Конфіскацыя «Пана Тадэуша» Д.-Марцінкевіча

Конфіскацыя «Пана Тадэуша» Д.-Марцінкевіча Артыкул Аўтар: Аляксандр Шлюбскі 1927 Крыніца: Узвышша. — 1927. — №2

Прапануем да спампаваньня!

У гісторыі беларускае літаратуры есьць шмат ня толькі спрэчных, але нават зусім нявыяўленых месц і здарэньняў; да гэтае катэгорыі належыць і пытаньне аб конфіскацыі царскім урадам перакладу на беларускую мову поэмы А. Міцкевіча „Pan Tadeusz“, які быў зроблен В. Дуніным-Марцінкевічам. Беларуская літаратура да самага апош­няга часу ня ведае прычын конфіскацыі памянёнага твору Д.-Марцінкевіча; так, Максім Гарэцкі ў сваім апошнім—чацьвёртым выданьні 1926 году „Гісторыі беларускае літаратуры" аб конфіскацыі „Пана Тадэуша" піша так: „Калі былі надрукованы дзьве першыя быліцы, цэнзура дзеля нейкіх прычын зламала дадзены ёю дазвол на выпуск кнігі, загадала арыштаваць надрукаванае і спаліць" (стар. 128). Гэтае самае знаходзім на стар. 198 у трэцім выданьні яго „Гісторыі", але ў другім яе выданьні (Вільня, 1921 г.) весткі адносна конфіскацыі „Пана Тадэуша" знаходзім іншыя: „Дазвол на друкаваньне быў да­дзены цэнзарам Кукальнікам. Як толькі былі надрукаваны першыя дзьве быліцы, на месца Кукальніка назначылі новага цэнзара, нейкага Мухіна. Той загадаў арыштаваць іх і спаліць" (стар. 86).

Адкуль гэтыя конкрэтныя весткі ўзяты М. Гарэцкім—невядома; чаму ў наступных выданьнях сваёй „Гісторыі" аўтар гэтыя конкрэтныя даныя замяніў агульным выразам—таксама невядома; мабыць аўтар стаў лічыць іх ня зусім пэўнымі? Аналёгічнае сьведчаньне аб Мухіну і Кукальніку (з якога, напэўна, узяў матар‘ял і М. Гарэцкі, бо яно зьяўляецца першай друкаванай крыніцай аб конфіскацыі „Пана Та­дэуша") знаходзім у прадмове да выданьня „Пана Тадэуша", зробле­нага ў 1907 г. выдавецкім таварыствам „Загляне сонца і ў наша ваконцэ", дзе чытаем: "jak tolki skončyli drukawać dzwie pieršyje bylicy, na miejsce Kukolnika naznačyli nowaho - niekaha Muchina. Toj welmi stroho ŭdausia i zrazu prysudziŭ „Pana Tadeusza" u świet nia puščać. Tak i nie paśpieli hetyje bylicy uzirnucca na świet toj jasny: jich aryštawali i spalili“^[1]. Гэ­тымі весткамі карысталіся ў больш-менш асьцярожнай форме ўсе наступныя дасьледчыкі, якія датыкаліся да конфіскацыі „Пана Та­дэуша". Так, Дарашэнка ў 1908 г. піша: „Выданьне гэтага перакладу калісь зьніштожыла расейская цэнзура".^[2] Проф. У. Ігнатоўскі ў 1921 г. адзначае: „Гэты пераклад чамусь не спадабаўся цэнзуры мікалаеўскага часу й кніжка была зьніштожана"^[3]. Акад. Я. Карскі ў наступным годзе кажа: „въ свое время это сочиненіе не пущено въ продажу, а было сожжено"^[4]. Мін. Янчук у 1920 г. чамусьці лічыў, што зроблены Мар цінкевічам пераклад „Пана Тадэуша" быў у рукапісу аж да самага 1908 г.^[5] „Дыямэнты-ж“...^[6] у конфіскацыі „Пана Тадэуша“ бачаць агульную забарону беларускага друку, нібы з прычыны якой не дру­каваўся больш і Дунін-Марцінкевіч.

Гэта — погляды на конфіскацыю „Пана Тадэуша", якія існуюць у нашай літаратуры, а дзякуючы гэтаму, часткай у літаратурах укра­інскай і расійскай. Тое, што адзначаны пераклад зьнішчан, дзякуючы агульнай забароне беларускае мовы—гэта легенда, ні на чым не аба­пёртая, якую нічым нельга давесьці; але тое, што зьнішчэньне гэтае знаходзіцца ў цеснай сувязі з абмежаваньнямі, якія рабіліся царскім урадам у адносінах да моваў нацыянальных меншасьцяй, а ў пры­ватнасьці да мовы украінскай—гэта не зьняпраўджаны факт. Так, 30 траўня 1859 г. міністэрскім цыркулярам забаранялася друкаваць кнігі на украінскай мове польскімі літарамі. Адначасна быў забаронен і за­воз на Украіну украінскай літаратуры, якая надрукована польскім аль­фабэтам; дазвалялася друкаваць украінскую літаратуру толькі літарамі маскоўскага альфабэту^[7]. Яшчэ да выданьня гэтага распараджэньня Віленскім Цэнзурным Камітэтам быў выданы дазвол на друкаваньне першых частак перакладу „Пана Тадэуша", а пасьля атрыманьня за­гаду 30 траўня 1859 г. перад цэнзурай паўстала пытаньне, ці можна выпусьціць у сьвет кніжку на беларускай мове, якая выдрукавана польскімі літарамі; у міністэрскім цыркуляры аб беларускай мове ні­чога не паміналася, а між тым ён нібы і мог мець некаторае дачы­неньне да яе; і віленскія цэнзары парашылі прасіць належных тлумачэньняў на гэты выпадак у міністра народнае асьветы, адносьнікам ад 28 жніўня 1859 г. за № 509^[8].

Господину Министру Народного Просвѣщенія.

8-го минувшего июня в Виленском ценсурном комитете получено предложение товарища вашего высокопревосходительства от 30 мая за № 1298, в коем сообщено определение Главного управления ценсуры, состоявшееся 25 апреля сего года, о воспрещении печатания азбук, содержащих в себе применение польского алфавита к русскому языку, и о постановлении правилом, чтобы сочинения на малороссийском наречии, писанные собственно для распространения их между простым народом, печатались не иначе, как русскими буквами, и чтобы подобные народные книги, напечатанные за границею польским шрифтом, не были допускаемы ко ввозу в Россию.

Между тем до получения сего предписания одобрена здешним комитетом к напечатанию поступившая разновременно в трех тетрадях рукопись на белорусском наречии под заглавием: «Pan Tadeusz, dwanatcac szlacheckich bylic, napisau Adam Mickiewicz. Piarawiarnuu na Bialaruskuju haworku Wincenty Dunin-Marcinkiewicz», из коих первая тетрадь одобрена 28 мая 1858 года, вторая 30 октября 1858 года, а третья 7 генваря 1859 года. Ныне типографщик Сыркин, отпечатав две первые тетради сказанного сочинения, представил узаконенное число экземпляров для получения билета на выпуск оного в свет и присовокупил, что третья тетрадь, составляющая второй том, находится при конце печатания.

Хотя вышепомянутое предложение относится, собственно, к малороссийскому наречию, но, как и белорусское наречие, составляет отрасль русского языка и некоторым образом может подходить под означенное постановление Главного управления ценсуры, то комитет встретил сомнение, может ли быть дозволено печатание сочинений на белорусском языке польским шрифтом, а потому комитет постановил покорнейше просить ваше высокопревосходительство о разрешении сего вопроса.

Если же вашим высокопревосходительством признано будет невозможным дозволять печатание белорусских сочинений польскими буквами, то комитет, принимая в уважение, что означенная рукопись была одобрена до получения сказанного предложения и что издатель оной по напечатанию понес значительные издержки, о возврате которых, на основании Свод. Зак. (изд. 1857 г.), т. XIV, Уст. о ценсуре, ст. 178, может домогаться, честь имеет покорнейше испрашивать разрешения у вашего высокопревосходительства на выпуск в свет помянутого сочинения.

Напечатанный экземпляръ означеннаго сочиненія при семъ представляется.

(подпісаў да гэтага дакумэнту ня прыводзіцца з прычыны іх адсутнасьці ў чар­няку вышэйпамянёнай справы).

Бяз мала праз два месяцы міністар адказаў Віленскаму Цэн­зурнаму Камітэту наступным адносьнікам ад 22 кастрычніка 1859 г.:

Господину Попечителю Віленскаго Учебнаго Округа.

Главное Управленіе Цэнзуры, разсмотрѣвъ представленіе Виленскаго Цензурнаго Комитета отъ 28-го августа текущаго года за № 509 по вопросу о дозволительности печатанія польскимъ шрифтомъ сочиненій на бѣлорусскомъ нарѣчіи, и объ отпечатанной симъ шрифтомъ книгѣ: Pan Tadeusz. Dwanatcać szlacheckich bylic napisaŭ Adam Mickiewicz. Pierawiarnuŭ na Białoruskuju haworku Wincenty Dunin-Marcinkiewicz,—26 истекшаго сентября опредѣлило: не допускать употребленія польского алфавита при печатаніи сочиненій на бѣлорусскомъ нарѣчіи; книгу Pan Tadeusz, Мицкевича, въ бѣлорусскомъ переводѣ Дунина-Марцинкевича, отпечатанную польскимъ шрифтомъ, не выпускать въ светъ; отъ Виленскаго Цензурнаго Комитета потребовать обьяснения, на какомъ основаніи допустилъ онъ напечатать книгу на бѣлорусскомъ нарѣчии польскими буквами безъ испрошенія на это разрѣшенія, как на сомнительный случай; и сверхъ сего предложить тому же Комитету войти въ обсужденіе того, до какой суммы можеть простираться вознагражденіе за убытки, понесенные издателемъ поименованной книги по напечата­нію оной.

О семъ опредѣленіи Главнаго Управленія Цензуры имѣю честь уведомить Ваше Превосходительство для надлежащаго распоряженія.

Министръ Народнаго Просвѣщенія Е. Ковалевскій.

Директорь (подпіс).

Выконваючы гэтае распараджэньне міністра, Віленскі Цэнзурны Камітэт прапанаваў выдаўцу „Пана Тадэуша“, віленскаму друкару Абелю Сыркіну, прадставіць у камітэт: 1) усе надрукованыя паасобнікі „Пана Тадэуша“ і 2) падрабязговы разрахунак выдаткаў па надрука­ваньню азначанага перакладу, што і было выканана А . Сыркіным. З рахунку відаць, што друкаваньне 1000 паасобнікаў першай часткі „Пана Тадэуша“ каштавала 176 руб. 60 к. Падругое, камітэт запа­трабаваў тлумачэньне ад цэнзара Паўла Базылёвага Кукальніка, які чытаў рукапіс „Пана Тадэуша“ і даваў дазвол на яго друкаваньне, на якой падставе быў выданы гэты дазвол. На падрабязговым і цікавым „рапорте“ П. Кукальніка не затрымліваюся, бо ён цалкам уключаны ў ніжэй ладанкі адносьнік—адказ віленскага цэнзурнага камітэту мініст­ру, у частцы, якая мае датычэньне да цэнзурнага дазволу. Бацька П. Кукальніка па нацыянальнасьці паходзіў з аўстрыйскіх славакаў, а сам ён быў профэсарам у Віленскім унівэрсытэце і іншых віленскіх вышэйшых школах, быў у цеснай сувязі з некаторымі апалячанымі беларусамі, як, напр., Сыракомляй, і наогул блізка стаяў да тых вілен­скіх польска-каталіцкіх кол, якія ў першай палове XIX cт., адбўдоўваючы Польшчу ад мора да мора, рабілі спробы прыцягнуць на свой бок і беларускае насельніцтва. Гэтым тлумачыцца, як убачым ніжэй, далучэньне ім да твораў на беларускай мове небеларускіх работ, а работ польскіх, якія мелі датычэньне да Беларусі. З боку-ж офіцыйнага П. Купальнік быў тыповым тагочасным русыфікатарам, якія тады пачыналі навадняць беларускія гарады. Віленскім цэнзарам П. Кукаль­нік быў з 1829 па 1841 г. і потым з 1851 да 1865 г. укл.; прычым з 1863 г. ён быў старшынёй Камітэту^[9].

Адказ міністру Віленскага Цэнзурнага Камітэту ад 27 ліста­пада 1859 г. за № 733, які быў прадыктованы П. Кукальнікам, пры воджу поўнасьцю, бо ён дае новыя цікавыя невядомыя матар‘ялы, што асьвятляюць закранутае пытаньне:

„Господину Министру Народнаго Просвѣщенія.

Отъ 22 минувшаго октября за № 2154 Ваше Высокопревосходительство изволили сообщить опредѣленіе Главнаго Управленія Цензуры, состоявшееся 26 сентября сего года, въ том, чтобы не допускать употребленія польскаго алфавита при печатаніи сочиненій на бѣлорусскомъ нарѣчіи; книгу-же Pan Tadeusz, Мицкевича, въ Бѣлорусскомъ переводѣ Дунина-Марцинкевича, отпечатанную польскимъ шрифтомъ, не выпускать вь свѣтъ, и отъ Виленскаго Цензурнаго Комитета потребовать объясненія, на какомъ основании допустилъ онъ напечатать книгу на бѣлорусскомъ нарѣчій польскими буквами безъ испрошенія на то разрѣшенія, какъ на сомнительный случай, и сверхъ сего поручилъ Комитету войти въ обсужденіе того, до какой суммы можетъ простираться вознагражденіе за убытки, понесенныя издательствомъ, помянутой книги, по напечатанію оной.

Въ исполненіе сего Комитетомъ востребованы изъ типографіі Сыркина век напечатанныя экземпляры сказаннаго сочиненія, кои и храниться будутъ въ Комитетѣ впредь до особаго Вашего Высокопревосходительства распоряженія, а также требовано было отъ типографщика Сыркина подробнаго расчета во что обошлось напечатаніе оныхъ, въ слѣдствій чего типографщикъ Сыркинъ отъ 9 ноября донесъ, что имъ издержано на напечатаніе помянутыхъ экземпляровъ, отпечатаніе перваго листа второй части и на прочіе расходы 176 руб. 60 к., но что онъ по случаю воспрещенія дальнѣйшаго печатанія сказаннаго сочиненія лишился дохода болѣе 600 руб. сер.

Комитетъ по обсужденіи означеннаго прошенія и по разсмотркніи расчета призналъ только расходъ 176 руб. 60 к., употребленный имь по напечатанію, справедливымъ къ возврату, въ прочемъ же его, Сыркина, домогательствѣ, равно какъ въ могущемъ поступить отъ самаго издателя олишеніи его черезъ продажу сочиненія доходѣ отказать.

Что же касается до вопроса Главнаго Управленія Цензуры почему Виленскій Цензурный Комитетъ предварительнаго одобренія къ печати сочиненія Pan Tadeusz на бѣлорусскомъ нарѣчіи польскими буквами не испросилъ разрѣшенія какъ на сомнительный случай, то Комитетъ имѣетъ честь донести Вашему Высокопревосходительству, что онъ до полученія опредѣленія Главнаго Управленія Цензуры 25 апрѣля сего года о воспрещеніи примѣненія польскаго алфавита къ Русскому языку не считалъ случая сего сомнительнымъ потому, что съ давнихъ временъ Бѣлорусскія сочиненія какъ здѣшнимъ, такъ и С.-Петербургскимъ Комитетомъ одобряемы были къ печати польскими буквами, которыхъ экзем­пляры своевременно представляемы были въ Главное Управленіе Цензуры и онымъ не было сдѣлано по этому предмету возраженій. И так в 1846 году напечатаны въ Вильнѣ a) Piosnki wieśniacze z nad Niemna i Dzwiny и b) Sielanka opera w dwóch actach napisana. przez Dunina Marcinkiewicza, въ которой Бѣлорусскіе простолюдины, выводимые на сцену, говорять своимъ нарѣчіемъ, одобренная даже къ представленію на сценѣ ІІІ отдѣленіемъ Собственной Канцеляріи Его Императорскаго Величества, въ 1855 году Hapon Марцинкевича повѣсть; въ 1856 году Ciekawyś przeczyteij Марцинкевича, въ 1857 году Dudar Biełoruski Марцинкевича. Рукопись же Pan Tadeusz, какъ Комитет имѣлъ честь подробно донести Вашему Высокопревосходительству отъ 12 августа сего года за № 509. одобрена до воспослѣдованія постановленія Главнаго Управленія Цензуры о воспре­щеніи примѣненія Польскаго алфавита къ Русскому языку.—Въ С.-Петербургѣ по одобреніи тамошнимъ комитетомъ напечатаны были польскими буквами пѣсни бѣлорусскія въ сочиненіях: Rocznik Literacki Podbereskiego 1843 г. на стар. 202—204; Szlachcic. Zawalnia 1844 г. т. І, на стр. XXVIII — XXXII, 7, 8, 64 и 65; во второмъ томѣ того же сочиненія 1845 г. на стр. 9, 20 и 82 и въ четвертомъ томѣ 1846 на стр. 4, и другие, какъ видно изъ замѣчанія въ сочиненіи Rocznik Literacki Подберескаго 1843 года на стр. 202. Наконецъ, сколько Комитету извѣстно всѣ бѣлорусскія сочиненія печатаны были доселѣ польскими буквами.

Представляя все сіе на благоуваженіе Вашего Высокопревосходительства, а также прошеніе типографщика Сыркина со счетом, Комитетъ имѣетъ честь покорнѣйше просить на основаніи Свод. Зак. (изд. 1857 г.) т. XIV уст. о Цензурѣ ст. 178, распоряженія на счетъ возврата типографщику Сыркину употребленныхъ имъ на напечатаніе сочиненія Pan Tadeusz денегь 176 р. 60 коп. сер. из суммъ Министерства Народнаго Просвѣщенія, такъ какъ при Виленскомъ Цензурномъ Комитетѣ не имѣется остатка на счетъ коего можно было бы отнести оныя.

Пять сочиненій Бѣлорусскихъ печатанныхъ польскими буквами въ Вильнѣ, а вътомъ числѣ и сочиненіе одобренное къ представленію на сценѣ ІІІ отдѣленіемъ Собственной Канцеляріи Его Императорскаго Величества. при семъ прилагается".

Такім чынам, прыведзеныя дакуманты 1) дакладна ўстанаўляюць дату першай урадавай забароны беларускага друку— 1859 г., а 2) дзя­куючы ім выясьняецца прычына канфіскацыі „Пана Тадэуша", якая да самага апошняга часу была невядомай.

---

1. Biełaruskije pieśniary. ІІ. Pan Tadeusz. Pieciarburh, 1907, стар. 1.
2. Д. Дорошенко, Беларусы і іх нацыянальнае адраджэньне. „Наша Ніва" 1909, № 4, стар. 54.
3. У. Ігнатоўскі. Кароткі нарыс нацыянальна-культурнага адраджэньня Беларусі. Менск, 1921; стар. 17.
4. Е. Карскій, Бѣлорусы, ІІІ, 3; стар. 60.
5. Очерки белорусской литературы; ред. Янчука; в. І, Москва 1920 г., стар. 57.
6. Дыямэнты беларускага прыгожага пісьменства. № 1; Кіеў, 1919.
7. Сборникъ постановленій и распоряженій по цензурѣ съ 1720 по 1862 г. Спб. 1862, с.с. 445-446.
8. Аўтэнтковая справа пад загалоўкам: „О рукописи Pan Tadeusz на бѣлорусскомъ нарѣчіи Дунина-Марцинкевича; 1859 г. № 97“, захоўваецца ў рукапісным аддзеле Беларускай Дзяржаўнай Бібліотэкі ў Менску пад № 162535.
9. А. Шверубович. Братья Кукольники. Вильно, 1885.