Над Кроманню (Нёманскі)

Над Кроманню апавяданьне Аўтар: Янка Нёманскі 1922 Крыніца: http://knihi.com/Janka_Niomanski/Nad_Kromanniu.html

Прапануем да спампаваньня!

   І

Дзед Язэп патыкаў заскарузлым пальцам у люльцы, папыкаў ёю і, паправіўшыся на карчы, дзе ён сядзеў, сказаў:

— Цудоўнае гэта возера. Ты яшчэ нядаўна тут жывеш і не бачыў яго як следуе. Я ж пражыў тут змалку сярод гэтых сумных лясоў ды балот; тут навокал траха не на 20 вёрст няма ні аднае вёскі: усё лес ды лес, балоціна з правалінамі, дзе вада чорная як сажа і дзе ніхто не мераў дна. Гэта — «чортавы вочы», як завуць іх старыя леснікі ды смалакуршчыкі. Разгоніцца лось ці воўк, сігае па лесе, наскочыць на «чортава вока» — і загіб. Шмат гэтых «вачэй» — і жудасць ад іх бярэ. Тут жа, бліжэй да Кромані, месца вышэй; замест балота — светлы, жоўты пясок, лес чыста хваёвы, заўсёды сумны. Само возера, як бачыш, быццам без краю; вада ў ім чыстая, як шкло, але заўсёды яно захавана туманам. Што робіцца на сярэдзіне возера — ніхто не ведае… Раз прыехаў аднекуль здалёку нейкі андуфельт з блішчастымі гузікамі: захацеў, ведаеш, памераць глыбіню. Нашы смалакуршчыкі казалі яму: «Не рабі гэтага, бо ніхто яшчэ не смеў мераць Кромань». Не, дзе ж там! Кажа: «Вы — старыя дурні, больш нічога». Ну, добра, узяў гэта ён чайку, нейкі ланцуг з вагаю на канчары і папрасіў, каб хто-небудзь ад’ехаў з ім у возера. Вядома, ніхто з ім не паехаў. Тады ён сам адагнаў чайку ад берагу і прапаў за туманам… Так мы яго больш і не бачылі — згіб.

— А даўно гэта было? — запытаўся Антон.

— Ды не, вось у гэтую мінулую восень… Але так дзіўнае гэта возера. Кожную нядзелю туман з яго каля поўдня зыходзіць і чутно, як пад вадою звоняць, быццам у царкве. Аб гэтым спакон вякоў ідзе гамонка: кажуць, што на месцы Кромані калісь была велізарная вёска, якая раптам правалілася скрозь зямлю і схавалася пад вадою. Шмат чаго гавораць аб гэтай з’яве, я ж чуў ад старых людзей вось што. У даўнейшыя часы ў Навагрудку сядзеў ліцвінскі князь Вайшэлг — здаецца, так яго звалі. Злосны быў, сярдзіты чалавек. Здолеў ён усіх іншых князёў, але нейкі адзін яму не паддаваўся. Тады Вайшэлгу стала патрэбна шмат войска і грошай. Сваіх падданых лупіў ён як мог, а хто яму спрачаўся, дык тых хваталі, тамілі ў мурах Навагрудскага замка, а потым катавалі. Многа людзей было загублена… Праязджаючы адзін раз у Лаўрашоўскі манастыр адмольваць свае грахі, даведаўся князь, што дзесьці ў лесе ёсць вялікая вёска, з якое ён нічога яшчэ не браў. Ну, добра. Пачалі шукаць яе, доўга шукалі — і знайшлі. Уехаў князь у вёску і пачаў наводзіць свой парадак: аддай мужчын у жаўнеры, аддай гавяду ды грошы. Усё аддалі сяляне, апроч грошай, бо яны нават не ведалі, што гэта такое. Пахапаў князь старых, перакатаваў іх, але карысці няма. Раз’ярыўся ён, як звер, пачаў заглядаць у вёску ўсё часцей і душыў, пакуль кроў не пачынала мучыць яго. Хто застаўся з сялян — пахаваліся па лесе, і вёска стала пустою; князь некалькі разоў не застаў у ёй ні душы. Потым ён даведаўся, што сяляне ў нядзелю зыходзяцца ў вёску да імшы ў цэркаў. Вось і наляцеў ён у адну нядзелю і сам хацеў запаліць і цэркаў і вёску, але раптам перад яго вачмі зрабілася велізарнае возера. Аслупянеў князь, паехаў назад і цэлы тыдзень сядзеў, не выходзячы з свайго замка. Але зайздрасць яго не пакінула: зноў са сваёй дружынай панёсся ён сюды, за Нёман. Надыходзіла ноч, князь заблудзіўся ў лесе і праваліўся ў «чортава вока» з усёй сваёй ватагаю… З тых часоў і чуцен звон у Кромані; гэта сяляне праняць імшу і моляцца за вялікія грахі Вайшэлага. Гамоняць, што звон будзе да тае пары, пакуль які-небудзь чалавек не памрэ тут на Кромані за людзей і не выкупіць тым душы князя. Вось што кажуць старыя людзі…

— Байкі ўсё гэта, — нахмурана адказаў Антон. — Чуў ты сам гэты звон?

— Сам, сам… каб не чуў, то не казаў бы табе. Ды каб і не чуў, так ці ж не можна было б паверыць, што кажуць старыя людзі, аб чым ведама звеку?

— Ну, гэта, дзеду, спрэчная справа. Мала чаго не зложана было калісь… Але доўга мы курым — давай вывернем яшчэ карчоў са два ці са тры.

Дзед Язэп крахтануў, устаў і, узяўшы рыдзель, пачаў падкопваць тоўсты хваёвы пень.

— Трохі рана яшчэ карчаваць, бачыш — зямля мёрзлая, — сказаў ён Антону, які ў гэты час падлажыў калоду пад бому, канец апошняе — пад абкопаны пень.

— Яно-то нічога, толькі прыходзіцца карэнні абсякаць блізка каля пня… Ну, ідзі — наляжам.

Дзед падышоў да Антона, і яны абодва наляглі на верхні канец бомы. Корч крахтануў, захістаўся, але моцна яшчэ трымаўся ў зямлі. Разоў пяць напружаліся яны, але корч усё не даваўся. Нягледзячы на халодны вецер і сырасць ад не адтаўшае яшчэ зусім зямлі, заскарузлыя ад поту і гразі, як цырата, сарочкі іх сталі мокрымі. Аддыхнуўшы трохі і падсекшы яшчэ некалькі карэнняў, яны вырвалі корч, махнатыя, чорныя лапы якога бязвольна растапырыліся ва ўсе бакі. За гэтым такая ж чарга чакала другі, трэці…

Пачынала змяркацца. Ужо стала трудна разглядаць карэнні, не відно было і саміх карчоў.

— Ну, кідай! Пойдзем дахаты, — прапанаваў дзед. — Ужо позна, ды і рукі больш не слухаюць.

Апрануўшыся і забраўшы сякеры і рыдлі, яны пайшлі па сцежцы, якую ведалі толькі адны смалакуршчыкі. Ад узмокшых потных сарочак было вільготна, скрозь лыкавыя лапці праходзіла да ног вада, і абодва рупіліся ісці як найхутчэй. Уперадзе ішоў дзед, Антон — ззаду, і кожны думаў свае думкі.

— Вось ты, дзеду, казаў мне сёння казку аб Кромані, аб нейкім князе, як ён катаваў людзей. Што князь мучыў людзей — гэтаму я веру, а што там у возеры звон якісь-та, то гэта проста байка. Першаму я веру праз тое, што такія казкі кожны дзень бываюць і ў нашым жыцці. Чымся не казка тое, што зрабілася, напрыклад, са мною? Чаму я тут, у гэтым балоце, лесе? Дзецца больш некуды, хоць свет і вялікі. Бацька мой, дзед і ўсе старэйшыя не мелі свае гаспадаркі, але жылі парабкамі ў паноў. Бацька памёр і пакінуў нас траіх на панскую волю. Сястру, старэйшую ад мяне, узялі да пакоя, я застаўся парабкам, а матка — удоўкаю. Працы было шмат, але мы трывалі. Трываў і я, хоць часта і біў мяне прыганяты… Але зрабілася тое, пасля чаго трываць ужо было нельга: сястра мая была збяшчэшчана панічом, затаўсцела і была выгнана з пакоя. Яна з гора павесілася, а матка ў скорым часе памерла памешанаю. Я не ўтрываў і, сустрэўшы раз паніча, хацеў проста задушыць яго, але адратавалі, на яго ліха. Мяне засудзілі — і тры гады я адсядзеў у астрозе… Цяпер мяне, як астрожніка, можа прыняць толькі гэты цёмны лес ды балота… Што ж гэта не казка, нашы паны — не тыя самыя князі? Эх, многа, дзеду, такіх казак на свеце, і шмат трэба добрых людзей загубіць, каб выкупіць, як ты кажаш, душы гэтых злодзеяў… Ох, шмат!

— Ну, гэта другая рэч, — адказаў дзед Язэп і больш за дарогу не прамовіў ні слова.

Смалакуршчыкі адышлі ўжо далёка ад Кромані і праходзілі паміж «чортавых вачэй». Было зусім цёмна, і дзед цікава азіраўся па баках, каб не згубіць сцежку. Адусюль тырчалі лапы старога вывернутага дрэва, над галавою была цемра лясное глушы. У гэтым месцы ніхто ніколі не жыў, і нават старыя смалакуршчыкі, пражыўшыя ўвесь свой век у лесе, ставілі свае хаткі падалей адгэтуль, бліжэй к Нёману. На вярсту ці паўтары ад берагу Нёмана па сухім лесе былі раскіданы невялічкія хаткі ўсіх тутэйшых смалакуршчыкаў, якія ледзь не ўвесь год жылі тут, рэдка адлучаючыся на вёскі.

Хатка, у якой жылі дзед Язэп і Антон разам са сваім дзесяткам, перагародкаю дзялілася на дзве роўныя часткі: адна была для ўсяго дзесятка, другая — для дзесятніка. У першай палавіне хаты быў доўгі стол, дзве лавы з тоўстых негабляваных дошчак, умацаваных на калодках, кол, займаўшы паўхаты, і гліняная печ з умураваным у прыпек чыгунным катлом. З левага боку ад уваходу да сцяны была прыроблена палічка, на якой стаялі шаршавыя драўляныя міскі. У кутку за палічкаю стаяў заўсёды свяцец і пук хваёвае лучыны. Два маленькія аконцы з забраснеўшымі шыбкамі цьмяна глядзелі ў хату.

Дзед і Антон падышлі к хаце, кінулі каля дзвярэй на прызбу свае сякеры і рыдлі і ўвайшлі. Усе іх сябры былі ўжо дома: хто ляжаў на палу, хто ўмываўся, два ж маладыя хлопцы пяклі ў печы картоплі. Лучына, дагарэўшы да сука, дыміла так, што нельга было тхнуць. На жэрдачцы над печчу віселі мокрыя, чорныя анучы і раскудлачаныя лыкавыя лапці з вяровачнымі аборкамі. Па ўсёй хаце стаяў кіслы дух ад мокрых кажухоў і світак.

— Дзе гэта вы так доўга бадзяліся? — запытаўся ў вайшоўшых рыжы Цімох, папраўляючы лучыну ў святцы. — Мы ніяк не можам дачакацца вячэры.

— Мы скончылі работу толькі на змроку, — адказаў дзед.

— За грашмі ганяецеся? — уставіў адзін з хлопцаў, што таўкліся каля печы.

— Але, але, за грашмі, хлопча. Хоць і ноччу працуй, не толькі ўдзень, то і тады за імі не патрапіш. Грошы нас баяцца, так ганяйся не ганяйся за імі — усё роўна не зловіш, — прамовіў Антон.

— А ці праўда гэта, што кажуць, у Чапскім лесе даюць 5 капеек з карча? Вось добра было б, каб і ў нас так плацілі, тады можна было б выгнаць у дзень саракоўкі дзве або і ўсе тры злоты.

— Там добра, дзе нас няма, — сказаў дзед Язэп, разматваючы з нагі ўсю ў гразі анучу. — Я шмат пражыў на свеце, у гэтых лясах працую ўжо трыццаты год і ведаю, што нам прыбаўляюць па грошыку на пень гадоў праз пяць ці шэсць. Каб даехаць да 5 капеек з нашых трох, трэба чакаць яшчэ найменш дваццаць гадоў. Я, вядома, не дажыву да такой ласкі.

— Ці доўга ж гэта так будзе? — пачуўся з печы хрыпаты голас Піліпа. — Пры маім здароўі мне нельга больш выкарчоўваць, як пяць пнёў; зарабляю толькі залатоўку ў дзень, а дома — там нават нішчымнае капусты няма.

Ён закашляўся, нешта доўга хліпала ў яго грудзях.

— Дзейкаюць, што зараз адбяруць зямлю ў паноў і дадуць яе сялянам, тады не трэба будзе гніць нам у гэтым балоце, — сказаў адзін з кутка па палу.

— Хто ж гэта адбярэ ў паноў зямлю? Мы ўсё спадзяваемся, што нехта там, вышэй, будзе такім ласкавым да нас і вось так сабе падаруе нам зямлю, — сказаў Антон, вешаючы свае анучы каля печы. — Дзе ж гэта было відана, каб паны згадзіліся па добрай волі дапамагчы беднаму люду? Ім нельга адцурацца ад свайго багацця, нельга дазволіць, каб народ стаў на свае ўласныя ногі, бо тады некаму будзе на іх, паноў, працаваць. Усё гэта байкі, што дадуць. Мы гібеем ад голаду, ад холаду, страцілі чалавечы дух і жывём па лясах, балотах і расхляпаных вёсках, знішчаныя, бязвольныя і, не могучы паправіць сваё жыццё, чакаем, спадзяваемся, што нас хтось-та адратуе. Я ж вам кажу, што вызваліць сябе можам мы толькі самі, больш ніхто.

— Малады яшчэ ты, каб кпінкі рабіць над намі, — раззлаваўся Цімох: — «мы сабе паможам самі» ды «мы паможам самі сабе». Чуў гэта я ўперад цябе, ды нешта не бачыў яшчэ, каб жабрак зрабіў багатым другога жабрака. Ну, чым я пасаблю табе ці ты мне, калі ў нас, апроч вось гэтых чорных рук, нічога няма?

— Стары ты чалавек, а досыць дурны, — адказаў Антон. — Ты кажаш, што ў нас толькі чорныя рукі, больш нічога. А да таго ты не дадумаўся, што гэтымі чорнымі рукамі не толькі смала выганяецца, але імі зроблены панскія палацы, абрабляецца ўся зямля і капаецца золата, якое ў гэтыя рукі потым ужо не пападае. Чорных рук на свеце надта многа, і каб яны працавалі на сябе, а не на паноў, то было б зусім другое.

— Вядома, мы ўжо старымі дурнямі сталі — дзе ж нам да вас. Але, як відаць, і разумныя сядзяць у тым балоце, як і мы, дурні! — агрызнуўся Цімох.

Даволі вам спрачацца, — прапанаваў дзед Язэп, — будзем вячэраць.

Маладыя хлопцы, што кошкаліся каля печы, пачалі збіраць вячэру. Адзін з іх наліў у велізарную міску халоднае, з гаркаватым смаловым прысмакам вады, усыпаў туды жменю рудой солі і пачаў крышыць хлеб; другі выграбаў з печы картоплі, браў кожную з іх між далонямі, качаў яе і здзьмухваў попел. Як тольгі хлопцы скончылі сваю работу, дзед Язэп сказаў:

— Ну, проша да вячэры.

З усіх куткоў хаты смалакуршчыкі пачалі зыходзіцца да стала і займаць свае месцы. Дзед Язэп, як старэйшы, сеў у кутку. Хлопец паставіў на стол міску з цурою. Усе з лыжкамі ў руках чакалі, пакуль не пачне старэйшы. Дзед стукнуў тры разы лыжкаю па краі міскі і зачэрпаў. Зразу за гэтым у міску сталі апускацца адна за другою ўсе дзесяць лыжак. Як ні пахла смалою вада, як ні трашчаў на зубах пясок у хлебе, але міска апаражнялася надта хутка. Пасля цуры на стале паказаліся картоплі.

— Добра было б хоць солі да картопель, — сказаў адзін хлопец.

— Мала чаго — добра! — адказаў Цімох. — Соль каштуе дваццатку гарнец, так дзе ж нам ёю кідацца.

Грудка картопель станавілася ўсё меншай, а перад кожным з вячэраўшых вырастала кучка лупін. Было ціха, гаварыць ніхто не меў часу.

Раптам знадворку пачуўся гоман, тупат, а потым хтось-та пачаў лапаць дзверы. Праз хвіліну на парозе паказаўся рослы чалавек, увесь у гразі і мокры. Зняўшы аблезлую шапку і пераводзячы дух, ён прамовіў:

— Добры вечар, людцы… Калі ласка, прыміце нашага плытніка, хоць на адну ноч.

— Чаму? — запытаўся дзед з-за стала.

— Ведаеце, ён захварэў — і надта моцна; там, на беразе, ён пры такой халадзіне не вытрывае і ночы — памрэ.

— Вось якая справа, — сказаў Цімох. — А як ён тут памрэ, што ж мы будзем рабіць? Пайдуць усякія следствы, дапыты — клопату не абярэшся.

— Зжальцеся, браты, — прасіў плытнік. — Гэта яшчэ зусім малады хлопец, другі раз толькі пайшоў на плыты. Учора ўвечары мы сталі тарнавацца; яго паслаў стырнік браць плыты на барбару. Усё ішло добра, але ў адным месцы, дзе зямля яшчэ была мёрзлая пад лісцем, гартоль слізнуў доверху, і наш хлопец паляцеў у ваду. Яго ледзьве злавілі і выцягнулі. Перш ён быў без памяці, потым адышоў трохі, але самі ведаеце, якая пара цяпер — лёд толькі зышоў. Хлопца б’е і трасе, на дварэ яго нельга панінуць. Прыміце, будзьце ласкавы.

Паміж смалакуршчыкаў падняліся спрэчкі. Маладыя хлопцы стаялі, каб прыняць хворага, старыя агрызаліся і баяліся быццам чагось, хоць і маўчалі аб гэтым. Але дзед Язэп скончыў гэтыя спрэчкі.

— Трэба памагчы людзям, што вы, сябры! Увядзіце хворага, — сказаў ён.

Праз некалькі хвілін два другія плытнікі ўнеслі ў хату маладога хлопца. Твар яго быў зялёны, каля вачэй чырвана, увесь ён дрыжаў як ліст. Яго распранулі. Усё цела было чорнае, як чыгун.

— Нядоўга ён пражыве, — сказаў хтось з смалакуршчыкаў.

Хворы заенчыў і хрыпатым голасам папрасіў вады. Усе, хто быў у хаце, забыўшыся аб нядаўніх спрэчках, прагліся памагчы хлопцу.

— Што тут за гоман?! — раздаўся зыкаваты голас. Усе азірнуліся: на парозе стаяў дзесятнік Сымон Гуз.

— Хворага плытніка прынеслі сюды, — адказаў Цімох, гледзячы ў зямлю.

— Хто прынёс? Хто дазволіў прыняць? — пачырванеўшы ад злосці, закрычаў дзесятнік.

— Прынеслі вось яны, а прымалі мы ўсе, — ціха сказаў дзед.

— Усе прымаеце? Прэч яго адгэтуль! Не дазволю! — крычаў Гуз, і ў яго з рота ўжо ляцелі кавалкі сліны.

— Як хочаш, ты тут старшы, мы павінны табе пакарацца, — прамовіў дзед Язэп.

Плытнікі, прынёсшыя хворага хлопца, моўчкі пераглядаліся між сабою і апускалі ў зямлю вочы, не ведаючы, што рабіць. У хаце зрабілася зусім ціха, толькі хворы хлопец стагнаў несустрымна, як бы яго апанаваў прыпадак трасцы.

— Доўга я буду чакаць? — рыкнуў зноў Гуз.

Плытнікі пачалі апратваць хлопца і ўдвух ужо паднялі несці яго назад. Антон, моўчкі стаяўшы дагэтуль каля стала, падышоў, быццам сарваўшыся з месца, да хворага і сказаў:

— Палажэце яго зноў, браты. Куды вам несці? Дзядзька Гуз, я прашу цябе не лаяцца на людзей і пакінуць тут гэтага хлопца.

— Я ўжо сказаў, што не пакіну, а ты хадаком не лезь, — агрызнуўся Гуз.

— Так няўжо ж ты можаш выкінуць свайго брата, хоць бы ён уміраў?

— Які ён мне брат, шмат было б занадта братоў, — не сунімаўся дзесятнік.

— Але і ўзапраўды, што ні ён, ні мы — табе не браты. Я абмыліўся, сказаўшы гэта. Сымон Гуз мае валоку зямлі, мае добрую гаспадарку, знаёмы панам і ўсім гандлярам. І сюды зайшоў ён няспросту для працы на хлеб, але каб сесці на чужым карку і класці сабе ў кішэню грошы, заробленыя чужым потам. Вядома, гэты хлопец, якога пагнаў голад на плыты, — не брат Гузу. Але ён наш брат, і мы не дазволім, каб ты выкідаў яго на двор перад яго смерцю. Чуеш гэта, дзядзька Гуз?

— Як! Ты будзеш мною камандаваць? Астрожнік ты! Я і цябе выкіну — не толькі што гэтую галоту! — зароў Гуз.

— Не надта разыходзься: рукі кароткія, — супакойна адказаў Антон.

— Кароткія, кароткія ў мяне рукі… Пачакай, пачакай, шэльма, — задыхаючыся ад злосці, барматаў Гуз. — Мяне ўжо не слухаць!..

Каля запечку стаяў цяжкі жалезны лом, якім падварочваюць карэнне пры карчаванні. Гуз схапіў гэты лом і замахнуўся на Антона. Усе замерлі, не дыхалі. Але лом так і павіс у руцэ Гуза. Антон трымаў яго за абедзве рукі і, гледзячы проста яму ў вочы, казаў:

— Ты — брудны чалавек, дзядзька Гуз. Аба ўсім ты забыўся: забыўся, што ты такі самы мужык, як і ўсе мы; забыўся, што ў горы трэба дапамагчы чалавеку. Успамянеш ты аб гэтым часе некалі, але будзе позна. Твая доля — панская воля цяпер і некалі. Адцураўся ты ад нас, пагнаўся за нажываю на чужым горы — пашкадуеш аб гэтым, будзе такі час. Ідзі, я цябе не трымаю, а то можаш зноў замахнуцца і прыкончыць мяне.

Антон пусціў рукі Сымона, які пачаў азірацца на ўсіх, не ведаючы, што рабіць далей.

— Ну, пачакай, я цябе ўпяку, — апомніўшыся, сказаў ён Антону, павярнуўся ў сваю хату і бразнуў за сабою дзвярмі.

Як толькі зачыніліся за дзесятнікам дзверы, усе старыя смалакуршчыкі, нават і кволы Піліп, наваліліся на Антона. Толькі дзед Язэп маўчаў і, сеўшы каля стала, ківаў галавою, быццам гаварыў сам з сабою. Але як ні горача ўпікалі Антона, усё ж плытнікам не дазволілі вынесці назад свайго хворага сябра. Пакрысе гамонка пачала сціхаць, і ўсе сталі ўкладацца спаць — хто на печы, хто на палу. Хворага хлопца палажылі на печы і накрылі кажухом; прынёсшыя яго плытнікі пайшлі да сваіх на Нёман.

— Антон, табе тут нельга больш заставацца, — шапнуў, кладучыся, дзед. — Гуз не такі чалавек, каб дараваць табе, і ён пажаліцца на цябе цівуну, а там, хто ведае, што будзе.

— Дзякуй табе, дзеду, за ласку, — адказаў Антон, кладучыся ў самы куток.

Хутка ўся хата заснула. Не спалі толькі хворы хлопец на печы, які стагнаў і барматаў нейкія няясныя словы, ды Антон, якога займалі цяжкія думкі. Не маючы свае хаты, ніякае радні, з «воўчым» білетам — куды ён мог выйсці з гэтых лясоў. Але і тут нельга было больш заставацца. Праўду кажа дзед Язэп: Гуз не даруе яму, Антону, сваявольства, данясе пану — і астрог зноў зачыніць яго надоўга. Такое долі Антон сабе не хацеў, асабліва ў такі час, калі ўсюды, па чутках, пачынае падымацца рух за вольнасць. Не! У гэты час трэба быць сярод народу, а не ў астрозе праз нейкага Гуза.

Антон ціха ўстаў, абуўся ў макраватыя яшчэ анучы і лапці, узяў свой пінжак і выйшаў з хаты. На тым баку за Нёманам шырокія поймы прынялі яго ў сваё лона, а за імі пачыналіся вялікія і частыя вёскі, у якіх у скорым часе Антон знайшоў сабе працу шмат большую, чымся ў кроманскіх смалакурнях.

   II

На Кромані хутка ляцелі дзень за днём. Аб Антоне сталі забывацца, бо, як кажуць, за працаю не бачылі свету. Чуць займалася зара, усе ўставалі і па двух разыходзіліся ў розныя бакі па лесе. Толькі дзеду Язэпу не было пары, і ён далучыўся да хваравекага Піліпа і яго сябра. З кожным днём работы ўсё прыбывала, бо як насталі цёплыя сухія дні, Гуз загадаў пачаць гонку смалы. Карчы, што былі загатаваны раней, звалаклі да кучы і апусцілі ў кацёл. Разам з гэтым трэба было гатаваць новы яшчэ запас карчоў, каб не прыпыняць курава. Бывалі такія выпадкі, што з-за недастачы карчоў дзень ці другі выганкі не было, тады дзесятнік скідаў частку заработку з кожнага. Вядома, што некаторыя смалакуршчыкі лезлі з скуры, прагучыся зарабіць як найбольш. Тады ж, як скідалі за прастой катла, асабліва заўзятыя, глядзелі косым вокам на тых, хто мог менш вырабіць. З-за гэтага надта цяжка было дзеду, бо яго гурток з трох чалавек не мог зраўняцца ў працы нават з іншымі двума чалавекамі. Астатнія смалакуршчыкі заўсёды, як затрымліваў Гуз частку грошы за прастой, упікалі гэтым дзеда, Піліпа і маладога хлопца, што быў з імі. Сам Гуз часта пакрыкваў на іх, ахвяруючыся прагнаць: ён таксама атрымліваў свой заработак з катла выгнанае смалы, і яму было моташна, як які-небудзь рубель праходзіў паміма яго кішэні.

У нядзелю звычайна ўсе малодшыя хадзілі хто ў вёскі на той бок Нёмана, хто ў мястэчка, каб закупіць для ўсяго дзесятка харчоў на тыдзень. Заставаліся пры смалакурні толькі дзед Язэп, Цімох ды Піліп. Цімох цёрся каля хаты, папраўляў што-небудзь з адзежы. Піліп і летам у такія дні ўсё ляжаў на печы, праклінаючы сваё жыццё. Дзед жа Язэп браў сваю сукаватую ядлаўцовую палку і выходзіў у лес. Ціха хадзіў ён між гушчыні, прыслухоўваючыся к таежнаму лясному шуму. Заўсёды канцом яго дарогі быў Кромань. Як толькі ён даходзіў да берагу, выбіраў сабе пень, садзіўся на яго і сваімі старэчымі вачыма ўтупляўся ў туманную аграмаду вады… Над возерам віліся чайкі ды вадзяныя ластаўкі, якія падымалі піск, як паказваўся коршун ці арол. Навокал — простыя, як свечкі, стаялі высокія хваіны, зялёныя шапкі якіх лёгка хісталіся на тонкай вяршынцы. Дзе-та, як з-пад зямлі, чуцен быў гук вадзянога бугая. Хваля налётвала на бераг, аблівала з чмокам пясок і запынялася. Чалавечага голасу — нідзе… Перад вачыма дзеда праходзілі ўсе сказы аб возеры, праходзіла і ўсё яго жыццё ў гэтым лесе: доўгая цяжкая праца, старанне зарабіць сабе на хлеб і содзевак, злада з панскімі дзесятнікамі, — трыццаць гадоў такое працы. Цяпер жа, як ён стаў нядужым, як нагнаў за свой век смалы столькі, што ёю можна было б заліць усё пекла, яго ўжо ганьбуюць, Сымон хоча прагнаць. Жабраваць ісці засталося, больш нічога. А можа і ў возеры жыць можна: жыве ж там цэлая вёска і можа гора не ведае. Не, бог павінен дапамагчы. Але чаму ж ён не дапамог таму хвораму хлопцу-плытніку, а наадварот, — скараціў яго жыццё?.. Глядзеў дзед у возера і не знаходзіў адказу на гэтае пытанне. Дацямна праседжваў ён, слухаючы глухі шум возера; чуліся яму нейкія галасы, зразумець якія ён не мог…

Раз — гэта было ў апошнюю нядзелю перад пятром — вярнуўшыся ўвечары дахаты, дзед застаў нешта незвычайнае. Пасярэдзіне агульнае палавіны хаты стаяў, узяўшыся ў бокі, Гуз і здзіўлена пытаўся:

— Як гэта паўтара рублі ў дзень? Ці ж вы ачумелі, ці што! Паўтара рублі ў дзень! Ды ці ўмееце лічыць вы да паўтара рублёў?

— Ну, гэта не твая справа — умеем мы ці не, — адказаў адзін з маладых хлопцаў, быўшых у дзесятку.

— Ды адкуль жа я вазьму іх вам? — зноў пытаўся Гуз.

— Вось гэта твая справа: дзе хочаш, там і бяры, толькі калі не дасі, то мы больш працаваць табе не будзем, — сказаў хлопец.

— Не будзеш ты, другія знойдуцца.

— Пашукай… Дзядзькі, і ты, дзеду, слухайце: сягоння мы з Пётраю былі ў мястэчку і пабачылі, што робіцца на свеце: па ўсіх валасцях сяляне ўмовіліся не ісці да паноў ні жаць, ні касіць, ні на другую працу, калі не будзе платы паўтара рублі ў дзень.

— Паўтара рублі? Ды ты ў сваёй галаве, хлопча, ці не? — здзівіўся дзед.

— Але, паўтара! — казаў хлопец. — І вось цяпер у маёнтках ужо ўсе кінулі працаваць, апрача лакеяў ды некаторых парабкаў. Чаму ж мы павінны ламаць свае спіны за якую-небудзь саракоўку? Калі і нам не дадуць, як хочуць усе людзі, то мы павінны кінуць работу.

— Як кінуць? А на што жа мы будзема жыць? — сказаў Цімох.

— Не слухайце вы гэтых смаркачоў, — сказаў Гуз. — Ці ж гэта можна, каб просты чорны чалавек зарабляў такія грошы? Гэта проста марочаць народ.

— Трэба было б дабавіць нам трохі, — сказаў дзед.

— Дабавіць, табе дабавіць; карысці мне ад твае працы, як з казла малака! Ну, але добра, накідаю вам па залатоўцы на дзень.

— От-то дзякуй табе, — кінуўся к Гузу Піліп.

— Не дзякуй яго, дзядзька Піліп, ён купляе цябе за залатоўку; ты можа трохі больш варт, — сказаў хлопец. — Так ты, дзядзька Сымон, будзеш чакаць ды глядзець на паноў, а плаціць не згодзен паўтара рублі?

— Чакай, можа два атрымаеш, — прабурчаў Гуз.

— Ну, пойдзем! Хто яшчэ з намі?

Тры хлопцы і два малодшыя мужчыны сабралі свае мяшкі, торбы, лыжкі і развіталіся з тымі, хто заставаўся. Дзед засмучана паглядзеў ім услед, апусціў галаву і прамовіў:

— Што яны зробяць з панамі? У паноў шмат грошай і дапамогі, абыдуцца і без нашых сялян, а сяляне толькі пашкодзяць сабе.

— Добра ім хвардыбачыцца, — сказаў Піліп. — Узялі вось свае мяшкі і пайшлі. Куды? — к сабе дадому. А я да чаго пайду? Да пустое хаты? Не, дзякуй. Сымон прыбавіў нам па залатоўцы — і то добра. Чаго лепш цяпер хацець?

Гуз усё ж такі засмуціўся адходам смалакуршчыкаў і сярдзіты пайшоў у сваю хату.

З кожным днём работа на смалакурні ўсё больш горшылася. Кацёл пачаў пуставаць па некалькі дзён падрад. Гуз траціў свае барышы, і яго ахвяра павысіць плату так і засталася толькі ахвяраю, бо ён не хацеў траціць свае грошы, а прасіць у пана дабаўкі баяўся, каб яго не залічылі да «сацыялаў». Гэтага слова Гуз баяўся горш як агню. З усіх жа смалакуршчыкаў асабліва кепска было дзеду. Некалькі разоў ён успамінаў аб Антоне. Гуз, пачуўшы гэтае імя, узненавідзеў дзеда так, як і самога Антона.

— Што ж, ідзі і ты за Антонам у «сацыялы», — падсмехваўся ён, — будзеш паўтара рублі зарабляць у дзень, хоць боты сабе на смерць заробіш.

Дзед усё часцей пакідаў хату і сядзеў каля Кромані, думаючы нейкую цяжкую думку.

Прайшло яшчэ тыдні два ці тры. Была самая сярэдзіна лета. Пагода стаяла ясная і душная, і нават у самай гушчыні лесу было горача. Стомленыя сонцам і пылам смалакурні, нашы працаўнікі падселі пад яліну перадыхнуць. З боку хаты пачулася гутарка: адзін голас быў не чый іншы, як Гуза, а другі незнаёмы. Хутка на лажок, дзе была смалакурня, выйшаў Гуз і з ім панскі цівун.

— Ды не, паночку, не давайце больш, і так пойдуць, — пачулася рэч Сымона.

— Добра, добра! Паглядзімо, — гаварыў цівун, падыходзячы да смалакуршчыкаў.

Усе ўсталі, пазнімалі шапкі і чакалі, што скажа цівун.

— Дзень добры, браточкі! Ну, як ідзе ў вас работа? Я бачу, што вы не такія гультаі, як другія. Такіх гультаёў у апошнія часы развялося надта шмат: яны самі не працуюць і другім перашкаджаюць. Узбунтавалі ўвесь народ, і панскія сена і хлеб застаюцца несабранымі. Ці ж можна так?

— Дзе ж, паночку, дзе ж гэта можна! — гнусавіў Цімох.

— Дык вось што: кіньце вы валандацца з сваёю смалою, а ідзіце касіць туды, за Нёман, будзеце атрымліваць па пяць злотых у дзень.

— Паночку, дарагі! Па пяць злотых! Вось ласка! А… як яго — але! Антон казаў, што паны нас не пашкадуюць. Брахаў, гунсват, — не гаварыў, а больш барматаў Піліп.

— Не радуйся, Піліп, — сказаў дзед Язэп, — не пражывеш век за пяць злотых.

— Ну, ты маўчы, стары чорт! — агрызнуўся на дзеда Гуз. — Бачыце, паночку, што яны за такія грошы куды хочаш пойдуць. У другіх смалакурнях вы наберыцё таксама шмат людзей, і перад Антонаваю ватагаю кланяцца не трэба будзе.

Гэта казаў Гуз цівуну, як яны ўжо адышлі ад смалакуршчыкаў.

Адгэтуль цівун паехаў на другія смалакурні наймаць на касьбу тых, хто заставаўся на рабоце ў лесе. І Цімох, і Піліп зразу сталі вясёлымі, гаварылі бясконца аб панскай ласцы і цешыліся тым, што цяпер заробяць шмат грошай. Дзед Язэп маўчаў і не мог глядзець проста ў вочы сваім сябрам. Ён адвярнуўся ўбок, і цяжкая думка была на яго твары. Потым, як быццам скончыўшы думкі, ён павярнуўся да Цімоха і прапанаваў ісці скончыць дзённую працу, каб не пакінуць смалакурню ў непарадку. Вяла праходзіла работа і зацягнулася да позняе начы.

На другі дзень пасля гэтага зранку апусцела хатка нашых смалакуршчыкаў. Гуз, якому зусім было не па руцэ займацца падзёншчынаю на панскіх лагах, усё ж такі ўсхапіўся першым і пачаў будзіць сваіх падлеглых. Праз некалькі хвілін ён, як нейкі начальнік, веў сваіх смалакуршчыкаў да Нёмана. Як толькі яны перабавіліся на той бераг, адчынілася шырыня, што не ахапіць нават вокам, роўных зялёных лугоў. Трава ўжо паспела і нават пераспела, і праз гэта рабілася ўражанне, быццам наляцела лёгкая празорная пялёнка, сатканая з чырвонага шоўку. Сонца толькі што выйшла з-за лесу і адбівалася яскрава ў кожнай капельцы расы. То там то сям поўзалі каля зямлі кавалачкі белае ваты — туману, зыблючыся над лагчынамі. І далекая шыр, і яснае сонца, і яскравасць лагоў асляпілі дзеда, які прывык да лясное цемры і тонкіх колераў. Ён прыжмурыў свае слабыя вочы, вытраўленыя дымам, і дзіваваўся на свет, быццам толькі ўчора радзіўся.

Хоць па-сялянску было ўжо і позна, але на лагах нідзе не было відаць людзей. Здавалася, што гэта — пустка, у якой ніколі не была чалавечая нага. Толькі далёка ўлева ківалася некалькі касцоў ды стракаталі, як конікі ў летні вечар, дзве ці тры машыны. Туды і павёў Гуз свой гурток. Падышоўшы туды, даведаліся, што касцы былі нетутэйшыя, прывезеныя з Магілеўшчыны; за машынамі ж былі ці прыганятыя з маёнтка, ці нанскія лакеі, адзетыя чыста і ў ботах. Смалакуршчыкі далучыліся да касцоў і пачалі новую, трохі незвычайную для іх працу.

Праз дні два ці тры дзед Язэп быў надта здзіўлены, як, пераехаўшы праз Нёман, убачыў па ўсім лагу шмат людзей, пачынаўшых касіць. Падышоўшы бліжэй, ён спазнаў па адзежы тых самых магілеўцаў, з невялічкім гуртком якіх ён пазнаёміўся ў першы дзень. К поўдню паказаліся і бабы з граблямі, а к захаду сонца ўвесь лог пярэсціўся капамі сена. Як пашабашылі работу, Гуз падышоў к смалакуршчыкам і сказаў:

— Заўтра будуць плаціць па чатыры залатоўкі. Хочаце — ідзіце на работу сюды, хочаце — не.

Цімох вытарашчыў вочы і не зразумеў.

— Я табе казаў, Цімох, што за пяць залатовак не пражывеш век, — сказаў дзед.

Работа на лагах пайшла поўным пэнтам. Трава была ўжо скошана, усюды былі копы і копы, а ў некаторых месцах пачалі ўжо ўздымацца стагі.

У адзін дзень каля поўдня з вёскі, што была між полем і логам, выйшаў гурток сялян, чалавек з пятнаццаць. Гэты гурток ішоў па дарозе ў панскія лагі, а потым павярнуўся туды, дзе больш было за работаю народу, да стагоў. Якраз тут працавалі смалакуршчыкі.

— Дзень добры, браты! Калі ласка, падыдзіце ўсе сюды! — моцна сказаў адзін з прыйшоўшых.

Працаваўшыя кінулі работу і, хто цікавячыся, хто проста, каб пастаяць, зышліся к месцу, дзе прыпыніліся прыйшоўшыя сяляне. Дзед Язэп са сваімі сябрамі таксама падышлі сюды.

— Глядзіце, вось наш Антон тут, — сказаў Піліп.

— Дзе, дзе? — запытаўся дзед.

Антон у гэты час узлез на капу сена, абвёў вачыма навокал і сказаў:

— Браты! Мы прыйшлі сюды ад сялян усіх бліжэйшых валасцей прасіць вас не перашкаджаць нам у барацьбе з панамі і далучыцца да нас! Вы ведаеце, як цяжка нам усім жыць, якую працу і пакуту нясём мы для таго, каб жыць, хоць у голадзе і ў холадзе, але жыць. Паглядзіце на гэтыя лагі, а там далей — на палі: чые яны? Панскія, але палітыя нашым потам. За гэты пот, за сваю працу мы нічога не маем. Далей так не павінна быць. Уся зямля павінна быць у таго, хто на ёй працуе. Здабыць жа сабе зямлю можам мы толькі самі, ніхто яе нам не дасць. Вось мы і парашылі перш за ўсё прыціснуць паноў аплатаю нашае працы і не згаджаемся абрабляць іх зямлю так танна, як гэта было даўней. Вас панскія слугі сабралі з усіх месц, падманулі добрымі заработкамі, ашукалі ўсякімі абяцанкамі. Перш вам палажылі па пяць злотых у дзень, але, як убачылі, што вы пагналіся за гэтымі пакутнымі грашмі, ужо скінулі; праз дзень ці другі вам будуць даваць яшчэ менш, а потым сыдзе на тое, што вы зарабілі і ўперад кожны на сваім месцы. Так ці ж варта за лішні рубель, які вы заробіце за тыдзень, паганіць справу ўсяго працоўнага народа па вёсках і гарадах? Тым, што вы не ўтрымаліся і пайшлі рабіць, вы губіце нас і не зробіце ніякае палёгкі сабе. Кіньце ж гэтую працу, калі паны не схочуць згадзіцца з намі па ласцы, дык мы прымусім іх к таму сілком.

— Праўду ён кажа, — пачулася між народа.

— Гэй, сябры! Кідайце работу! Няхай нам плацяць, як умовіліся, — чутно было ўжо падалей.

— Браточкі! Падумайце, што вы хочаце рабіць! — лісліва загаварыў цівун. — Большая частка з вас прыехала сюды здалёку. Калі вы кінеце работу, то на што ж вы будзеце тут жыць? Нябось, карміць вас ніхто з іх не захоча. Адумайцеся.

— Вядома, хто вас будзе карміць? — падхапіў Гуз. — Той, хто прапануе вам кінуць працаваць, вам хлеба не дасць, бо сам не мае, а калі вы будзеце слухаць пана, так не толькі заробіце на хлеб, але і дадому грошы панесіцё. У кожнага з вас ёсць гаспадарка, трэба яе падтрымаць, а ў гэтага бунтаўшчыка нічога няма, так ён і раіць вам быць такімі гультаямі, як і ён сам.

— Гэта ты, дзядзька Сымон? Няўжо ж і ты ў падзёншчыкі пайшоў, маючы валоку свае зямлі? — запытаўся Антон, каб яго чулі ўсе.

— Глядзіце, глядзіце, што гэта за дым над вёскаю?! — пачуўся чыйсьці голас.

Усе павярнулі галовы на вёску.

— Не, гэта не дым, а слуп пылу!.. Ён становіцца ўсё бліжэй сюды.

Слуп рабіўся ўсё большым і нёсся бліжэй і бліжэй. Хутка пачуўся тупат, і праз пыл сталі паказвацца людзі вярхамі на конях. Хтось ціха сказаў: «Жандары!»

Хоць боязна і прыдушана раздалося гэтае слова, але ўсе яго пачулі. Крайнія сталі разыходзіцца, бралі хто граблі, хто вілкі і пачалі варушыць сена. Антон і яго сябры, быўшыя ўсярэдзіне, не ўспелі аглядзецца, як жандары наляцелі і тыллем сваіх шабель пачалі біць народ. Дзед Язэп стаяў убаку і бачыў, як на Антона наляцеў тоўсты вусаты жандар і два разы агрэў яго сваёю шабляю. Антон зваліўся з ног, і яго стала не відаць, бо паднялася такая таўкатня, што ўсё змяшалася ў кучу. Разагнаўшы народ, жандары павярнулі коней убок і паехалі скрозь па лагу. Антон ледзь устаў: з рота і з носа ў яго цякла кроў; у другіх таксама твар быў ці ў сіняках, ці ў крыві.

— Ну, што, прыйдзеш сюды больш падбухторваць людзей? — падскочыў к Антону Гуз. — Уцякай адсюль, астрожнік!

Пабітыя, пакрыўджаныя, быццам аплёваныя, пайшлі дэпутаты назад у вёску.

Дзед Язэп доўга пазіраў услед Антону, потым павярнуўся, знайшоў сваю торбачку і ціха, ні на кога не гледзячы, пайшоў да лесу. Дабраўшыся да хаты, ён увесь канец дня праляжаў на падлозе. «Ніхто не дапаможа бедным людзям, бо яны самі не ведаюць, што робяць: адзін б’е і катуе другога, а трэці стаіць ды падсмейваецца. Цяжка Антону, бо ён адзін; каб усе такімі былі, то інакш было б у нас», — думаў дзед. Увечары, прыйшоўшы з работы, Цімох запытаўся:

— Што ж ты, Язэп, уцёк? Ці не хочаш ты забастоўшчыкам быць, як і Антон? А можа ты хворы?

— Але, брат, хворы і больш да сена не пайду, — адказаў ён.

У апошнія дні Гуз звычайна начаваў у вартаўніка на лагах і ў лес не заходзіў. У гэты ж дзень ён прыйшоў па нейкіх сваіх патрэбах. Зайшоўшы ў хату смалакуршчыкаў і ўбачыўшы дзеда, ён сказаў, каб гэты ўжо больш не хадзіў на работу, бо цівун загадаў не прымаць старых, каб не плаціць грошы за іх нявартую працу. Дзед адказаў, што ён і сам ужо не пойдзе.

— Ну, а калі ты не будзеш рабіць там ды няма працы і тут на смалакурні, так нечага і блукацца табе ў чужой хаце: ты павінен пакінуць яе.

— Сымон! Шмат я бачыў ад цябе крыўды, але гэтага не чакаў. Няхай сабе гэтая хата не мая ўласная, але я будаваў яе, жыў у ёй, як ты яшчэ толькі на свет радзіўся. Так пасаромейся ты сябе! Ці ж табе таксама чужое і для цябе хаты шкода? Ды куды ж я на старасці пайду, не маючы нікога і нічога?

— Куды хочаш — гэта твая справа, — адказаў Гуз, — але каб цябе праз два дні тут не было.

Гуз быў такі чалавек, што, заеўшыся, не адходзіў. Знарочыста прыходзіў ён нанач у лес начаваць у хату смалакуршчыкаў, каб мець погляд, калі пакіне хату дзед. Апошняму да таго цяжка і млосна было на душы, што ёп не мог знайсці сабе супакою і цэлы дзень сядзеў каля Кромані, быццам баючыся затрымлівацца ў хаце. Толькі вольны цёмны лес ды возера, з якімі ён знаўся з маладых гадоў, варочалі яму колішні супакой і ціхі настрой душы. Нават і людзей яму не хацелася бачыць; толькі Антон заўсёды стаяў прад яго вачыма то моцны і супакойны, то прыгнечаны, з крывавым тварам.

   III

Усё неба чырванела і зіхацела. Вечар ужо даўно настаў, але нават і ў лесе было зусім відна. Скрозь веткі чырвоны бляск праходзіў да зямлі і афарбоўваў усё ў жудасны крывавы колер. Дзед Язэп сядзеў адзін на прызбе, глядзеў на неба скрозь шчылінкі між вяршынамі. На душы была трывога, якую чуем мы заўсёды, як бачым агонь-стыхію. Чырвоны бляск то як бы патухаў, то зноў пашыраўся, то праходзіў у другое месца. Дзед Язэп бачыў, што гэта пажар, але дзе — ён не ведаў. Зараз прыйшлі Піліп і Цімох з работы.

— Дзе гэта пажар? — запытаўся дзед.

— Гэта панскія стагі гараць, — сказаў Цімох. — Мы ледзьве выбраліся дахаты: прыганятыя не пускаюць, прымушалі тушыць сена. Але ж як ты будзеш тушыць стог? Пакуль увесь не згарыць, да яго не падступішся. Толькі наш Гуз там гайсае ад стага к стагу, быццам можа ўсе іх захаваць ад агню…

На другі дзень яшчэ зранку Гуз вярнуўся ў лес. Ён быў стрмлены за ноч і нават забыўся пакрычаць на дзеда. Цімоху і Піліпу ён сказаў не ісці ў лог, бо там больш працы не будзе. Гэтыя апошнія былі нездаволены такім становішчам, але рабіць больш было нечага.

Увечар, як толькі пачаў падаць змрок, зноў чырвоны бляск адбіўся на небе. Гэта дагаралі стагі. Трохі пазней пажар усхапіўся далей за логам — каля маёнтка і вёсак. Не паспяваў агонь сціхнуць у адным месцы, як ён уздымаўся ў другім — і гэтак цэлую ноч. Дзед усё сядзеў на прызбе, глядзеў на бляск і ківаў галавою, быццам хваліў кагось…

Перад раніцаю між дрэў хінуўся цень, потым выйшла кабета.

— Ці не ведаеце вы, дзе тут Сымон Гуз? — запытала яна ў дзеда.

Дзед увёў яе ў хату.

— Сымон! Мы пагарэлі! — зараўла яна.

— Што? Што ты кажаш? Мы пагарэлі? Як жа гэта? А больш ніхто з суседзяў?

— Не, толькі на нас адных такая бяда… Усё згарэла!

— Усё згарэла: і гавяда і дабро… Адны пагарэлі. Ну, я ведаю, чыя гэта работа. Не прыкончыў тады я гэтага астрожніка — кепска зрабіў, сабе назло. Ну, пойдзем на вёску, — сказаў Гуз жонцы.

Больш Гуз не мог заставацца — яго чакала дома свая праца.

Пажары не сціхалі і далей. За стагамі дайшла чарга да маёнткавых будынкаў. Былі спалены папоўскія гумны; нечаю рукою падкладаўся агонь і пад сялянскія хаты, пры гэтым тут быў нейкі выбар: гарэлі ўсе такія, як Гуз. Але пажары ў вёсках нарабілі шмат смутку. Нават Піліп, лічыўшы сваю хату пустою і ніколі не цікавіўшыся ёю, пайшоў на сваю вёску вартаваць, як ён казаў, сваю хату.

Дзед застаўся адзін каля смалакурні. Цімох, лічачы, што смалакуршчыкам ужо ў гэтае лета нічога не зарабіць, кінуў лес і пайшоў шукаць сабе працы дзе-небудзь у маёнтку. Малады хлопец, што заставаўся пры Піліпе, уцёк разам з ім. Хата зрабілася надта вялікаю, і дзед часта не знаходзіў сабе месца, не ведаючы, што рабіць. Уперад ён хацеў пашукаць у лесе, ці не засталіся людзі на іншых смалакурнях. Потым яму не захацелася зыходзіцца з свежымі людзьмі. Аднаго ён чакаў — угледзецца з Антонам і пайсці з ім сказаць людзям праўду.

На адвячорку аднаго з бліжэйшых дзён к хаце дзеда падышоў хлопец у гарадской адзежы. Ён азірнуўся навокал і пастукаў у акно. Дзед выйшаў на двор. Акінуўшы вокам прыйшоўшага, ён прыжмурыўся, быццам штосьці ўспамінаючы.

— Здрайстуйце, дзеду! Гэта вы будзеце Язэп Гарэлы? — запытаўся хлопец.

— Я… Пачакайце, вы, здаецца, увосень былі тут, хацелі Кромань мераць?

— Быў, быў.

Дзед задумаўся: мусіць праўду казаў Антон, што нельга верыць старым сказам аб возеры; вось гэты хлопец, якога ён лічыў загінуўшым у возеры, жывы і стаіць перад ім.

— У вас тут больш нікога няма?

— Не, я застаўся адзін, — адказаў дзед.

Хлопец неспадзявана для дзеда павярнуўся і прапаў у лесе. Праз некалькі хвілін ён вярнуўся, але не адзін, а з трыма сябрамі, сярод якіх быў і Антон.

— Вось, дзеду, зноў прыйдзецца жыць разам, — сказаў вітаючыся Антон. — Цяпер зноў стаў свет вузкі, і толькі гэты лес прыгортвае, хавае і шануе нас.

— Нічога, свет шырокі і будзе нашым, не гаруй, Антон, — сказаў адзін з хлапцоў.

Увайшлі ў хату. Хлопцы пазнімалі з сябе вопраткі і мяшкі. Антон дастаў з скуранай торбы кніжкі і палажыў іх на стале. «Каморнік», як думаў аб прыйшоўшым першым хлопцы дзед, зняў сарочку і стаў аглядаць вышэй локця сваю руку, дзе былі яшчэ свежыя крывавыя падцёкі.

— Завяжы мне чым-небудзь руку, — папрасіў ён Антона.

— Колькі разоў казаў я табе не лезці на ражон: мала ад гэтага карысці, — казаў яму Антон, абмотваючы яму кавалкам хустачкі пабітае месца.

— Не лезь, не лезь! Што з імі рабіць, з гэтымі бязглуздымі людзьмі? — узгарэўся «каморнік».

— Не, я не згодзен з табою, — гаварыў Антон, кончыўшы перавязку. — Што ты зробіш з гэтымі пажарамі ды нападкамі на сялян? Пажары зрабілі тое, што нават і разумнейшыя з бедных сялян сталі баяцца нас і не верыць нам. Трэба навучыць іх, аб’яднаць, каб яны разумелі, што працоўны чалавек усюды той самы бедны, на якім сядзяць паны на вёсцы, гандляры і фабрыканты ў горадзе. І так ва ўсіх землях. І калі селянін зразумее гэта, то не пойдзе сюды магілеўскі на заработкі, ведаючы, што тутэйшы паўстаў супраць прыгону. Вось у чым павінна быць наша праца.

— Некалі цяпер навучаць, трэба расшматваць, навесці ўсціш на паноў і на тых, хто ім служыць, — адказаў «каморнік».

— Трэба супачыць крыху, а то зараз пачне цямнець, — сказаў адзін з хлопцаў.

Як толькі пачаў падаць змрок, «каморнік» пабудзіў сваіх сяброў, і яны ўсе тры выйшлі ў лес. Антон застаўся адзін з дзедам. Доўга за поўнач сядзелі яны: Антон чытаў кніжкі, запісваў штось і, як пачаў знемагаць, гаварыў дзеду, як працоўны народ можа сябе вызваліць ад цяжкае долі. У цёмнае акно было відаць чырвонае неба… Сябры Антона вярнуліся дахаты толькі на зары.

Каля паўдня на другі дзень усе хлопцы сядзелі на прызбе і вялі гутарку, як ім наладзіць зносіны з горадам і іншымі сваімі гурткамі. Дзед Язэп, пайшоўшы за дрывамі ў лес, раптам выскачыў адтуль і чутным шопатам са страхам сказаў:

— Хлопчыкі, там едзе шмат людзей на конях і са стрэльбамі!

Усе кінуліся ў хату, схапілі свае мяшкі і адзежу і праз хвіліну прапалі за лесам. Дзед не паспеў яшчэ зачыніць дзвярэй, як у хату ўляцеў Антон: ён забыўся сваіх кніжак. Пакуль ён збіраў іх, між лесам перад хатаю паказаліся жандары, якіх вёў Сымон Гуз.

Антон ледзьве выскачыў з хаты. Гуз, ішоўшы крокаў на дзесяць уперадзе жандараў, кінуўся на Антона, але праз момант паляцеў на зямлю.

— Лавіце, лавіце яго, гэта ён! — закрычаў ён жандарам, зноў устаючы на ногі.

Жандары пагналіся на конях за Антонам, які ўжо ўцякаў у лес. Пачалася шалёная пагоня. Антон, прыгнуўшыся, бег уперад, а за ім ззаду крокаў на пятнаццаць ляцелі жандары. Гушчарняк не дазваляў ім разагнаць коней, веткі чуць не забівалі іх, у некаторых месцах ногі коней грузлі ў балоце. Дзед, сам не ведаючы для чаго, бег за жандарамі.

— Антон, Антон! Бяжы на Кромань! — крычаў ён.

Антон ужо некалькі разоў, зачапіўшыся за корч ці карэнне, падаў, але хутка ўставаў і ўцякаў далей. Жандары, бачачы, што ім на конях не дагнаць Антона, злезшы і аддаўшы сваіх коней двум, пусціліся за ім бягом. Месца пайшло вышэй, праз прагалле паказалася Кромань.

— Божа, ратуй яго! дапамажы яму! — маліўся дзед, ледзьве паспяваючы за жандарамі.

Вось ужо і бераг.

— Антон! улева бяры! Кромань цябе схавае!

Але сіла пакідала Антона. Жандары, толькі некалькі хвілін бегшыя, не былі змораны, і праз гэта ўсё бліжэй і бліжэй былі к Антону.

— Чаго мы за ім лецімо? — сказаў адзін з жандараў. — Варта з-за такое брыды сабе ногі ламаць!

— І то праўда, давай стрэльбу! — адказаў другі.

— Не страляйце, браточкі! не страляйце: ён ні ў чым не вінаваты, — кінуўся да іх дзед.

— Прэч ты, старая шэльма! — піхнуў яго жандар.

Раздаўся адзін стрэл, зразу за ім другі. Дзед бачыў, як Антон хістануўся, узмахнуў рукамі і віхлява апусціўся на зямлю. У нагах у дзеда зрабілася раптам страшэнная млявасць, у вачах пайшлі то жоўтыя, то зялёныя кругі, і ён сеў на зямлю… Ачуняўшы, дзед ледзьве ўстаў. Кругом яго ўжо нікога не было, і ў лесе было ціха, як заўсёды, толькі хваіны штось боязна шапталі ўверсе. Дзед падышоў да берагу. Антон ляжаў у трох кроках ад яго, раскінуўшы рукі, і шклянымі вачыма глядзеў у неба. З левага боку цякла кроў і чырвонаю стужкаю паўзла па пяску. Дзед стаў на калені і з жальбою глядзеў у белы як крэйда твар Антона. Раптам адна рука забітага рванулася, ён маргнуў вачыма і крануў галаву.

— Хто гэта? Ты, дзеду?

— Я, я, сынок! — устрапыхнуўшыся ад радасці, сказаў дзед.

— Помніш, ты тут мне казаў казку аб Кромані… Помніш? Вось табе новая казка… Ох, дзеду!..

Левая рука Антона ўчапілася за бок і заскрэбла пясок.

— Шмат казак на свеце…

Усё цела Антона затраслося, выцягнулася. Ён глыбока ўздыхнуў і заплюшчыў вочы назаўсёды. У дзеда хлынулі слёзы.

— Ашукаў ты мяне, божа! Не памагаеш ты беднякам! Паможам мы толькі самі сабе, казаў ты, Антоне! І памёр за другіх.

Ашукала дзеда і возера, не захавала Антона ад ворагаў. Цьмянай плямай глядзела яно, і не было ўжо ў ім нічога таемнага. На свеце злажыліся новыя, іншыя казкі, казкі аб Антоне.

Будзе дзед гэтую жывую казку складаць для маладога пакалення.

1922