К пытанню аб найменні дзяржаўных установаў

К пытанню аб найменні дзяржаўных установаў Артыкул Аўтар: Мітрафан Доўнар-Запольскі 1918 Крыніца: Вольная Беларусь, 1918. - №19 - с.2-3

Прапануем да спампаваньня!

Цяпер ідзе дзяржаўнае будаўніцтво. Натуральна, паўстае думка аб тэрмінальогіі дзяржаўных ўстановаў, т.—е. ці астауляць нам цяперашнія, чужыя нам найменні ўстановаў, ці мы павінны вярнуцца да найменняў нашага дзяржаўнага права, — да родных, часам забытых ужо намі, тэрмінаў.

Як я прыкмеціў, маладое пакаленне ужо вырасло, ні ведаючы ужывання многіх тэрмінаў. Але яшчэ у 80-х гг. і у селах і у мястэчках панавала старасьвецкая тэрмінальогія: казначэйство называлі скарбам, предводителя дворянства — маршалкам і т.д.

Мне здаецца, што мы павінны вярнуцца да тэрмінальогіі роднага дзяржаўнага права, каторае у сёлах будзе і цяпер больш зразумелае за анямечаныя расійскія найменні. Вось некалькі тэрмінаў с тлумачэннем іх значэння.

Слова рэспубліка у нашай мове німа; трэба ужываць — Рэч Паспалітая, як мы гэты тэрмін ужывалі с 16-го да паловы 19-го веку. Парлямэнт павінен адтрымаць найменне Вальнаго Сойму, а Устаноўчы Сойм — Вялікаго Вальнаго Сойму; старшыня парлямэнту — маршалак галоўны; дэпутаты — паслы; рада міністраў —Рада. У складзі Рады павінны мець мейсцо гэткія міністры: канцлер, (старшыня, або міністар міжнародных спраў); падскарбі земскі (міністар фінансаў); маршалак земскі (міністар юстыцыі); гэтман (міністр вайсковы). Для другіх міністраў трэба будзе камбінаваць найменні.

Па судовым справам трэба устанавіць гэтакія тэрміны: галоуны трыбунал, як кожны сэнат. Пры ем — падкаморы земскі —загадчык мяжоваю часьцю. Угалоўны суд — суд гродзкі, гражданскі суд – суд земскі. Пры суду павінны быць: пракуратары, інсьцігатары, або віжы^[1] (следователи); міравы – копны суддзя. Пры суду маюцца: возныя, дзецкія, судзебныя прыставы і выканаўцы судовых пастановаў. Члены судоў: лаўнікі (сядзелі на лавах у гарадзкіх судох). Суд засядае у судовай ізьбе, ён назначае судовыя рокі (тэрміны), мае парады — пасядзэнні, мае намовы (нарады), вядзе рэцэсы — пратаколы. На судзе выступаюць умацаваныя — адвакаты, каторыя падтрымоўваюць або сторану адпорную (ответчикъ), або павадовую (истецъ). Суд сысквае гэрбовыя мыты — пісчыя, перасуды.

У фінансавым загадзі пры падскарбію земскім маецца рада — скарбовы трыбунал. Розныя чыноўнікі гэтаго міністэрства носяць найменні: бірчых, паборцаў, скарбнікаў, рэферандароў, рэвізораў, шафароў (загадчык казённай палатай — скарбовай каморай). Таможня — мытная камора, пошліны — мыто. Раскладка падаткаў — разрубы, размьоты і т. д.

Абластное дзяленне павінно гэтак сама адпаведаць роднай тэрмінальогіі. Ваяводзтво – губэрня з ваяводаю на чале. Калі патрэбны асобныя флагі, дык трэба аднавіць коляры ваяводзцтваў. На чале паветаў стаяць старасты павятовыя. Павятовы земскія сабрання — павятовыя соймікі с павятовымі маршалкамі на чале. Соймік складаецца с паслоў с кожнай воласьці. Соймік выбірае раду павятовую з яе членамі-райцамі.

Паліцэйскі засад у горадзі, месьце, можа належыць да гараднічаго. Гарадзкое самаупраўленне складаецца з рады галоунай меськай (думы), гарадзкі галава — войт, гарадзкая управа — рада бурмістраў, а засядае рада у ратушэ.

У воласьці есьць валасное вечо, есьць старшына, а яшчэ лепей – старац; у сяле — старасты.

Ваеннае дзела мае шырокую тэрмінальогію: ваяводы (калі мейсцовыя загадчыкі начай будуць называцца), гэтман польны (глаунакамандуючы), сотнікі, харунжыя, пяцідзесятнікі, палкоўнікі. Назвы войска: драбы (пехота), пушкары (артылерыя), жаўнеры (або агульнае найманае салдатаў, або у асобку – кавалерыя). Паход — гуфг.

Ні буду прыводзіць усей тэрмінальогіі, скончу на зазначаных прыкладах. І яшчэ дапоўню: гасударсьцьвенны – азначае земскі, гасударство — гаспадарство, панство. Прэдлажэніе — прапазіцыя, сакратар — пісар, законы – уставы, унівэрсалы і т. д.

Я упрашау бы землякоў ні баяцца старасьвецкай праўнай тэрмінальогіі. Уся яна злажылася у нас у 16-м веку; ёю нашыя продкі карысталіся аж да 18-го веку і часткаю нават да 1830-го г. і нашыя бацькі мянуюць імі подчас расійскія царскія установы. Ні трэба думаць, што гэта тэрмінальогія польскага права, — будзем аднаўляць наш праўны язык з Літоўскага Статуту, каторы ўжываўся, як закон, да 1830 г. А тэрмінальогія Статута утварылася у часы нашай дзяржаўнай (панствовай) нізалежнасьці.

Нам трэба растацца з расійскім правам і тэрмінальогіей. Гэта трэба і можна, — ні столькі дзеля таго, што нашаю тэрмінальогіей карысталіся яшчэ нашыя дзяды і бацькі, і ні толькі дзеля таго, што яна родная і зразумелая нам, але і дзеля таго, што расійская тэрмінальогія у большай часці штучная і нават цяперашнія Расійскія валадары хочуць вярнуцца у расійскім праве да свае гістарычнае тэрмінальогіі.

Проф. М. Даўнар—Запольскі.

Зноскі

1. Ад слова – віжую, выглядаю, сачу. Рэд.