Нарысы па гісторыі беларускае літаратуры (1922)/IV

← Літаратурная чыннасьць Сымона Буднага

Літаратурная чыннасьць Васіля Цяпінскага. Першыя друкарні па Беларусі Літаратуразнаўчая праца Аўтар: Мікалай Янчук 1922 год

Беларуская мова ў юрыдычных помніках старадаўнай беларускай літаратуры →

Прапануем да спампаваньня!

IV

Дзякуючы нядаўным навуковым выведам, нам стаў вядомы й трэці прадстаўнік і ідэёвы працаўнік на ніве кніжнае справы на Беларусі ў ХVІ веку. Гэта вышэйпамянёны Васіль Цяпінскі,^[1] Ён быў сучасьнік і аднамысьнік Буднага, шляхціц, родам з Полацкай зямлі, дзе ў яго быў уласны маёнтак Цяпіна, ад якога, мабыць, і бярэ пачатак яго прозьвішча, тым больш, што ў актах літоўскай мэтрыкі ён завецца падвойным прозьвішчам: Васіль Мікалаевіч Цяпінскі-Амельяновіч. Хаця польскія крыніцы завуць яго ліцьвіном, але сам ён лічыў сабе «русінам», г. зн. беларусінам. Сваімі рэлігійнымі поглядамі ён, як і Будны, далучаўся перш да пратэстантаў, а пасьля да сацыніян, хаця й памяркоўных: ён лічыў, што хрысьціянская рэлігія не забараняе прымаць удзелу на вайне, мець уласную зямлю й карыстацца правам «паншчыны», што адкідалася іншымі.

У сваіх творах Цяпінскі вельмі высока ставіць Беларускі народ, праслаўляе яго мінуўшчыну й тужыць аб тым, што асьвета й абычайнасьць у гэтым народзе вельмі заняпалі. Вінаваціць ён у гэтым прасьвячоных і знатных людзей, якія зусім ня дбаюць аб народзе, а яшчэ больш — духоўных правадыроў народу — пастыраў і настаўнікаў, якія забыліся аб сваіх абавязках і іншых не павучаюць і самі ня вучацца. Некаторыя з іх, як сьведчыць Цяпінскі, нават самі не разумеюць тае мовы, на якой моляцца ў царквох; тым больш яе не разумеюць простыя нявучоныя людзі: а адукаваныя людзі й асобы вышэйшага стану, замест таго, каб навучаць народ i падаваць прыклад, як трэ‘ любіць родную мову, адмаўляюцца ад яе, лічачы гэтую мову недалікатнай, надта грубай. І гэтакім чынам бацькаўшчына няўхільна пасоўваецца да поўнай загубы сваіх ранейшых культурных здабыткаў.

Ня лічачы сябе ні вучоным, ні знатным, ні багатым, Цяпінскі, як шчыры патрыота, заяўляе, што ён пастанавіў усе свае сілы й сродкі ахвяраваць на паратунак айчызны, а калі ёй суджана згінуць, то і ён гатоў аддаць сваё жыцьцё, каб згінуль разам з ёю. Каханьне бацькаўшчыны й роднае мовы ён ставіць галоўнай падвалінай сваёй працы й стараецца пераканаць у гэтым і іншых. Жадаючы, з аднаго боку, паказаць, што беларуская мова ня горшая, чымся мовы іншых культурных народаў, і мае права ўжывацца ў кнігах, нават царкоўных, а з другога боку, хочучы даць магчымасьць сваім братом беларусінам навучацца слова Божага на роднай мове, — Цяпінскі прыступіў да перакладу эвангольля на беларускую мову, ня гледзячы на тыя прыкрасці, якія яму прышлося праз гэта перажыць. Ён кіраваўся толькі «зычлівасьцю» да сваёй айчыны і роднага беларускага народу, які знаходзіўся ў духоўнай цемры й заняпадзе. Заклікаючы ўсіх больш-менш заможных да „улітаваньня“ над «убогаю прастатою» народу, ён сам стараецца быць гэтаму прыкладам, аддаючы ўсе свае сілы й сродкі на народную асьвету.

Закончыўшы свой пераклад эвангельля ад Мацьвея, Марка і часткай Лукі, Цяпінскі з вялікім цяжарам надрукаваў гэтую першую частку сваёй працы ў сваёй «убогай друкарні», якую, мабыць залажыў у сваім невялікім маёнтку на бацькаўшчыне. Загаловак гэтага вельмі рэдкага выданьня гэткі: «Первая часть Нового Завѣта або Тастаменту, подлуг словеньского роздзеленья, то есть отъ четырехъ евангелистовъ светое Евангеліи Ісуса Христа списаное». Дагэтуль вядома ўсяго два (няпоўныя) экзэмпляры гэтага выданьня: адзін у Петраградзкай публічнай бібліатэцы, другі — у бібліатэцы Сійскага манастыра, Архангельские губ. Пры першым з іх маецца рукапісная прадмова Цяпінскага, якою мы ніжэй карыстаемся з перадруку ў «Кіев. Старинѣ» (1859 г., студзень). На жаль, у ніводным в двох экзэмпляраў няма дакладнага азначэньня месца й часу выданьня, і сама кніжка зьяўляецца вялікай рэдкасьцю, тым больш, што й католікі й праваслаўныя стараліся яе зьнішчыць за «гарэтыцкія» погляды яе перакладчыка й выдаўцы. Дзеля большай выгоды, і каб не запаміналася славянская мова, Цяпінскі побач з беларускім тэкстам у першай калюначцы надрукаваў і царкоўна-славянскі тэкст: апрача гэтага, зьмясьціў у сваім выданьні розныя тлумачэньні і абшырную прадмову, у якой вызначыў мэту выданьня гэтай кніжкі й дрэнныя ўмовіны, пры якіх адбываўся пераклад і друк яе, а гэтак сама вылажыў, хаця й ня зусім складна, свае грамадзянска-палітычныя й рэлігійныя перакананьні. З літаратурнага боку гэтая прадмова ёсьць цікавым помнікам беларускага пісьменства канца ХVІ сталецьця (1540—1580 г. г.), хаця пэўнага погляду на гэта няма. Бязспрэчва толькі тое, што Цяпінскі быў сучасьнікам Буднага, з якім ён спатыкаўся на зьездах «браціяў», а магчыма, што й бліжэй быў знаёмым, дзякуючы падабенству іх працы й перакананьняў: адзін і другі былі прыхільнікамі сацыніянства. Сымон Будны ня раз успамінае аб ім. Гэтак у сваім трактаце на польскай мове, аб галоўных асновах хрысьціянскай веры^[2], у прадмове ён кажа, што ўжо меў выпадак выкладаць свае погляды на гэтае пытаньне на брацкім сходзе «w domu brata miłego Wasila Ciapinskiego», y 1574 г. Праз чатыры гады, калі Будны ўжо перабраўся у Лоск, там адбыўся зьезд сацыніян, аб якім успамінае Будны ў сваёй працы аб ужываньні аружжа.^[3]

Разважаліся на гэтым зьезьдзе пытаньні аб тым, ці можна карыстацца зямельнаю ўласнасьцю, і аб стасунку да вайны. Некаторыя, асабліва Марцін Чаховіч, (які гэтаксама выдаў Новы Завет у сваім польскім поракладзе ў 1577 г. у Ракаве, Радамскай губ., дзе была сацыніянская акадэмія), бязумоўна адкідалі зямельную ўласнасьць і вайну, тады як «szlachcic Bazil Ciapiński, a przy mim i innych kilku», у тым ліку й Будны, высказываліся, што адно й другое пярэчыць эвангельлю; але спрэчка закончылася нічым, а на другі дзень разьехаліся.

Абмінаючы пытаньне аб рэлігійных перакананьнях Цяпінскага, мы аднак лічым карысным і канечным бліжэй пазнаёміць чытачоў з памянёнаю яго прадмоваю да эвангельля, якая, бязумоўна, зьяўляецца вельмі цікаўным творам нашага старадаўнага пісьменства з боку літаратурнага й грамадзянска-палітычнага. Вось гэтая прадмова:

Предмова.

Василей Тяпинскій монархіи словенской, злаща^[4] богобойным ласка и покой отъ Бога Отца и Пана нашого Ісуса Христа.

Радъ покажу мою вѣру, которую маю, а злаща народу своему рускому. Тые ее онымъ давнимъ вѣкомъ славною предковъ своихъ умѣетностью покорне, яко домниваю^[5], потвердять, а естли есть въ чом блудна, оны то поправятъ: ведь же держу не иначей, евангелія, отъ Бога черезъ Христа Пана и Его Апостоловъ поданое, которая за словенского, абы имъ тожъ ихъ власнымъ езыкомъ рускимъ, въ друку вышла,

И отое^[6], маючи Пана на помочи, не смысленымъ, або красомовнымъ выводомъ, не залецаными, ани часу угажаючими словы, але яко спрыязливый простый, а щирій, правдиве, вѣрне, а отвористе, зъ зычливости ку моей отчизнѣ, — поневаж, которымъ бы то властнѣй учинити пристоело, митрополитове, владыки, и нихто зъ учоныхъ черезъ такъ многій часъ не хотѣли, — з убогое своее́ маетности народу моему услугую, на которой и тежъ при ней и на имѣнечку, хотя то было невеликое, вжо дле накладу^[7], а злаща книгъ старыхъ давнихъ на розныхъ и неблизкихъ месцахъ доставаючи, надто еще въ минулые лѣта тяжкіе дороги дле друку и потребъ тому подыймаючи, а праве все дотого зачинаючи знову, ачъ^[8] вельми‘мъ сталъ вѣдь-же предсе^[9] и должачисе^[10].

И бы ми теж, — ижо‘мъ то но влохъ, не вѣмець, а не докторъ, и ніякій постановеный межи попы, але з чого бы мѣли Пана зъ выкриканемъ фалити^[11] и радоватисе, же зъ ихъ посредку русинъ ихъ имъ своеи Руси услугуючи, — бы ми, мовлю, яко то призвоито банкет, зъ такою невдячностью, а нѣкоторые, вместо помочи, або дики, и зазростью платити хотѣли, не одно ми тое все для моее́ повинности и ку нимъ зычливости не естъ прикро, але и овшем за ласкою Пана Бога вдячно, стараючисе о ихъ збавенное, а на остатокъ учьстивое и зацное, хуть и упреймость сердца моего имъ показовать и то ку фале Божіей кончить.

Вжо бо еще хотяжъ то не без болшое трудности пришло ижь двѣма езыкы заразъ, и словенскимъ и при немъ тут-же рускимъ, а то наболшій словенскимъ, а злаща слово отъ слова так, яко они всѣ вездѣ во всихъ своихъ церквахъ чтутъ, и маютъ: не одно для лѣпшое ихъ вѣры, же се не новое што, але ихъ-же властное имъ подаетъ, але тежъ и для лѣпшого имъ розсудку, надто и для ихъ самихъ цвиченя въ томъ не леда^[12] учономъ езыку словенскомъ евангелія писаня святого Матфея и святого Марка и початокъ Луки есть въ той убогой моей друкарни отъ мене имъ выдруковано.

До чого, абы первей сами и ихъ дѣтки смыслы свои неяко готовали, острили и въ вѣрѣ прицвичали, тым часомъ тотъ Катехисисъ, а который сами зданемъ своимъ, яко домниваю, за рѣчъ исте потребную, естли не заразъ, вжды^[13] за своимъ часомъ узнають, им впередъ подаю.

Ово ихъ охотными и хутливыми ку можнейшимъ наукамъ въ словѣ своемъ, ку статочному розсудку и ку умѣетности Панъ учинить и взбудить. А то не безъ великое се потребы чинитъ, тая бо теперъ межи ними яко устала, яко загинула.

Обачиване речей жалосныхъ гвалтомъ слова до устъ гонитъ. Бо а хто богобоязный, не задержитъ, на такую казнь Божію гледечи, хто бы не мусиль плакати, видели такъ великихъ княжатъ такихъ, пановъ значныхъ, такъ много дѣтокъ невинныхъ, мужовъ зъ жонами въ такомъ зацномъ рускомъ, а злаща передъ тымъ довстипномъ, учономъ народѣ езыка своего славнаго занедбане, а просто взгарду, с которое за покаранемъ Панскимъ оная ясная ихъ въ словѣ Божьем мудрость, а которая имъ была праве яко врожоная, гды отъ нихъ отышла, на ее́ мѣстьце натыхмѣстъ такая оплаканая неумѣетность пришла, же вжо нѣкоторые и писмомъ со своимъ, а злаща въ словѣ Божемъ стыдають. А на остатокъ, што можетъ быти жалоснѣйшая, што шкарадща, ижъ и тые, што се межи ними зовутъ духовными и учители, смѣле мовлю, намнѣй его не вмѣють, намнѣй его вырозумѣнья не знають, ани се въ немъ цвичать, але ани школы ку науцѣ его нигдѣ не маютъ, зачимъ въ польскіе, або въ иные писма за такою неколею немало и у себе и дѣти не безъ встыду своего, бы се одно поучили, немалого заправуютъ.

Тутъ былъ я имъ ихъ же хоть одного зъ мнозства личбы оныхъ словянъ Іоанна, або Григорія, которыхъ, дле великое нетолко въ своемъ, але тежъ и в розныхъ езыкахъ науки и для вдячное их вымовы, ажъ злотоустыми звали, бы были живы, радъ ихъ взялъ собѣ за причину до нихъ въ томъ, а на остатокъза свѣтка имъ тое речи. Естлибъ бо теперъ были, заисте зумѣть бы се мусели, видечи, яко окраса и оздоба народу ихъ въ потомствѣ ихъ отнята, а просто загинула. Которымъ, о якъ же бы потреба се станетъ о улитоване самихъ над собою! Гды бо бы не рекучи въ часы давніе посмотрѣли, яко то былъ зацный, славный, острый, довстипный народъ ихъ въ умѣетности, и яко многокроть посторонніе ученые народы ихъ мудрость мусели похвалять, и овшемъ се отъ нихъ учить.

Але бы хоть самое писмо свое, тетраевангелія и апостола словенского, которое, могу мовить, передъ тисячею лѣть отъ нѣкоторого зъ словянъ выложоно, а которое не одно въ ихъ, але и по всѣхъ церквах сербскихъ, московскихъ, волоскихъ, булгарскихъ, харвацкихъ и иныхъ чтутъ, — уважали. Исте, хто бы хотѣлъ, а умѣлъ тоть выкладъ чести, обачилъ бы ихъ, цѣлевалъ, а снать и за собою оставилъ. Тотъ мужъ, нашъ милый словенинъ^[14], латынскихъ и иныхъ толмачовъ, яко властне слова з греческого выкладалъ, ижъ трудно зрозумѣть, чи болшь греческій, або словенскій езыка умѣлъ.

И бы не было болшь, тогды и оттуль досыць знакъ немалый маем, як предъ тым словяне, которымъ а што может быть прироженного одно не русъ, былъ людъ довстипный, а еслибы пакъ не се коротко не фолкговало, а злаща бы были читанью писмъ своихъ оныхъ бѣглійшими, то есть же бы се не плонно^[15] имъ проводило. Бы были, мовлю, што се тамъ пишетъ, паметниками о ихъ довстипней острости, якіе оны синоды зъ папою римскимъ изъ иными памети годные мѣвали, яко мнозства людей къ вѣрѣ блудовъ выдвигали, и яко въ розмаитыхъ езыкахъ учоными были: къ тому, яко животъ светобливый вели, яко тежъ собою злыхъ и фалшивыхъ въ вѣрѣ братовъ знашали, лечили, направляли, яко зась учителей своихъ^[16], водле науки слова Божего, светобливымъ малженствомъ отъ иныхъ отдѣлили и ихъ тымъ оздобеных всимъ народамъ и вѣрамъ и понинѣ ку прикладу праве яко свѣчу, чистостю малженства свѣтячую, была показали, — было бы позаисте широце о них, выписовать. Але толко один явный, ясный, а вѣчное памети годный прикладъ ихъ припомню, а который безъ писма всимъ ведомый, значный, а праве видомый есть. Яко они дле так, великое светобливости своее́ мимо иныхъ такимъ гойнымъ даромъ были отъ Пана оздобени, же не рекучи мимо папу римского, але и мимо оныхъ часовъ научоншихъ народовъ, въ Либіи, вь Антіохіи, въ Пентаполіи, въ Сыцыліи, въ Месопотаміи, въ Палестынѣ, въ Финицыи и индѣ. Яко то и на око бы се усмотрѣти могло и у намъ недалекихъ влоховъ, поляковъ, французовъ, гангликовъ, гишпановъ, а коротко мовечи всихъ на свѣтѣ христіянскихъ народовъ, въ Словѣ, Божьемъ прозрѣвша, сами одни только того были доказали, же подлуг науки апостольское своимъ власнымъ езыкомъ отъ такъ давного часу Слово Боже выложили, и мѣли, и намъ зоставили. Въ чомъ иные вси народы прикладомъ ледве се ажь за тыхъ нашихъ вѣковъ обачили и дотого, што не безъ малого забуреня и ображеня пришли, же Слово Боже зъ латинскихъ и иныхъ писму своимъ тежъ езыкомъ прирожонымъ перекладати и читати почали.

Але далъ бы то Панъ, ижъ бы вы каждый отъ себе, о зацные панове, котори есте тои речи якобы отцами по такихъ отцами фалебныхъ предкахъ своихъ позостали и на мѣстьца ихъ вступили, поневажъ въ томъ або жадное помочи люцкое дле грѣху нѣтъ, або толко тому зъ милости ку отчизнѣ вашой помочи бысте могли, гдыжъ простота человѣка бѣдного, посполитого на васъ очи завжды удавала и удаетъ и за вами идетъ.

Въ тую потребу отчизны вашое простоту грубую про недостатокъ науки брати вашое прикладом своимъ милосернымъ, если есть што милости братерское у васъ, — гдыжъ межи всими дюцкостями ничого не есть такъ власного, а злаща богобойному человѣку, яко улитоване, которымъ указуем по собѣ нѣякое подобенство добротливости Божее, а наконецъ дле заплаты собѣ от Пана вѣчное, — тому народу нашому, неумѣетностью заведеному и утрапеному, допомогаючи, митрополита вашого, владыкъ и учителей ваших до того прозбами вашими вели, же бы не подкуповъ, не посуловъ дле посѣданя столиць один передъ другимъ, не доживотей и привилѣевъ одинъ надъ другого обварованѣйшихъ, але Слова Божего сами се учили и других зъ маетностей и имѣней, отъ вашихъ предковъ имъ не на марнотрацства, не на строи и што такого, але дле наукъ наданыхъ. Ова бы ку науцѣ, — лечъ не такой, яко теперъ на вѣчный свой встыд толко прочести и то ледво, въ своемъ езыку не болшь учатсе, — школы заложити и науку Слова Божего, отъ такъ много лѣтъ занедбаную выдвигнути братьи ваши хотели и усилвали. Которыхъ я не одному которому, але всимъ и с тою потребою отчизны вашое богобойности пилности, ростропности и вѣрности поручаю и зоставую, просечи Пана, абыхъ былъ готовъ, если она до конца згинетъ, зъ нею загинуть, або, если черезъ ваш ретунокъ будет выдвигнена, зъ вами и зъ нею выбринуть.

А тутъ вжо конець рѣчи моей чиню, которую замыкаючи, и то къ жалости моей молю, если на тотъ часъ за нашу невдячность милосердья бы Божого не было, тую казнь отъ насъ отдалити. Злаща теперъ на око видимъ, ижъ вездѣ вси рѣчи злыми розсудками такъ суть попсованы, и не может быть ничого такъ добре поведено, на што бы потваръ не могла быть учинена, ани тежъ жадинъ отъ того, чого се разъ хватить, отступить не хочетъ, абы се не здалъ в чом поблудить. Еще тежъ ижъ посполите бываеть, же живого человѣка въ дарехъ, а злаща своего, або собѣ знаемого, люди скромне и безъ образы зносить не могутъ. Про то абыхъ и при правдивой повести зосталъ и злого мнимая ушолъ, немовлю всихъ, але такихъ ни усилною прозбою, ни плоннымъ забѣганемъ, ани лагодными и прибавляючими доводы спирати хочу, але учинивши повинности своей досыть, мусимъ до маестату Божего отозватсе, перед которым вси стати мусимъ.

А въ томъ ничого не вонтьпимъ, же оный справедливый Судя рѣчь нашу пофалитъ, хотя ее так непріятели взгаржаютъ и выкидаютъ.

А теперъ побожного читолника дле Христа просимъ, естли мнимастъ въ насъ быть што выступного або зъ стороны науки, або зъ стороны насъ, абы того не приписовалъ нашой злости, але люцкой крѣпкости а неумеетности, а ижъ бы дле Христа отпустилъ. А естлижъ такъ рѣчь естъ немала, въ которой намъ вину даеть, нехай насъ не соромотить, але насъ нехай въ томъ християнске напоминаетъ, бо естосмы готови изъ Іоаномъ Крестителемъ здробнѣти, абы Пан Христосъ росъ.

На остатокъ всихъ побожныхъ дле Христа просимъ, абы жадное васни^[17] не мѣли противъ тымъ, которіе насъ, щипанемъ, огижанемъ преслѣдуютъ, або ижъ бы изъ Іяковомъ, або Іоаномъ не жадали спущеня огня зъ неба дле забореня господы и мѣсца у нихъ Слову Божему, а з нами нехай за нихъ. Пана Бога просятъ, абы се упамятали а збавени были, и ижъ бы сами собѣ не зазрѣли такъ великое ласки Божее, зъ ихъ же имъ достойностью и зацностью зачинаючое. Аминь».

Гэтакім чынам, прадмова Цяпінскага зьмяшчае ў сабе, як ён выразіўся на самым пачатку, яго «веру», яго credo ў стасунку да пытаньняў сучаснага грамадзянска-палітычнага й часткай рэлігійнага жыцьця на Беларусі. Ідэя прадмовы зусім ясная. Цяпінскі горача рупіцца аб сваёй «айчывыне», аб Беларусі, аб беларускім народзе, смуціцца над яго богасьцю, а асабліва над яго «грубасьцю», духоўнай цемраю й над заняпадам абычайнасьці. Прыгэтым адно зьвяртае на сябе нашу увагу й можа выклікаць сумненьні, гэта тое, што ён, будучы гарачым абаронцай свайго народу, у той жа час як бы ставіць сябе з боку, дапускаючы гэткія выразы: іх народ, іх язык, іх вера і г. д., адным словам быццам гаворыць аб чымсь чужым для яго, на што ён пазірае з боку. Гэтая дваякасьць тлумачыцца нічым іншым, як толькі розьніцай у рэлігіі. Беларускі народ, у сваёй гушчы — народ праваслаўны, быў для Цяпінскага, як пратэстанта ці сэктанта, нечымсь асобным, чужымз яго рэлігійнага погляду. Але ў гэтым якраз і ёсьць заслуга Цяпінскага, што ён, адарваўшыся ад народу ў справе веры, не парваў з ім кроўнай сувязі; рэлігійная розьніца не перашкодзіла яму заступацца, бараніць правы народу, які быў іншае, чымся ён, веры. Цяпінскі гэткім чынам падняўся да тае вялікай ідэі, што ў пытаньнях аб дабры народу не павінны мець уплыву рэлігійныя погляды, якія зьяўляюцца асабістай справай кожнага чалавека. У тыя часы, калі рэлігійныя спрэчкі на Беларусі даходзілі да асаблівай заядасьці, Цяпінскі быў нязвычайным зьявішчам. І наогул, яго думкі й праца на карысць беларускага народу, як ён яе разумеў, наскрозь прасякнуты шчырым і глыбокім каханьнем гэтага народу.

Мова Цяпінскага на чыста народная, а кніжная, але яна далёка ўжо адышла ад царкоўна-славяншчыны і шмат прыняла ў сябе мясцовых элемэнтаў, ня толькі беларускіх, але падчас і польскіх. Ня гледзячы на гэта, вучоныя ўважаюць гэтую мову за беларускую, бо яна вельмі прыбліжаецца да тагочаснае беларускае народнае мовы. Гэтае зьявішча было ўласьцівым усяму беларускаму пісьменству XVI—XVII вв.; але ў стасунку да твораў і перакладаў Цяпінскага трэба прызнаць, што ў іх мы бачым найлепшыя ўзоры тагочаснае беларускае мовы адукаваных станаў беларускага грамадзянства, якія ня чураліся свайго роднага слова.

Прывядзем тут выпіску паводлуг сучаснага правапісу з эвангельскага тэксту ў перакладзе Цяпінскага, якраз тое месца, якое замыкае ў сабе прароцтвы аб будучым грозным часе.

«І седча яму на гары Аліўнай прыступілі к няму учанікі наадзіне, молячы: рэчы нам: калі тое будзець, і што есьць за знамя твайго прыйсьця й сканчэньня веку?» І адпавядаючы Ісус рэк ім: «Сьцеражыцеся бы ніхто нас ня зьвёў. Многія бо прыйдуць у імяні маём, молячы: я естом Хрыстос. І многіх зьвязуць. І ўслышаці маеце войны й слухі аб войнах. Сматрыце, не лякайцеся. Патрэба бо ўсяму таму быці. Але не тагды есьць сканчэньне. Паўстане бо народ проціў народу й каралеўства проціў каралеўству, і будуць галады й моры й трасельні на месцах. Леч усё тое пачатак балесьцям. Тагды пададуць вас у ўтрапеньні й заб'юць вас. І будзеце ненавіджаны ад усіх народаў імені майго дзеля. І тагды згортаюцца многія й друг друга выдадуць, і ўзьненавідзяць друг друга. І многія лжывыя прарокі паўстануць і зьвядуць многіх. І для размнажэньня беззаконня, азябнець міласьць многіх, леч выцярпеўшы да канца, тот збавіцца. Будзець тагды ўтраценьне вялікае, якое ня было ад пачатку сьвету датуль, ані маець быці… Тагды есьлі хто рэчаць вам: „ото се зьдзесь Хрыстос, або он дзе, ня йміце веры. Паўстануць бо лжывыя Хрыстосы і лжывыя прарокі й дадуць знамена вялікія й цуды, іж бы зьвялі, есьлі можна, і выбраныя. Ото ўпярод рэклам вам.»

Сваю працу Цяпінскі прызначаў, як відаць, ня толькі для сэктантаў, але й для праваслаўных, адчуваўшых гэтак сама патрэбу ў кніжцы на роднай мове, а ў тым ліку й для духавенства, якое ў сваёй большасьці было вельмі мала адукавана. Вось чаму ён і не выстаўляе на паказ сваіх пратэстанцкіх поглядаў. Гэта яшчэ вышэй ставіць Цяпінскага, як пісьменьніка і як чалавека, які паважаў усе рэлігіі, чаго нельга сказаць аб іншых сэктантах таго часу.

Каханьне роднага народу й гарачае жаданьне словам і дзелам дапамагчы яго ўмысловаму й маральнаму разьвіцьцю чырвонай устужкай праходзяць праз усю яго працу; у гэтым выпадку Цяпінскі не аддзяляе сябе ад народу, хаця-бы і іншае, чымся ён, рэлігіі. Можна сказаць, што Цяпінскі ў сваіх поглядах пайшоў далей за сваіх папярэднікаў — Скарыну й Буднага: ён шырай разьвінуў думку аб значэньні беларускае мовы і, змагаючыся за народную асьвету на народнай мове, ён ставіць на чаргу пытаньне аб канечнай патрэбе прабудзіць і ў народзе нацыянальную сьвядомасьць.

---

У той час, як Радзівілы закладалі друкарню Несьвіжы, у другім кутку Беларусі, у м. Заблудаве. Горадзенскай губ. паявіліся новыя апякуны народнае асьветы — Хадкевічы.

Аляксандар Хадкевіч, закладчык вядомага на Беларусі прасьветнага цэнтру — Супрасьляўскага манастыра (1500 г.), склікае сходы вучоных манахаў, зьбірае старыя кнігі, а сын яго Рыгор закладае ў сябе, у Заблудаве, друкарню, у якой друкуе кнігі царкоўнага зьместу на на беларускай мове й дарыць гэтыя кнігі праваслаўным царквам. У 1569г., якраз у год Берасьцейскай вуніі, была ім выдана «Книга, зовомая Евангеліе учительное». Мэтай гэтага выданьня зноў было жаданьне дапамагчы справе асьветы простых людзей. У прадмове да гэтай кнігі выдавец выразна заяўляе: «Помыслилъ же былъ есми и се, иже бы сію книгу, выразумѣнія ради простыхъ людей, переложити на просту молву, и имѣлъ есми о том попеченіе великое». Пераклад жа быў вельмі патрэбны, бо царкоўна-славянская мова для многіх была незразумелай, аб чым кажацца ў наступных выданьнях гэтага-ж эвангельля. Гэтак, у прадмове да выданьня 1616 г., друкаванага ў Еўе, Віленскай г., гаворыцца: «Зась пре^[18] незнаемость и неумѣетность языка словенского многихъ многимъ малопотребенъ и непожиточенъ ставится, знову переложеньемъ его на языкъ нашъ простый, рускій, якобы з мертвыхъ вскрешонъ… За тымъ тотъ, который тых часовъ хоть въ зацнѣйшомъ, пекнѣйшомъ, звязнѣйшомъ, суптельнѣйшомъ а достаточнѣйшомъ языку словенскомъ, пре неспособность слухачовъ, немногимъ пожиточенъ былъ — теперъ, хоть въ подлѣйшомъ и простѣйшомъ языку, многимъ, албо рачей и всѣмъ, руского языка якоколвекъ умѣетнымъ, потребенъ а пожиточенъ быти моглъ… Того ради сію кнігу, яко здавна писаную, велѣлъ есми ее выдруковати, которая кождому се есть закрыта и къ выразумѣнію нетрудна и къ читанію полезна… Вы же, любиміи, примите сію книгу съ любовію, а я Божіею помощію о оныхъ книгахъ, церквахъ. Божіем потрэбныхъ, промышляти буду и, накладу моего на то наложити не жалуючы вскорѣ ихъ друковати дамъ“. Яму гэта лёгка было споўніць, бо ў яго працавалі вядомыя друкары, — прагнаныя з Масквы цёмнымі разьюшанымі масамі — масковец Іван Фёдараў й мсьціславец (Магіл, губ.). Пётр Цімафеяў. — „Къ тому же, — кажа далей выдавец у тэй-жа прадмове, — изобрѣтохъ собѣ въ томъ дѣлѣ друкарскомъ людей научныхъ: Ивана Феодоровича Москвитина да Петра Тимофеевича Мстиславца. Повелѣл есми имъ, учинивши варстатъ друкарскій, и выдруковати сію книгу Евангеліе учительное, первое на почесть и похвалу Господу Богу в Тройцы единому, и къ наученію людемъ христіяньскимъ закону нашего греческого». Апошнія радкі выразна сьведчаць, што гэтае выданьне было прызначана для праваслаўных і жаднага стасунку да пратэстантызму ці сацыціянства ня мела…

Мы ня будзем даўжэй затрымлівацца на творах і выданьнях царкоўна-навучальнай і рэлігійна-полемічнай літаратуры гэтага старадаўнага перыаду беларускага пісьменства. Гэтых твораў ёсьць шмат у мове адных беларускі элемэнт праяўляецца мацней, у іншых — слабей, зьліваючыся з агульным характарам тагочаснае паўдзённа-заходняе мовы. І з боку агульна-культурнага, гэтая полемічная літаратура мала мае цікавага. Калі мы зьвярнулі большую ўвагу на Скарыну, Буднага й Цяпінскага, то таму толькі, што памянёныя пісьменьнікі не абмяжоўваліся адным царкоўным жыцьцём: наадварот, яны, побач з рэлігійнымі пытаньнямі, высунулі наперад і пытаньні культурныя, нацыянальныя, а нават і сацыяльныя. Прытым ix праца была выключна ідэёвай, цалкам бескарыснай, у той час, як не іх сучасьнікі і блізкія па часу дзеячы ў гэтай галіне царкоўнай полемікі, як Сматрыцкі. Нярлецкі і інш., часта кіраваліся асабістымі выгадамі, а ў змаганьні са сваімі ворагамі ўжывалі часамі подлых, нялюдзкіх спосабаў: ёсьць, напрыклад, вядома, што зьверская расправа разьюшанай масы над вуніцкім арцыбіскупам Іосафатам Кунцэвічам у Вітайску ў 1623 г. была наладжана яго праціўнікам па катадры, праваслаўным арцыбіскупам Мялетай Сматрыцкім. Сам Сматрыцкі, выхаванец езуіцкай калегіі, затым праваслаўны полацкі арцыбіскуп і яры абаронца праваслаўя — ёсьць тыповым прадстаўніком паўдзённа-заходніх полемістаў гэтага пэрыаду. У 1620 г. ён выдаў сваю «Верификацію или оправданіе невинности», поўную дзікіх напасьцяў проціў езуітаў і вуніі. Праз тры гады, калі быў забіты яго праціўнік Кунцэвіч, і паднялася бура ў варожным яму стане, ён ад пасьпяшыў схавацца й апынуўся ў Рыме, дзе адрокся перад папаю ад праваслаўя. Вярнуўшыся праз пяць год на Беларусь, ён выпусьціў сваю «Апологію» (1628 г.), у якой праслаўляў вунію й стаяў за злучэньне ўсходняй царквы з Рымам. Выкліканы на сабор у Kieў, незадоўга да свой сьмерці, ён адмовіўся ад гэтых сваіх «заблуканьняў», але пасьля зноў вярнуўся да іх і памёр вуніатам (1633 г.). Падобныя прывады бязупыннага хістаньня й перамены перакананьняў у пэрыад гарачых рэлігійных спрэчак здараліся часта.

Не ўдаючыся ў грунтоўны разгляд полемічнай літаратуры, якая, быць можа, дала найбольш твораў у гісторыі старадаўнага пэрыаду, XVI-XVII в.в., і не пералічаючы нават гэтых твораў, мы адсылаем усіх тых, хто цікавіцца падобнай літаратурай да спэцыяльных навуковых працаў, дзе гэтая літаратура разважаецца больш дакладна^[19].

Калі мы знайшлі патрэбным затрымацца ў гэтых першых разьдзелах нашага нарысу на некаторых працах нашых старадаўных пісьменьнікаў царкоўнага характару, то зрабілі мы гэта таму, што духоўнае жыцьцё народу, наколькі яно адбіваецца ў пісьменстве таго часу, выяўлялася перш усяго духоўнымі асобамі. Яны паступова апрацоўвалі літаратурную мову на Беларусі; з паміж іх, гэтак сама падгатаўляліся пісьменныя людзі на розныя грамадзка-дзяржаўныя пасады, дзе яны й далей карысталіся гэтай-жа мовай. І як ня можа гісторык маскоўскай літаратуры замаўчаць аб старых маскоўскіх царкоўных пісьменьніках, гэтак і мы ня маем права забываць старых духоўных пачынальнікаў нашага пісьменства.

---

---

1. Годы яго жыцьця дакладна нявыяснены: радзіўся каля 1540 г., памёр каля 1603 г. (у гэтым якраз паміж яго двама сынамі вялася судовая валакіта за падзел спадчыны).
2. O przedniejszych wiary chrystyanskiej artikulech, 1576 г.
3. Urząd miecza używającym, 1583 г.
4. Асабліва.
5. Спадзяюся.
6. вось.
7. друку.
8. хаця.
9. усё-ткі, аднак.
10. пазычаючы.
11. хваліць.
12. абы як.
13. усёткі.
14. Разумеецца Кірыл, вынаходца славянскай азбукі й перакладчык сьв пісьма.
15. не дарма.
16. г. зн. Мэтодага і Кірыла.
17. мінкай варожасьці.
18. Праз.
19. А. С. Архангельскі: „Борьба с католичествомъ и западно-русская литература кона XV в. порвой половины XVI в. Историко-лит. очерки и приложенія къ нимъ“. Надрук. у Чтеніяхъ въ Обществѣ исторіи и древностей россійскихъ при Москов. Унив.“ 1888 г. кн. I).
    П. Ўладзіміраў: Обзоръ ю-р и з.-р. памятн. письм. XI—XVII ст.“. Кіеў 1890 г.
    Ф. Карскі „Къ вопросу и разработкѣ старого з.-р. нарѣчія“ у „трудахъ предварит. Комитета IX Археологическ. съезда въ Вильнѣ“.