падабенства ў праве гэтых земляў.

Дасьлядоўнік земскіх прывілеяў в. кн. Літоўскага—Якубоўскі, рэстаўрыруючы самы старадаўны тэкст полацкага і віцебскага прывілеяў, прышоў да вываду, што ў аснове іх ляжаць „рады" старадаўніх князёў з зямлёю^[24], а дайшоўшы да нас адрывак полацкіх радаў належыць да першай палавіны XIV сталецьця^[25]. „Самая старадаўняя частка полацкага і ўвесь віцебскі прывілей вельмі блізкі паміж сабою, так што ў большасьці выпадкаў паўтараюць тыя-ж самыя палажэньні, у тым-жа парадку і амаль у тых-жа самых выразах. Гэтая акалічнасьць наводзіць на думку, што першапачатковы прывілей Вітаўта, аб якім успамінае полацкі прыклей 1511 году, быў выданы ў аднолькавай форме як для полацкай, так і для віцебскай зямлі, і што тая розьніца, якую мы сустракаем у абодвых тэкстах, трэба прыпісаць пацьвярджэньням Сьвідрыгайла і Сыгізмунда (1430—1440 г. г.)“ ^[26]. Пры складаньні Смаленскага прывілею (не раней 1442 году, па думцы Якубоўскага) узорам мог паслужыць віцебскі прывілей, чым вытлумачваецца дзіўнае падабенства паміж абодвума дакумэнтамі^[27].

Як-бы то ні было, можна з пэўнасьцю сказаць, што зьмест гэтых прывілеяў у значнай сваёй частцы фіксуе далёкую старадаўнасьць і, апрача таго, у многіх момантах падобны. Такім чынам, супольнасьць права, якое праявілася ў XIII стал. ва ўтварэньні Смаленскай Праўды, існуе і ў XIV—XV ст. ст.

Якая-ж аснова беларускіх земскіх прывілеяў па сваёй істоце? Прызнаючы, што ў Смаленску, Віцебску і Полацку дзейнічала ў XII—XIII ст. ст. свая Праўда, а ня Праўда Руская, хоць можа і падобная ў многіх пытаньнях, трэба выходныя пункты права гэтых земляў у пазьнейшую пару шукаць якраз у Смаленскай Праўдзе. Прыраўноўваючы Смаленскі Дагавор 1229 году да земскіх прывілеяў, ня прыходзіцца разьлічаць на вялікую колькасьць агульных юрыдычных норм, раней за ўсё, з прычыны таго, што яны розныя па сваіх асноўных мэтах: першы—ёсьць акт міжнароднага характару, а другія—рэгулююць адносіны мясцовага насельніцтва да вярхоўнай улады, а, апрача таго, яны невялікія па свайму аб'ёму самі па сабе, і на сапраўдныя кодэксы зусім не падобны.

І. Полацкі прывілей зьмяшчае права палачан устанаўляць мыты з тавараў, якія правозяцца з Смаленску, — на асновах узаемнасьці:

„естли бы Полачане брали на Смолнянѣхъ мыто отъ соли и отъ воску, и его милость також Смолняномъ велѣлъ брата на Полочанѣхъ мыто отъ соли и отъ воску; а естли бы Полочане на Смолнянѣхъ не брали, ино и Смолняномъ на Полочанѣхъ не брати".^[28]

Мабыць, і смольняне мелі права ўстанаўляць мыта. Гэта відаць і з Смаленскага прывілею, якім даецца смольнянам права браць мыты: вагу мядовую, саляную, музолкі, коромысел^[29]. Гэтыя пастановы зьяўляюцца перажыткам практыкі, выражанай у Смаленскім Дагаворы:

„Всякому Латинескому члвекоу свободѣнъ путе изъ Гочкого берега до Смольнеска без мыта до Гоцкого берега" (арт. 34).

ІІ. Смаленскі прывілей зьмяшчае пастанову, якая забараняе трымаць корчмы ў Смаленску.

„А корчмы въ городѣ Смоленску не держати"^[30].

У дагаворы 1229 году адпаведнай нормы няма, бо яна не закранае міжнародных адносін. Яна мае на мэце патаемны выраб віна, існаваньне якога прыносіла шкоду фіску. Але аб мытах з корчмаў, якія ішлі ў карысьць князя, успамінае больш раньні помнік—устаўная грамата смаленскага князя Расьціслава Мсьціславіча 1150 г., дзе князь пераўступае ў карысьць царквы свае прыбыткі з корчмаў:

„на Копысѣ полюдыя четыри гривны, а перевоза четыри гривны, а торгового 4 гривны, а корчьмити невѣдомо, но что ся соидеть нзъ того десятина святой Богородици"^[31].

III. Адным з самых найстарэйшых злачынстваў, вядомых праву старадаўня-рускіх зямель, зьяўляецца крадзеж. Разьвіцьцё прыватнае ўласнасьці, вялікая каштоўнасьць рэчаў пры параўнаўча невялікім матэрыяльным узроўні тагачаснага грамадзтва—ставілі крадзеж у лік вельмі важных злачынстваў.

Руская праўда пашыранай рэдакцыі не дае пацярпеўшаму поўнай волі над злодзеем, злоўленым з рэчаю („с лицом"),—яго трэба было весьці на князеўскі двор. Забойства злодзея караецца продажам у 12 грыўняў (кар. 37). Па агульным асновам Рускай Праўды рэч зварочваецца пацярпеўшаму (арт. 27, 29, 30, 33); яна аплачваецца ў тым выпадку, калі яе неабходна мець на руках для навочнай даказнасьці, без якой нельга весьці збор (свод) (кар. 32, 34).

Цікава параўнаць нормы аб крадзяжу Рускай Праўды з Смаленскай Праўдай. Там толькі адзін маласлоўны артыкул:

„Который Роусинъ, или Латинескый имьть татя, надъ темъ емоу своя въля, камь его хочеть, тамъ дѣнеть" (арт. 32).

Тут няма ні слова аб якім-бы то ні было абмежаваньні права гаспадара рэчы над злодзеям, злоўленым на месцы злачынства. Гэтая норма проста супроцьлежна Рускай Праўдзе. Што гэта сапраўды так, даказнасьцю служыць рознасьць аналёгічных норм у прывілеях Валынскім і Віцебскім. І ў XV сталецьці існавала прынцыповая розьніца норм, якія трактавалі зб крадзяжы.

Валынскі прывілей робіць працяг традыцыі Рускай Праўды:

„Приличного злодѣя не пускати, а хто бы яго пустнлъ, або на окупъ далъ, и на него бы довод спровный был: тотъ маетъ вину заплатити по давному, какъ передъ тымь было"^[32].

Іншы характар маюць прывілеі беларускіх зямель (Віцебскай, Смаленскай і Полацкай). Зразумела, і ў іх праяўляецца публічны прынцып. Той, хто пацярпеў, не распараджаецца асобаю злодзея, калі ён можа выплаціць тацьбу. Але ў выпадку поўнай нявыплатнасьці, злодзей, па Віцебскаму прывілею, аддаецца ў поўнае распараджэньне пацярпеўшаму:

„а не будеть у татя чимъ платити татьбы, ино его истьцу выдати, и гдѣ его всхочеть тамъ его денеть"^[33].

Гэтая формула ёсьць літаральнае паўтарэньне пастановы Смаленскага Дагавору аб праве пацярпеўшага на асобу таця:

"Камъ его хочетъ, тамъ дѣнеть".

Полацкі прывілей таксама ў выпадку нявыплатнасьці злодзея дазваляе выдаць яго пацярпеўшаму. Смаленскі прывілей па гэтаму пытаньню простых паказаньняў не дае.

IV. Руская Праўда мае даволі многа норм спадчыннага права; тэрмін спадчыны—„задница". Тое самае разуменьне Смаленская Праўда Перадае тэрмінам—„остатокъ", прычым апошні ахапляе ўсю маёмасьць, рэчы рухомыя і нярухомыя і даўгі. Гэты тэрмін пераходзіць у права лі' тоўскай эпохі^[34].

Праўда, прывілеі беларускіх зямель XV—XVI ст. ст. ведаюць тэрмін „безадщина“—вытворны ад „задница" і тэрмін „отмѣрщина". Па тлумачэньню проф. Ясінскага, „отмѣрщина"—гэта маёмасьць, якая асталася пасьля спадчынадавальніка, які ня меў законных насьледнікаў, а „безадщина“— маёмасьць, якая засталася зусім без насьледнікаў, г.зн. зусім безгаспадарная ^[35]. Лёс гэтай апошняй быў не аднолькавы па земскіх прывілеях. Так, па прывілеях Віцебскаму, Полацкаму і Смаленскаму вял. князь ня мае права на вымарачаную маёмасьць:

„и въ отмерщины не вступатися"^[36].

Такі парадак супроцьлежны асновам Рускай Праўды, згодна якіх маёмасьць зьмёршых ідзе князю (Кар., 103, 104). Асновы Рускай Праўды знаходзяць свой працяг у прывілеі Кіеўскай зямлі:

„а будетъ пустый человѣкъ ни дѣтей, а ни племени: ино на нас тое имѣнье“^[37].

V. Прывілеі Віцебскі і Полацкі зьмяшчаюць зусім аналёгічныя пастановы аб тым, што суд па крымінальных справах не павінен адбывацца за межамі зямлі, за выключэньнем таго выпадку, калі бакі ўстанаўлялі дабраахвотную падсуднасьць у якім заўгодна месцы:

„А который Полочанинъ имѣтъ намъ о чемь жаловатися о насильи на Полочанина жъ, пріѣховши въ Литву один, безъ истца: намъ зь Литвы дѣцкого не слати, писати намъ листъ къ воеводѣ нашому, хотя бы о смертной винѣ^[38].

Карэньні гэтай пастановы знаходзім у Смаленскім Дагаворы, які таксама абвяшчае, што суд зьдзяйсьняецца толькі ў сваёй зямлі, але падсуднасьць можа быць зьменена па згодзе бакоў:

„Роусиноу не звати Латинеского на многа князя соудъ, лише предъ Смольнеского князя аже самъ въсхочете тъ ть идеть. Тако Латинескому не звати Роусина на иныи соудъ, лише оу Ригоу и на Гочкым берего“ (арт. 28).

VI. Віцебскі і Полацкі прывілеі зьмяшчаюць пастанову аб непарушнасьці вырашаных спраў:

„А старыхъ судовъ намъ не посуживати"^[39].

Гэты-ж прынцып выяўлены ў вельмі падобнай рэдакцыі ў Смаленскім Дагаворы:

„Ни одиномоу же Роусиноу не дати пересоуда оу Ризѣ ни на Гочкомь беразѣ; тако Латинескомоу оу Роускои зѣмли не дати пересуда никомоуже. Которое орудие доконьчано будѣть оу Смольнескь мьжю Руоскю и мьжю Латинескимь языкомъ, пъредъ судиями и пьредъ добрыми людми боль того не починати оу Ризѣ и на Гочькомь берьзе; а что боудѣть дъкончано оу Ризѣ и на Гочкомь берьзе пьрьдь соудиями и пьрьдъ дъбрыми людми, того оу Смольнскѣ не починати" (арт. 33).

VII. Прывілеі беларускіх зямель зьмяшчаюць норму, якая рэгулюе ўжываньне спосабаў прасячэньня парукі і пазбаўленьня волі (нятство, доводня, желѣзо, мука).

„Черезъ поруку въ желѣза ихъ не сажати, а ни в которую муку" (Віцебскі прывілей).

... „А черезъ поруку, в нятство не сажати" (Полацкі прывілей).

... „Не казалъ ихъ милость въ доводню сажати в таковыхъ малыхъ дѣлѣх, а велѣлъ ихъ за поруку давати, кромь своего великого дѣла, в которомъ же не прыгодится на поруку давати“^[40].

Гэтая норма зусім аформілася ў праве гэтых зямель яшчэ ў XIII сталецьці:

„Аже извиниться Роусинь оу Ризе, или на Гочком березе, оу дыбоу его не сажати. Аже извиниться Латининъ оу Смольнѣскѣ не мьтати его оу погрѣбъ; аже не боудѣтѣ пороукы, то оу жельза оусадить", (арт. 8, 9).

Зробленае параўнаньне беларускіх земскіх прывілеяў са Смаленскім Дагаворам зусім ясна даказвае налічнасьць самастойнага росту права гэтых зямель, якое мела свае мясцовыя карэньні. За гэта сваё права змагаліся беларускія землі, якія абаранялі яго і такі абаранілі, замацаваўшы іх у форме прывілеяў. З другога боку, супрацьстаўленьне Праўды Рускай і Праўды Смаленскай дае падставу сказаць, што найстарадаўняе Права зямель, якія пазьней утварылі беларускую нацыянальнасьць, нельга разглядаць, як адбітак з Рускай Праўды. Сам Смаленскі Дагавор далёка ня сьведчыць аб домінуючым уплыве Рускай Праўды. Можна гаварыць толькі аб падабенстве, не забываючыся, аднак, і істотнай розьніцы. Ня Руская Праўда, як цэльны зборнік прававых норм, зьяўляецца асновай права, якое зьмяшчаецца ў прывілеях Смаленскай, Віцебскай і Полацкай зямель. Іх права ідзе да сваіх мясцовых праўных асноў. З гэтай прычыны, з падабенства іх з прывілеямі украінскіх зямель таксама няма падстаў выводзіць аб домінуючым праве гэтых земляў, якія мелі ў сваёй аснове Рускую Праўду.

V

Найхарактарнай зьявай праўнага жыцьця Літоўскай дзяржавы ў пэрыод да выданьня Літоўскага Статуту 1529 году зьяўляецца юрыдычны сэпаратызм. Спэцыяльныя ўмовы стварэньня Літоўскай дзяржавы спагадалі праўнай дэцэнтралізацыі, а разам з тым і консэрвацыі звычаёвага права, якім рэгулявалася кожная асобная частка дзяржавы. „Консерватизм взачалі став гаслом політики Літовського правительства, — гаворыць акадэмік М. Грушэўскі.—„Мы старины не рухаемъ, а новины не уводим“ — повторяло воно при кождій нагоді, і в сых словах, окрім звичайного в ті часи пошановання status quo, звучить переконанне, що староруські порядки, прынесені руськими землями в ее нове політично тіло, в князівство Литовське, мусять бути в цілости задержані. І Литовське правытельство, дійсно, паказувало ім всяке поважання, забеспечало поодиноким землям іх автономію, устрій, практику, ставлячы ім властиво тілько одне жадання, аби всі сі землі, всі суспільні верстви причиняли ся военних тягарів державы"^[41].

Хоць земскія прывілеі, асабліва беларускія, і даюць матэрыял з розных галін праўнага жыцьця, аднак яны не маглі разьлічаць на больш ці менш значную паўнату. Калі Літоўскі статут 1529 году, ня гледзячы на ўсе свае дамаганьні быць адзінай крыніцай права, прызнаецца ў немагчымасьці абхапіць усе сфэры жыцьця, дык тым больш не маглі граць ролю кодэксаў прывілеі. Гэта былі гарантыйныя законы, агульныя прадпасылкі для легальнага ўжываньня мясцовага звычаёвага права. Пераважная частка норм права, якія дзейнічалі ў кожнай зямлі, ня была запісана і трымалася толькі ў людзкой памяці; веданьне яе ня пераходзіла за межы сваёй тэрыторыі. Гаспадарскі суд, зьвязаны констытуцыйнымі гарантыямі, выяўленымі ў прывілеях, прымушаны быў, з гэтай прычыны, ці выяўляць нормы мясцовага звычаёвага права, раней чый вынесьці прыгавар, ці проста пераносіць справу на вырашэньне мясцовага суду. Вырашэньне спрэчнага юрыдычнага пытаньня не на падставе мясцовага звычаёвага права ўсьведамлялася, як „абраза".

„Ино намъ ея видело, штожь таковая рэчъ маеть быти сужона въ ихъ праве Дорогицкомъ. И не хотячи есмо образы никоторое праву Дорогицкому вчинити, и дали есмо имъ тое до права ихъ Дорогицкого"^[42].

У 1495 г. вял. князь Аляксандар прыслаў грамату п. Кміце Аляксандравічу, намесьніку Чаркаскаму, з прычыны скаргаў паноў зямлі Кіеўскай:

„Про тожь приказуемь тобѣ, ажъ бы еси слугъ и людей его не судилъ, ни рядилъ, и винъ и пересудовъ на нихъ не бралъ, подлугъ права вашого, што есми вамъ дали, всей земли Кіевъской“^[43].

Па справе 1511 году гараднічага гародзенскага п. Федзька Гаўрылавіча з толмачом Касьцюшкам гаспадарскі суд пастанавіў:

„а што ся тыкало того, ижь бы пан Федько на томъ самъ мелъ присягнути, то ся намъ не видело, и то есмо отложили на сторону, чого жь и вь ихь праве Волынскомъ нетъ нжъ бы хто мелъ мномо светки прысягати"^[44].

Скардзілася на гаспадарскім судзе адна берасьцейская мяшчанка на шляхціца гаспадарскага Кульнева, што ён скалечыў яе. Суд прысудзіў па ім аскарджальніцы „пол-невѣсты“:

„водлуг того, ижь она вѣчно на руку хроме, опытавши войта Берестейского Донька какъ есть в ннхь обычай (ижь мещанину судять—десять гривень голову, мещчанце двадцать гривень)".^[45]

У 1514 годзе гаспадарскі суд разглядаў справу аб прызнаньні Сьцецка Беразоўскага вольным чалавекам і прысудзіў на князі Капусьце навязку за пазбаўленьня волі двух мяшчан г. Каменца, якіх ён „поималъ“ замест Сьцецка:

„а князь Капуста маеть его и тыхъ двохъ мещаниновъ и кони ихъ водле ихъ тамошнего (каменецкого) права, навязывати"^[46].

Адсюль відаць, што абяцаньне, якое давалася Літоўскім урадам кожнай зямлі пры выдачы прывілею, „ховати и держати" дараванае права, „ни вь чомь не рушити“,— „вѣчно и непорушно, на вѣки вѣкомъ" — ня было казённай фразай, а сапраўды захоўвалася на практыцы. Такім чынам, права Літоўскай дзяржавы да Літоўскага статуту 1529 году зьяўлялася конглёмератам сыстэм звычаёвага права, характэрныя асаблівасьці якіх навукай яшчэ ня выяўлены.

VI

Як і другія часткі Літоўскай дзяржавы, уласна Літва зьяўлялася асобнай краінай. „Панства Літоўскае" складалася з уласнай Літоўскай зямлі, Русі Літоўскай і зямлі Берасьцейскай (без Падлясься). Гэта тэрыторыя абдымала прыблізна ранейшыя Віленскую, усходнюю частку Ковенскай, Горадзенскую, Менскую і Магілёўскую губэрні^[47]. У этнографічных адносінах гэта былі літоўска-беларускія землі.

Як і другія краіны і гэта цэнтральная зямля Літоўскай дзяржавы мела свой земскі прывілей. Такім быў Гарадэлькі прывілей 1413 году, які захаваў сваё значэньне для Літвы, нават пасьля выданьня агульна-земскага прывілею 1447 году. „Літовцы, — гаворыць проф. Любаўскі, — дорожили этим Городельским привилеем, который давал им некоторые важные преимущества перед другими землевладельцами, и при случае ссылались на него в ограждение этих преимуществ. Так, когда король Сигизмунд в 1522 году назначил православного русского князя Константина Ивановича Острожского воеводою Троцким и дал ему первое место „в ловицѣ“ господарской рады, литовские паны протестовали против этого назначения, ссылаясь на то, что по Городельскому привилею такие высокие должности на Литве, как воеводства, каштелянства, должны предоставляться обязательно католикам, не схизматикам. И король должен был обещать, что этот случай не будет прецедентом для будущего, і впредь подобные урады и достоинства не будут даваться русским, без совета старших панов рады, но только литовцам римско-католической веры"^[48].

Як і ў другіх краінах, тут разьвівалася і дзейнічала сваё мясцовае права—„літоўскае і рускае", аб якім успамінаюць прывілеі на Майдэборскае права Менску і другім гарадом.

У гэтай-жа галіне дзейнічаў збор юрыдычных норм, выданы пры Казіміры, вядомы ў навуцы пад назваю судзебніка Казіміра^[49].

Хто ўдзельнічаў у складаньні яго? Пачатак яго гаворыць: „...мы съ князьмы и съ паны-радою нашего великого князьства и со всимь поспольствомъ согадавши урядили есмо такь"^[50]. Што датычыць „поспольства", дык пад ім трэба разумець толькі паважаных асоб м. Вільні, дзе адбывалася складаньне судзебніка. Паспольства актыўнага ўдзелу ў выданьні судзебніка, зразумела, ня прымала^[51]. Галоўную ролю грала рада князеўская. Гэта нават ня сойм, бо соймаў, у дакладным сэнсе гэтага слова, г. зн. з выбарнымі прадстаўнікамі шляхецтва, пры Казіміры ня было^[52]. Сабраньне, якое займалася судзебнікам, па складу свайму было пашыраным пленумам Паноў-Рады. У адным са сьпісаў судзебніка паказаньне на „все поспольство" прапушчана.

Асабісты склад сабраньня гэтага, на жаль, невядомы, з прычыны таго, што судзебнік не дайшоў у аўтэнтычным відзе, а толькі ў сьпісах, хоць і XV сталецьця. Але ведаючы вялізарную політычную ролю літоўскай арыстакратыі якраз у эпоху Казіміра, якая самастойна вырашала лёс дзяржавы, трудна ўявіць сабе, каб у справе законадаўства праявіўся чый-небудзь чужы ўплыў. Для гэтага няма ніякіх падстаў. „Область (уласна Літоўскага княства) занимала доминирующее положение в Литовско-Русском государстве. Она была самою населенною, самою многолюдною из всех других. Здесь сосредоточено было наибольшее количество господарских, великокняжеских имений, тут-же преимущественно скучены были и имения правящей литовской знати—князей Гольшанских, панов Гаштольдов, Радзивиллов, Заберезинских и др.“^[53]

Ад часу Гарадэльскай вуніі рада наогул, пад уплывам літоўскага нацыянальнага элемэнту, адыходзіць ад баярскай думы, як старадаўня-рускай нацыянальнай формы ўлады арыстократыі, а пры Казіміры і Сыгізмундзе канчаткова ператвараецца ў польскі сэнат. Як даказвае проф. Уладзімерскі-Буданов,—Рада ёсьць установа літоўская па свайму нацыянальнаму духу^[54].

Па сваёй істоце судзебнік прысьвечаны пытаньням, галоўным чынам, крымінальнага права і процэсу. З 25 артыкулаў, 16—у ім трактуюць аб „татьбе", 3—аб „земных делах“, 1—аб вывадзе чэлядзі, 1—аб знахадцы і 1—аб маставой павіннасьці^[55].

Гэты законадаўчы помнік выяўляе інтарэсы зямляўладніцкай клясы. Атрымаўшы шляхам прывілею 1447 году права домініяльнага суду, зямляўладнікі павінны былі паклапаціцца аб формальным разьмежаваньні панскай юстыцыі ад вялікакнязеўскай. Судзебнік пераважна гаворыць аб панскім і гаспадарскім чалавеку, як рэчы, з прычыны якой (больш правільна, з прычыны злачынстваў, якія гэтымі людзьмі ўтвараюцца) зьяўляюцца рознастайныя праўныя адносіны. Тацьба была самым звычайным злачынствам якраз для незаможных кляс тагочаснага грамадзтва. Даволі праглядзець судовыя акты таго часу, каб пераканацца ў тым, што абвінавачаньне шляхціца аб крадзяжы было надзвычайна рэдкаю зьяваю. Шляхта ўжывала іншыя спосабы, — для яе характэрным было гвалтоўніцтва—разбой, бойка, грабежніцтва, забойства, падпал.

У нас няма помніка права для гэтай галіны, адпаведнага Смаленскаму Дагавору, каб мець прадстаўленьне аб тых асновах, далейшым разьвіцьцём якога зьявіўся судзебнік. Можа тут сапраўды ўжывалася Руская Праўда. Але не ўва ўсім, аднак, судзебнік зьяўляецца працягам Рускай Праўды. У палажэньнях аб тацьбе ёсьць такія нормы, якія па духу свайму проста супроцьлежны Рускай Праўдзе, напрыклад, артыкулы 13 і 14, якія ўводзяць об'ектыўны крытэрый ацэнкі ўкрадзенага: крадзеж рэчы каштоўнасьцю вышэй „полкопы“ ці „полтины“ караецца сьмерцю.

Апошні артыкул судзебніка напамінае Рускую Праўду: яна знаходзіцца ў канцы і гаворыць аб збудаваньні і папраўленьні мастоў. Апрача гэтага артыкулу, няма ніякіх другіх сьлядоў перайманьня Рускай Праўды. Зразумела, можна нагадваць, што ўкладальнікі судзебніка мелі перад сабою, як прототып, Рускую Праўду. Але, папершае, не ўва ўсіх сьпісах Рускай Праўды ёсьць артыкулы аб маставой павіннасьці ў Ноўгарадзе, артыкул, які са слоў Уладзімірскага-Буданова нічога агульнага з Рускай Праўдай ня мае, а, апрача таго, нормы, якія рэгулююць маставую павіннасьць, існавалі, як рэальнае права, незалежна ад Рускай Праўды. Так, адпаведную пастанову мае Смаленскі прывілей:

„а хто коли помостное завѣдаеть в городѣ тоть бы с тыхь людей, которых дѣлница сказится, а зася замостить, по грошу бралъ; а чія дѣлница мосту будеть цѣла, на томъ бы ничого не бралъ".

Налічча такіх пастаноў знаходзіць сваё натуральнае вытлумачэньне - ў прыродных умовах літоўска-беларускіх зямель, дзе багацьце вады прымушала клапаціцца аб падтрыманьні мастоў, як шляхоў зносін.

Бліжэй за ўсё можна вытлумачыць выданьне артыкулу аб маставой павіннасьці ў судзебніку тым, што ў часе законадаўчай работы ў Вільні ўзьнікла пытаньне аб непарадках у гэтых адносінах. Можа прычынаю паслужыў сапраўдны выпадак, калі чый-небудзь конь зламаў нагу. Гэты артыкул мае, так сказаць, злобадзенны характар („тутъ бы и нынѣ кождый свои мостьницы замостили"). Ён загадвае:

„а што бы не мѣшкали, сего жь лѣта удѣлали... А пакь ли которым не задѣлають своихь дѣлниць сего лѣта, а исплототься тотъ жъ права выступилъ; на томъ намъ вины десять рублёвъ".

Судзебнік 1468 г. зьяўляецца кодыфікацыяй мясцовага звычаёвага права, якое дзейнічала ў межах уласна „панства Літоўскага". Няма падстаў прызнаваць яго першай спробай кодыфікацыі агульнадзяржаўнага значэньня. У самым тэксьце нідзе ні гаворыцца, што моц яго пашыраецца на тэрыторыю ўсёй дзяржавы, у той час, як пры выданьні агульна-дзяржаўных актаў гэты момант адзначаецца. Так, у агульназемскім прывілеі 1447 году абвяшчаецца, што ён даецца:

„предреченымъ прелатомъ, княжатомъ, рытеремъ, шляхтичомъ, бояромъ, местичомъ нареченыхъ земль великого княжства Литовского и Руского и Жемоитского*...^[56]

У прывілеі мітрапаліту Кіеўскаму сказана:

„з ласкі нашое тое право, каторое жъ выпісано въ свитку Ярославъ ли потвержаемъ симъ нашимь листомъ нареченному митрополиту, епископу Смоленскому Іосифу и всимь епископомь у отчине нашой, великомъ князьстве Литовъскомъ и вь панъствахъ нашихь Русскихъ“.^[57]

Калі-б судзебнік Казіміра быў кодыфікацыяй агульна-дзяржаўнага значэньня, ён павінен быў-бы выключыць дзейнасьць земскіх прывілеяў таму што істота апошніх супярэчыла ў многім судзебніку. Калі для Літоўскага ўраду выявілася патрэба ў выданьні агульна-дзяржаўнага кодэксу, дык ён зусім лёгічна рабіў вывад, што выданьне і дзейнасьць прывілеяў павінна спыніцца. Пры пацьвярджэньні ў 1501 г. прывілею Валынскай зямлі, была ўнесена ў яго абмоўка:

„а то имъ маемъ всѣ держати тые члонки, што въ семъ нашомъ листѣ верху стоять выписаныя, до тых часовъ, покій права Статуты въсей земли отчизнѣ нашой великому князству Литовскому вставимъ; а коли права Статуты у въ отчизнѣ нашой уставимъ, тогды всі земли наши адного ся права держати мають и адным правом сужоны будуть подлѣ Статуту".^[58]

Паміж тым, судзебнік Казіміра і не прэтэндаваў адхіліць дзейнасьць звычаёвага права ў кожнай асобнай зямлі, і выданьне і пацьвярджэньне земскіх прывілеяў цягнулася і пасьля яго. Так, напрыклад, пастановы судзебніка аб адказнасьці злодзея былі падобны з Кіеўскім прывілеем і рэзка адрозьніваліся ад пастаноў Віцебскага прывілею^[59]. Аднак, гаспадарскі суд, як гэта было паказана вышэй, зусім ня меў замеру нікому навязваць звычаяў, якія дзейнічалі ў Літве, а прызнаваў у поўнай меры дзейнасьць звычаяў мясцовых.

Пры поўным панаваньні сэпаратызму ў праве Літоўскай дзяржавы можна, аднак, прыкмеціць у практыцы гаспадарскага суду аб'яднальны струмень—поруч з мясцовымі звычаямі ўжываліся і існавалі нормы, якія мелі агульна-дзяржаўнае значэньне. Пахаджэньне іх можна вытлумачыць часткова падабенствам па істоце норм, якія ўжываліся ў розных землях, часткова творчай работай гаспадарскага суду, якому прыходзілася шляхам прэцэдэнту ўтвараць новыя нормы, якія зусім адсутнічалі ў мясцовай звычаёва-прававой сыстэме.

Вось некаторыя нормы звычаёвага права, якія мелі агульна-дзяржаўнае значэньне.

Права ўдавы, якая ня вышла другі раз замуж, карыстацца маёмасьцю свайго мужа ёсьць звычай агульны для ўсяго княства Літоўскага. Так, у 1522 годзе пані Пятровая Яновіча, ваяводзіная Троцкая на судзе заявіла супроць дамаганьняў п. Пятра Станіславовіча, ваяводы Полацкага:

„имъ отецъ его, панъ Станиславъ о томъ се позывалъ, и вже дей мне съ нимъ право было и мене ваша милость, господарь, на вдовьемъ столъцы зоставили, подлугъ права и звычаю стародавного великого князства Литовского“.

Яна прасіла пакінуць яе на ўдоўем стольцы і гаспадар пастанавіў; „маеть она на вдовьемъ столъцы мешкати, как иным вдовы, до живота своего"^[60].

Права недарослых дзяцей не адказваць па ісках на бацькаўскую маёмасьць—старадаўны звычай усёй Літоўскай дзяржавы. Гэта норма была сформулявана ў вырашэньні гаспадарскага суду каля 1514 году па справе п. Літоворавай з баярамі Дзержковічамі:

„Хто по своемъ животе, будучи чого въ держаньи дѣти по себе зоставить малы, тым дѣти мають того быти въ деръжаньи, на чомь отецъ ихъ—ихъ зоставилъ, до летъ своих, а какъ летъ будуть мети, тогды мають кожъдому права достояти".^[61]

У 1509 годзе скардзіўся пан віленскі, стараста берасьцейскі князь Аляксандар Юравіч на п. Войцеха Яновіча, што апошні, прышоўшы гвалтам на яго падвор'е ў замку віленскім, паадбіваў замкі ад камор, паразганяў вартаўнікоў, дзякуючы чаму шкода вялікая сталася. Пан Войцех абараняў сябе тым, што ўчыніў ён усё „з росказанья господара", але сам нічога з рэчаў ня браў. Ён прапанаваў ісцу прысягнуць. Гаспадар з Панамі-Радамі пастанавілі:

„штожъ зъ вековъ въ панънстве нашом праве есть таковое: какъ богатому, так убогому таковая речь завжды маеть плачона быти подъ присягою“^[62].

У 1519 г. Паны-Рада разглядалі скаргу Венцеславой Скіндзярэвіча Ганны з дзеверам яе Янам Скіндзярэвіча на Юрыя Сіруцэвіча аб тым, што Сіруцэвіч Венцеслава „казавъ забити также въ дому своемъ ажъ на смерть". Пан Сіруцэвіч адхіляў гэта абвінавачаньне і даказваў, што на забойства „направы і волі ня было". У сутнасьці, абвінавайцы ня мелі важкай і простай даказнасьці, браліся прысягнуць, што сьмерць Скіндзярэвіча, дзякуючы яму здарылася. Паны-Рада вынесьлі прыгавор, кіруючыся нормаю звычаёвага права:

„и мы, тому поразумевшы, ижъ тотъ обычай есть и право въ панстве господаря нашого: „коли въ чиемъ дому будеть гость раненъ або вбитъ, маеть вбийца господарь домовый искати, а головщину маеть самъ платити".

Тэрмін прысягі быў таксама ўстаноўлены на падставе звычаю: „водле обычая и права земского, третий день“^[63].

У 1503 годзе судзіліся перад гаспадаром п. Олбрахт Гаштольт з п. Янам Радзвілам з-за таго, што пані Гальжбета, жонка Яковая, а сястра Олбрахтовая, па сьмерці сваёй, ня маючы дзяцей, адпісала свой пасаг мужу. Пан Ян, лічачы, што гэта падсудна духоўнаму суду, адазваўся „да сьвятога бацькі папы". Вялікі князь вельмі катэгарычна адхіліў гэтае дамаганьне, спасылаючыся на звычай: „яно чого не бывало за предковъ нашихъ, а ни за отца нашого, короля его милости, иж бы ся хто о земскихь делехъ и провехъ мелъ отзывати до отца светого папежа. И того нового обычая, што передь тымъ здавна не бывало в панстве нашомъ, жодною мерою не хотели есмо допускати"^[64].

І сапраўды, гэтага старога звычаю суд прытрымліваецца і пазьней. Так, каля 1509 году, у часе судовага разгляду па справе паміж п. Пятром і п. Юрым, ваяводзічам віленскім, аб трэцяй частцы маёнтку, апісанага п. Пятру п. Войцехам Кучуковічам, п. Пётр „зь великою пильностью" прасіў у гаспадара дазволу перанесьці гэту справу на духоўны суд. П. Юры таксама згаджаўся на гэта, хоць адважваўся на гэта пры згодзе гаспадара: „естли бы то не было напротивку права его милости". Пасьля гэтага бакі разам зьвярнуліся з просьбай да гаспадара. Гаспадар прызнаў, што па агульнаму правілу няможна „што ся тычеть земьского права о именье нерухомыхъ речей допустити съ права его милости въ духовный судъ". Аднак, у выглядзе выключэньня, „зъ особливое ласки своее, на ихъ обоихъ жаданье" дазволіў ім перанесьці справу ў духоўны суд. І тут-жа было абумоўлена, што гэты выпадак ня можа быць прэцэдэнтам на будучыну:

„А впередъ, што ся тычеть о именье и нерухомыхъ речей, его милость жодному подданному своему таковыхь речей сь своего суда не маеть до духовного права допускати"^[65].

Агульная норма звычаёвага права аб лёсе пасагу пасьля бязьдзетнай жонкі выяўлена ў успамянутай вышэй справе п. Гаштольда з п. Янам Радзівілам:

„и не только у великомъ князстве, але и в коруне Польской есть такой обычай: „коли девка будет выдана замужъ, а вмреть детей не маючы, тогды тотъ посагъ, который будетъ за нею данъ, маеть за ся отданъ быти в тотъ же дом, с которого дому тая девка будеть выдана"^[66].

Сапраўды, на падставе гэтай нормы разьвязваюцца адпаведныя справы як у беларускіх, так і украінскіх землях. Так, у 1496 годзе па справе земяніна валынскага Андрэя Ціраковіча і сястрэнця яго (зяця) аб дварышчы Давыдоўскім, гаспадарскі суд пастанавіў:

„Коли тая сестра ихъ, за нимъ будучы, а детей съ нимъ не мела, не могла отчыны ихъ мужу своему записывати от нихъ ближних".^[67]

Таксама, у 1501 годзе па аналёгічнай справе аб пасагу паміж гараднічым Гарадненскім п. Федзькам Гаўрылавічам з мачыхай жонкі сваёй п. Федзькаваю Пуцяты^[68], гаспадар з Панамі-Радаю пастанавілі:

„колі тая девка (сястра жонкі Федзька Гаўрылавіча) нешодши замужъ, умерла, тотъ посагъ за ся в домъ пал на пана Федзьковы дети—на Путяту и на его братью; а паней Федковой и той дочце ее, которая тепер еще в дому мешкаеть, в то ся не надобе вступати"^[69].

VII

Панаваньне праўнага сэпаратызму цягнулася аж да XVI сталецьця. Ужо ў 1501 годзе ўрад у Валынскім пацьвярджальным прывілеі выказаў офіцыяльна, што думка аб утварэньні адзінага для ўсёй Літоўскай дзяржавы кодэксу, які павінен быў скасаваць увесь складаны конглёмерат асобных земскіх звычаёва-праўных сыстэм упаўне пасьпела. Прынцып консэрватызму, які кіраваў законадаўчаю політыкаю дзяржавы, траціў, мабыць, свае выгады.

У эдыкце 1522 году, раней часу выданым урадам, з прычыны ўвядзеньня ў жыцьцё Статуту, даецца офіцыяльнае тлумачэньне ўтварэньня адзінага кодэксу. „Да гэтага часу ў нашым вялікім княстве Літоўскім,— гаворыцца ў эдыкце,—правасуднасьць адбывалася не на аснове пісанага права, але згодна звычаю, а таксама разуменьню і сумленьню кожнага судзьдзі, гэта значыць адпаведна таму, як здавалася судзьдзі больш справядліва ці больш правільна ці няправільна"^[70].

Няпэўнасьць норм звычаёвага права і нязвычайная іх рознастайнасьць адбівалася на правасуднасьці, утварала пачуцьцё няпэўнасьці ў вынесеным прысудзе, даючы магчымасьць для злоўжываньняў судзьдзяў.

Ня прыходзіцца пярэчыць супроць правільнасьці тых мотываў, якімі кіраваліся і ўрад і шляхецкая кляса, утвараючы агульнадзяржаўны кодэкс. Але ўсе адмоўныя бакі сэпаратызму ў праве Літоўскай дзяржавы сталі зразумелымі і відочнымі толькі ў сувязі з пераменай форм народнай гаспадаркі, якая толькі пачала вызначацца.

У самым пачатку XVI сталецьця праяўляюцца яўна адзнакі новай— грашовай—формы народнай гаспадаркі. Гэты процэс патроху захапляе экономічнае жыцьцё ўва ўсёй шырыні, у яго ўцягваюцца ўсе грамадзкія клясы. Дзеля клясы зямляўласьнікаў разьвіцьцё грашовай гаспадаркі ставіла задачу вызваліць свой капітал—зямлю ад уціскаў, якія перашкаджалі ёй быць прадметам вольнага звароту. „Народная гаспадарка, якая даволі такі разьвінулася, і асабліва сельскагаспадарчы ўздым, што адбываўся тады,—утваралі патрэбу мобілізацыі зямельнай уласнасьці. Прагнасьць за зямлёю з боку асобных прадстаўнікоў шляхецкага стану была прычынаю значнай прапановы асобнымі зямляўласьнікамі сваіх зямель па продаж"^[71]. Аднак, грамадзянскаму звароту, які разьвіўся, перашкаджаў юрыдычны сэпаратызм, адсутнасьць агульных спраў усёй шляхецкай клясы норм матэрыяльнага права і дакладна вызначаных законам норм процэсу.

Папераджальнікамі Літоўскага Статуту 1529 году, як законадаўчага помніка, зьяўляецца цэлы шэраг асобных законаў, выданых у першай чвэрці XVI сталецьця ў форме „ухвал" і „устав", якімі рэгуляваліся некаторыя пытаньні матэрыяльнага і процэсуальнага права.

Аднак, ні паступовае ўтварэньне агульна-дзяржаўных звычаёва-прававых норм, ні асобныя законадаўчыя акты не маглі задаволіць патрэбы ў сыстэматызаваных агульных нормах, патрэбных для грамадзянскага звароту. Трэба было зрабіць далейшы рашучы крок у аб'яднальным процэсе права Літоўскай дзяржавы, адмовіцца ад аўторытэту старадаўняй праўнай традыцыі, якая панавала ў юрыдычным жыцьці. Законадаўца ўжо стаў на шлях вольнай творчасьці, хоць, зразумела, вельмі нясьмела ў першыя часы. Кодэкс павінен быў падраўняць усе асаблівасьці праўных сыстэм асобных зямель, паклаўшы ў аснову панскую зямлю і ўсе політычныя і экономічныя інтарэсы, зьвязаныя з ёю.

Гісторыя кодыфікацыйных работ, якія скончыліся выданьнем Статуту 1529 году, небагата зьвесткамі. Вядома, што ўпяршыню ў 1501 годзе сам урад заявіў аб неабходнасьці кодыфікаваць законадаўства. Аднак, ініцыятыва ў гэтай справе перайшла ў рукі шляхецкай клясы. На вялікім вальным сойме ў Вільні 1514 году ўсе станы сойму выявілі жаданьне, каб гаспадар дараваў ім пісаныя правы і законы.

Тое-ж самае пытаньне было паднята ў 1522 годзе на Горадненскім сойме і тады-ж гаспадар з Панамі-Радаю „праве имъ прирекли дати и тыи вси члонки, какъ ся подданыи наши мають справовати и радити, казали... выписати"^[72]. Праз два месяцы пасьля гэтага ў тым-жа годзе ў Вільні адбыўся вялікі вальны сойм. Галоўным пытаньнем на ім было заслуханьне і абмеркаваньне ўрадавага проекту статуту. Такім чынам, у працягу надзвычайна кароткага часу (некалькі месяцаў) урад падрыхтаваў проект кодэксу і прапанаваў сойму на абгаварэньне.

Разгляд гэтага проекту соймам даў аснову ўраду лічыць яго зацьверджаным „всею землею" і ён у тым-жа 1522 годзе выдаў спэцыяльны эдыкт аб увядзеньні ў жыцьцё Статуту і, каб як можна скарэй правесьці яго ў жыцьцё, загадвалася надрукаваць ў яго многіх экзэмплярах. Аднак, урад вельмі пасьпяшаўся, бо Статут законнай моцы яшчэ не набыў.

Статут астаўся не надрукаваным—у гэтым ня можа быць няпэўнасьці^[73]. І ня ў гэтым прычына таго, што проект Статуту не атрымаў моцы закону, як думае Пекосінскі^[74]. Самая істота проекту не задавальняла ўпаўне шырокія колы шляхецкай клясы.

Справа ў тым, што выданьне адзінага кодэксу ў гісторыі клясавых адносін Літоўскага княства было такім момантам, калі зямляўласьніцкая кляса павінна была забясьпечыць сабе пануючую ролю ў народнай гаспадарцы і непасрэдны ўдзел у політычнай уладзе. Да гэтага часу неабмежаваным гаспадаром была фэодальная арыстакратыя, політычным органам якой зьяўлялася Рада. Між тым, жыцьцё высунула ўперад і сярэднюю клясу зямляўласьнікаў — шляхту, якая, выносячы на сваіх плячох увесь цяжар часоў Аляксандра і Сігізмунда, усьвядоміла ўжо сваю ўдзельную вагу. Шляхта жадала вызваліцца ад апекі арыстакратыі і атрымаць самастойнае становішча ў дзяржаве.

Вось чаму ўраду прышлося яшчэ і ў 1524 годзе паслаць на Віленскі сойм ізноў папраўлены проект Статуту. Пасылаючы на гэты сойм свайго сакратара Вежкгайла з проектам кодэксу, гаспадар, мабыць, быў упэўнены, што ён будзе прыняты, бо адначасна было зроблена распараджэньне канцлеру „тое право выдати всимъ подданымъ нашимъ“^[75]. Аднак, і гэты проект ня быў прыняты соймам „для некоторыхъ члонковъ". Шляхта дабівалася непасрэднага ўдзелу ў вытварэньні правасуднасьці, каб забясьпечыць сябе ад судовага свавольства і неправасуднасьці магнатаў, у руках каторых быў суд і мясцовы, і цэнтральны. У гэтым і другіх адносінах проект быў няпрыемлімы для шляхты.

Думалася, што ўсе спрэчныя пытаньні будуць разьвязаны на сойме ў Берасьці ў канцы 1524 году, куды павінен быў прыехаць кароль. Аднак, справа зацягнулася да сойму ў Вільні ў 1529 годзе. І толькі з 29 верасьня 1529 году Статут — ці інакш „новыя правы" — атрымаў моц закону.

Выяўляецца цікавая рыса ў гісторыі складаньня проекту І-га Статуту: ён быў вынікам бюрократычнай канцэлярскай творчасьці. У непасрэдным складаньні яго шляхта ня прымала ўдзелу праз сваіх прадстаўнікоў, як гэта было пры складаньні Статуту 1588 году. Прырыхтаваны ў гаспадарскай канцэлярыі проект прад'яўляўся сойму ўрадавымі дакладчыкамі, сойм яго ня прымаў і ён ізноў варочаўся ў канцэлярыю для дапаўненьняў і перапрацоўкі. Можна думаць, што першапачатковы проект меў бясформены надворны выгляд; трудна сказаць, ці было якраз 13 разьдзелаў, падзел на разьдзелы і артыкулы^[76]. Можа ён меў выгляд Судзебніка Казіміра.

Хто быў аўтарам проекту Статуту—невядома. Але, ведаючы канцэлярскі спосаб яго складаньня, няма падстаў усю работу прыпісваць канцлеру Гаштольду. Наўрад ці працавала тут якая-небудзь сталая камісія. Мабыць, Гаштольд, як начальнік дзяржаўнай канцэлярыі, даручыў работу аднаму ці некалькім выпрактыкаваным пісаром. Такім іменна чынам быў падрыхтаваны, напрыклад, пісарам Мартынам з Лужка па загаду канцлера п. М. Кезгайла вядомы прывілей 1447 году, так складаліся і іншыя прывілеі. Канцэлярскім чыноўнікам даручалася адзяваць у пісьмовую форму пастановы Паноў-Рады і сойму, чаму яны павінны былі і прысутнічаць пры абгаварэньні законапроектаў. „Очень часто—гаворыць проф. Любаўскі—писари составляли документы на основании того, чему были сами свидетели в раде господарской"^[77].

З гэтай прычыны, можна з пэўнасьцю сказаць, што гаспадарскі сакратар князь Вежкгайла, які быў пасланы на Віленскі сойм 1524 году з „правамі пісанымі" ад гаспадара, і быў тою асобаю, якая прысутнічала на сойме, як дакладчык; ён-жа, бязумоўна, згодна ўстаноўленай практыкі, выпраўляў проект па паказаньнях сойму. Пры абгаварэньні другіх проектаў Статуту маглі прысутнічаць і іншыя асобы.

Але, зразумела, канцэлярскі спосаб падрыхтаваньня проекту не адхіляў удзелу Гаштольда, як асобы, якая нясе агульную адказнасьць за работу канцэлярыі. Калі наогул ніякі юрыдычны дакумэнт ці законадаўчы акт ня мог выйсьці без зацьвярджэньня канцлера, дык тым больш трэба нагадваць блізкі ўдзел і нагляд за кодыфікацыйнай работаю з боку Гаштольда. Ува ўсякім выпадку якраз ад яго залежыў агульны характар зьместу проекту. Ускосна гэта відаць з таго супраціўленьня, якое зрабіла шляхта першаму і другому проектам. Гаштольд, як прадстаўнік магнацтва, зямельнай арыстакратыі, і павінен быў прыдаць працы па кодыфікацыі такі напрамак, які адбіваў інтарэсы таго пласту, да якога ён належыў, і які ён ня мог не абараняць.

Гісторыя Літоўскага Статуту 1529 году сьведчыць аб барацьбе між двума пластамі аднэй і тэй-жа клясы зямляўласьнікаў, і сам Статут дае вынік компромісу паміж шляхтаю і магнацтвам з перавагаю ў карысьць апошняга. І няма зусім адзнак таго, каб падымалася пытаньне аб пераважным уплыве на будучы Статут панаваўшай у якой-небудзь з асобных зямель праўнай сыстэмы. Галоўную ролю гралі клясавыя інтарэсы, аб‘яднаўшыя шляхту незалежна ад таго—ці былі гэта украінцы, беларусы ці літвіны. З гэтага боку нацыянальнае мінулае не заўсёды магло падыйсьці к моманту, і чужое нацыянальнае права, напрыклад, права польскае, прыцягвала грамадзкую ўвагу пры выданьні Статуту. Перад вабнымі пэрспэктывамі клясавага панаваньня пытаньне аб захаваньні пераважнага нацыянальнага ўплыву народаў, якія ўходзілі ў склад Літоўскай дзяржавы, адыходзіла, мабыць, на задні плян. Цікавы факт: зямляўласьніцкая кляса Літоўскай дзяржавы ўвесь час надзвычайна ўпарта працівілася праніканьню польскага элемэнту, адчуваўшы сваю „рускую" нацыянальную адмежаванасьць, аднак, у справе законадаўства прыняла проект кодэксу, многія палажэньні якога былі ўзяты з права польскага. Літоўска-руская шляхта не хацела мець каля сябе палякаў, і ў той-жа час прымала многія модыфікаваныя палажэньні польскага права.

Проф. Максімейка даказаў, што аўтары Статуту 1529 году пісалі палажэньні крымінальнага права, маючы перад сабою законадаўчыя помнікі польскага права. Цікавым зьяўляецца самы факт зваротку да польскага права. Ня дзіва, з гэтай прычыны, што аўтары ўнесьлі ў Статут цэлы шэраг такіх норм амаль тэкстуальна. Такімі зьяўляюцца арт. 6, разьдзел І—аб замаху на ўрадніка гаспадарскага; арт. 21, разьдзел І—аб адказнасьці за ўстанаўленьне новых мыт; арт. 12, разьдзел IIІ—аб зганьбаваньні чэсьці; артыкул 14—15, разьдзел VII—аб забойстве родзічаў і інш.

Можна паказаць яшчэ на запазычаньні з нямецкага права. І адсюль аўтары тэкстуальна выпісвалі некаторыя палажэньні. Так, артыкул 11, разьдзел XIII—„коли бы лице в чіей хоромине за замкомъ знайдено было"—узята цалком з саксонскага зерцала^[78].

Хоць чужыя ўзоры наогул сьлізкая глеба для захаваньня ў кодэксе нацыянальнай самастойнасьці, усё-такі, ня прыходзіцца спрашчаць характар рэцэпцыі польскага права. Аўтары Статуту не маглі глядзець на сябе толькі, як на перакладчыкаў, іх работа насіла самастойны творчы характар. Па думцы Максімейка, аўтарам таму прышлося шырока выкарыстоўваць польскае законадаўства, што Статут быў першаю спробаю кодыфікацыі і ў гэтай справе маглі ўзьнікнуць перашкоды ў адносінах формулёўкі законаў^[79]. Гэта правільна, але толькі часткова. Юрыстыя, якія працавалі ўсё сваё жыцьцё ў гаспадарскай канцэлярыі, былі даволі спрактыкаванымі, каб даць найлепшую формулёўку любому праўнаму палажэньню. Больш таго. Формулёўка судовых прысудаў гаспадарскага суду часта больш дакладная і ясная, чым адпаведныя формулёўкі Літоўскага Статуту, асабліва ў тых выпадках, калі аўтары бралі за аснову тэкст польскага права.

Шырокае выкарыстаньне польскага права тлумачыцца проста тым, што ўрад павінен быў у працягу некалькіх месяцаў падрыхтаваць проект кодэксу. Зьвязаныя тэрміновасьцю выкананьня заданьня, аўтары хаця-не-хаця прымушаны былі пайсьці ня шляхам прапрацоўкі вялізарнага судовага матэрыялу, а проста ўзялі гатовыя формулы польскіх крыніц, перапрацаваўшы іх адпаведным чынам. Гэтым часткова тлумачыцца і непаўната Статуту: маючы польскі тэкст аўтары іншы раз прапушчалі нормы, якія надзвычайна шырока ўжываліся. Так, напрыклад, артыкул 23, разьдзел VII—„О звадахъ", які разьвязваў некалькі казусаў звад, не прадугледжвае выпадку, якія найбольш часта сустракаўся ў практыцы—выпадку, калі з двух бакоў маюцца сьведкі звады. Гэта тлумачыцца тым, што аўтары перанесьлі ў Статут перапрацованы тэкст Віслацкага Статуту. Між іншым і судовыя прыгавары былі выкарыстаны таксама пры складаньні Статуту. Выгадней за ўсё было карыстацца Прывілеямі і Судзебнікам Казіміра.

Аднэй толькі крыніцы няпрыкметна ў Статуце—Рускай Праўды, маючы на мэце яе, як асобны помнік, а не яе нормы. З гэтай прычыны няправільна, з пункту погляду гістарычнай пэрспэктывы, супрацьстаўляць Літоўскі Статут з Рускай Праўдаю, калі гутарка ідзе аб крыніцах Статуту, а разам з тым і аб нацыянальным характары яго. Шырокае пашырэньне Рускай Праўды не выключала мясцовага звычаёвага права, даказнасьцю чаго зьяўляюцца земскія прывілеі. З гэтай прычыны ня права Рускай Праўды павінна зьяўляцца матэрыялам для азначэньня нацыянальнага характару Літоўскага Статуту 1529 году, а звычаёвае права і судовыя прэцэдэнты ў пэрыод непасрэдна папярэдні моманту складаньня і выданьня Статуту 1529 году, паколькі гэты матэрыял даступны выяўленьню з судовых спраў, якія разглядаліся на гаспадарскім судзе. І зразумела, толькі да гэтых прыгавараў, а не да спраў мясцовых судоў, маглі зварачацца аўтары Статуту, і тады ўва ўсім сваім вялізарным значэньні высоўваецца той факт, што правадніком агульна-дзяржаўнай судовай політыкі быў гаспадарскі суд, які дзейнічаў у сфэры Літоўска-Беларускага нацыянальнага права.

Зноскі

1. *) Arch. XX Sanguszkow, we Lwowie, 1910 т. VII, стар. 187 - Костомаров адкідае за гэтаю прыказкаю гістарычную сапраўднасьць, але яна поўнасьцю адпавядае політычным умовам часу Рамана.--Костомаров „История России в жизнеописании ее главных деятелей", выд. Сойкіна. стар. 109.
2. Ясинскій „Уставныя земскія грамоты Литовско-Руского государства". Кіевъ 1889, стар. 124.
3. Рус. Ист. Библ. т. XXVII стар. 740.
4. Любавскій. Областное дѣленіе и мѣстн. управленіе Литовско-Руского государства". М. 1892 г., стар. 12—15.
5. Там-жа., стар. 4.
6. Акты, якія выдаваліся Віленскім Камітэтам для разбору спраў старадаўніх актаў, том XXXII. Вільня. 1907, прадмова, стар. XXII.
7. Іb., стар. XXI.
8. Надзвычайна цікавай і ўдзячнай задачай было-б вывучэньне сучаснага звычаёвага літоўскага права.
9. Тэрмін „рускі" мы ўжываем, ідучы ўсьлед за сучаснымі помнікамі, дзе ён сустракаецца як супроцьпастаўленьне беларусаў і украінцаў ад Літвы і палякаў.
10. Леонтовіч. Русская Правда и Литовскій Статутъ. Кіевъ, 1865 г. (Адбітак з Кіеўскіх Унівэрсыт. Ізьвесьцяў).
11. Профэсар Р. Лашчанка. Лит. Статут, яко памятник украінського права. Наук. збірник Украінського Універс. в Празі Том. І. Прага. 1923, стар. 66—95.
12. М. Грушэўскі "Історія Украіни—Руси“, т. V, стар. 631.
13. Проф. У. Пічэта. Гісторыя Беларусі, ч. першая. М. 1924 г.
14. Н. Максімейка. Источники уголов. законовъ Литовского статута Кіевъ, 1894 г.
15. Грушэўскі. Іст. Укр.—Русі. V, стар. 631.
16. Зборнік артыкулаў па гісторыі права, які прысьвячаецца М. Ф. Уладзімірскаму- Буданову. Кіеў, 1904 г.; стар. 382 і наступныя.
17. "Повесть временных лѣтъ" па Лаўрэньцьеўскаму сьпісу. Выд. Архіол. Кам. СПБ. 1910 г., стар. 12.
18. Хрестоматия по истории Русской правды, М. Владим.-Буданова. в. І, СПБ, 1908 году, стар. 219.
19. М. Владимирский-Буданов. Хрестоматия, в. І, стар. 107, увага 50.
20. Максимейко. Русская Правда и литовско-русское право. Зборнік, стар. 394.
21. Параўнаўчая ўвага 40 да 32 арт. Смален. Дагавор, Владим.-Буданов, Хрестоматия, І. стар. 105.
22. Ясинский. Уставные земския грамоты. стар. 177.
23. Филипповъ. Учебникъ истории русского права. Ч. І, Юрьевъ, 1914. с. 96.
24. Якубовский. Земские привилеи в. кн. Литовского. Ж. Мин. Нар. Просв., 1903, май, стар. 277.
25. Ib., стар. 279.
26. Ib., стар. 265.
27. Ib., стар. 281.
28. М Ясинский. Уст. З. Грам., стар. 156.
29. Ясинский, паказаныя творы, стар. 156.
30. Ib., стар. 157.
31. Владим.-Буданов. Хрестоматии, т. І. стар. 221.
32. Ясинский, паказаныя творы. стар. 176.
33. Ясинский, паказаныя творы, стар. 177.
34. Дагавор 1229 г. „а оумрете не заплятивъ, а кто емлеть его остатькъ, томоу платити Немчиноу" (арт. 12). Судебнік Казіміра 1468 г. "а будеть, ли въ дому статковъ татя того и он домовыми статкы плати" (арт. 4). Смаленскі Прывілей: „а хто отходя зь сего свѣта кому прикажеть свой статокъ, того нерушити". Лит. Ст., 1529, 5, 17: ня маюць права адпісваць "в чужую моц застовлены, то ест тот, кого бы кому выдано съ его статки".
35. Ясинский, паказ. творы, стар. 172, увага 307.
36. Ясинский, паказ. творы, стар. 170.
37. Ib., стар. 121.
38. Ib., стар. 121.
39. Ясинский, паказ. творы. стар. 122.
40. Ясинский, паказаныя творы, стар. 188.
41. М. Грушевський. Історія Украіны-Руси, т. V, стар. 5.
42. Рус. Ист. Библ., т. XX, Лит. Метр., I, стар. 665.
43. Акты, отн. к ист. Зап. Рос., І, № 130.
44. Р. П. Б., XX. Литов. Метр., І, стар. 707.
45. Р. Н. Б., XX, Лнтов. Метр., І, стар. 1270.
46. Р. Н. Б., XX, Литов. Метр., І, стар. 137.
47. М. К. Любавский. Очерк ист. Литов.-Рус. госуд. до Любл. унии включительно, стар. 76.—Чтения в Импер. Общ. Ист. и Древ. Рос., 1911 г., кн. 1-ая.
48. Любавский, очерк, стар. 77.
49. Уласна кажучы, назва „судебник" чужая юрыдычай мове літоўска-рускага права. Сам акт называе сябе "листом“.
50. Владимирский-Буданов, хрестоматия, ІІ, стар. 32.
51. Малиновский. Рада великого кн. Литовского, ч. ІІ, в. І. стар. 112.
52. Владимирский-Буданов. Рада в. кн. Литов. Записки Соц. эк. Від. УАН, IV. стар. 228
53. Любавский, Очерк. стар. 76.
54. Владим.-Буданов. Рада, Зап. УАН, IV. стар. 233.
55. Ясинский. Уст. Зем. Грам., стар. 8.
56. Владимирский-Буданов. Хрест. ІІ, стар. 21.
57. Рус. Ист. Библ.. XXVII, Лит. Метр.. кн. Зап. V, стар. 748.
58. Ясинский. Устав. грам., стар. 73.
59. Ib. стар. 177—178.
60. Р.И.Б., XX, Литов. Метр., І, стар. 1108.
61. Р. И. Б.. XX, Лит. Метр., І, стар. 843.
62. Р.И. Б., XX. Литов. Метр., І, с. 599.
63. Малиновский. Сборник матер., относящихся к истор. Панов-Рады вел. кн. Литов., Томск. 1901, стар. 380.
64. Малиновский. Сборник материалов, относяшийся к Петр. Панов-Рады в. кн. Лит. Томск, 1901, стар. 380.
65. Р. И. Б., XX, Лит. Метр., І. стар. 627.
66. Малиновский, Сб. мат., стар. 380.
67. Рус. Ист. Библ. XXVII. Лит. Метр., стар. 658.
68. Князі Пуцяты былі віцебскія жыхары.
69. Малиновский. Сбор. мат., стар. 293—294.
70. Dzialynski. Zbior praw litewskich. Poznan 1841, стар. 121—123.
71. Пічэта. Зямельнае права ў Статутах 1529 і 1566 гадоў. — Працы Белар. Дзярж. Унів. ў Менску 1926 г., № 11, стар. 90.
72. Любавский. Литовско-Русский Сейм. М. 1900, стар. 227.
73. Аб гэтым сьведчыць Бельскі прывілей 1514 г. Статут 1566 г. стар. 5.
74. F. Piekosinski. Statut Litewski, cz. I. Krakow 1899. s. 15.
75. Докум. Моск. Арк. Мин. Юст., т. І, М. 1897, стар. 516.
76. S. Kutrzeba. Historya zrodel dawn. prawa polskiego, t. II, s. 69.
77. Любавский. Литовско-Русский Сейм. стар. 384—394.
78. Максимейко. Источники уг. закон., стар. 179.
79. Ib., 127.