Кніга другая — У глыбі Палесся

← Кніга першая — У Палескай глушы

На ростанях/Кніга другая — У глыбі Палесся Раман Аўтар: Якуб Колас 1926 — 27

Кніга трэцяя — На ростанях →

Прапануем да спампаваньня!

Частка першая — На бацькаўшчыне

На прастор, на шырокі прастор!

Я люблю гэтыя прасторы, люблю неаглядныя ружова-сінія далі іх, поўныя жыцця, малюнкавасці, разнастайнасці тонаў зямлі і неба, дзе так многа разгону для тваіх вачэй, дзе маўклівая далечыня, атуліўшыся танюсенькаю наміткаю сінечы, думае нейкую адвечную сваю думку і так моцна парывае душу зазірнуць за заслону гэтай мудрасці, каб пазнаць яе таямніцы. Я люблю гэтыя далі, дзе ласкава-прыветнае сонца разлівае свой усмех і так пяшчотна праводзіць мяцёлачкаю праменняў па твары зямлі і лёгкімі ветрыкамі калыша на гольках зялёнае лісце, расчэсвае і блытае косы кучаравым хвоям і гойдае над полем срэбна-шэрае жыта, кожны момант пераліваючы яго жывыя рухлівыя цені і асвятленне, як бы выганяючы з зямлі ільняна-дымную, бясконцую, несупынную плынь.

Я люблю гэтыя прасторы, дзе параскіданы людскія сялібы з іх гаспадарліва абсталяванымі дворыкамі, з іх нізкімі хаткамі, верабінамі, ліпамі, вязамі і клёнамі, з палеткамі, дзе праходзіць сялянскае жыццё з яго трывогамі і надзеямі, з яго радасцямі і смуткам і дзе маўклівыя сялянскія думкі зліваюцца з думкамі прастораў.

Я люблю гэтыя далі, калі над імі разнімае сваё крылле грозная хмара і выкочвае велізарныя, златарунныя клубкі, кідаючы гняўлівыя цені на сутокі неба і зямлі, разліваючы громы і трасучы зацятую немасць прастораў. Будзе бура, павінна быць навальніца…

Ласка і гнеў, ціша і бура! Я вітаю вас, калі вы прыходзіце ў сваім часе, калі выконваеце вы адвечную волю жыцця.

На прастор, на шырокі прастор!

I

За Сяльцом дарога крута паварочвала на гатку з мосцікам цераз Целяшоў Дуб і зараз жа падымалася на горку ў лес.

Вечарэла. З балот пацягнула цёплаю вільгаццю. Над лозамі рассцілаўся бялявы туман. У алешніку пры лесе засвістаў салавей. А лес, нерухліва развесіўшы свае галіны, маўкліва слухаў гэты гімн вясне і маладому жыццю.

Лабановіч апошні раз зірнуў на Цельшына. Мільгатнулі высокія грушы ў каронах белага цвету, каплічка на панурых могілках, аднатонна-шэрыя стрэхі цельшынскіх будынкаў, школа і пры ёй высачэзны крыж, дом пана падлоўчага, а за сялом вятрак з паднятымі і занямелымі ў вячэрняй цішы крыллямі. Здавалася, яшчэ большае здзіўленне адбівалася ў яго постаці, так добра знаёмай Лабановічу.

Пуста і няветла там…

І нейкі востры боль адчуўся ў сэрцы маладога настаўніка, а вобраз Ядвісі яшчэ яскравей устаў у яго вачах.

Яна была,— і там было жыццё, там жыла радасць, нейкая паўната гэтага маладога жыцця. А цяпер яе няма там,— і ўсё зблёкла, як бы замерла…

І чаму гэта сталася так? Чаму?

А можа, яно так і лепей…

І тым не меней пачуццё нейкай крыўды заставалася ў яго сэрцы.

Дарога ўвайшла ў лес. Цельшына, школа і дом пана падлоўчага, заслоненыя лесам, засталіся ззаду.

Няўжо назаўсёды?

І штось смутна-журботнае, нібы пахавальны звон, адчулася ў гэтым бясслоўным пытанні…

Лабановіч паправіўся на возе, дастаў папяросы.

— Закурым, дзядзька Раман, каб дома не журыліся.

Хацелася пагаварыць, адысціся з думкамі ад гэтага смутна-балючага настрою, палажыць мяжу пражытаму жыццю і гэтаму адчуванню.

Дзядзька Раман, шырокі ў плячах мужчына, ахвотна павярнуўся да настаўніка, засвяціўшыся прыветнаю ўсмешкаю, і загрубелымі пальцамі няспрытна ўзяў папяросу.

— А чаго журыціся? — азваўся ён.— Дома, пэўна, рады будуць пабачыць вас… Вы, пане настаўніку, на ўсё лета едзеце ад нас?

— Так, на ўсё лета, а можа, і назусім.

— Зусім хочаце выбірацца?.. Э, пане настаўніку, трэба пажыць яшчэ ў нас. І дзеці палюбілі вас, і мы да вас прывыклі. Ды вы ж яшчэ і не разгледзеліся тут… Хіба ж вам не спадабалася ў нас?

— Вось так, бачыце, і добра: пабыў сабе трохі — і далей. Хоць вачэй людзям не намазоліш. А месца мне тут вельмі падабаецца, і народ тутэйшы добры. Тым лепей па-прыяцельску з людзьмі развітацца: самы лепшы госць — той, што ў гасцях не заседжваецца.

— Э, не, у вас, мабыць, другая прычына, калі вы хочаце пакідаць нас.

— Ды я проста як той цыган: не люблю доўга на адным месцы заставацца.

— Ну, вядома,— чалавек шукае, дзе яму лепей,— тонам лёгкага папроку адказаў Раман.— А ў нас, праўда, што можа быць для вас цікавага? Але мы не пусцім вас: прыгавор напішам і не пусцім… Но-о! — пагнаў ён коніка.

Конік весела пырхнуў, і рухавей застукалі колы па каранях.

Пачынала цямнець. Побач дарогі пайшоў малады сакавіты хвойнік. Хвойнік скончыўся, выехалі на вясёлую палянку. Па краях стаяў рэдкі хваёвы лес. Збоку, направа, бегла чыгунка. Палянка змянілася зноў лесам. Лес, атулены мрокам і цішынёю, стаяў нерухліва. Забліскалі першыя зоркі.

— Мінём Яшукову гару, палавіна дарогі застанецца,— загаварыў дзядзька Раман.

— А ці далёка да Яшуковай гары?

— Вярсты яшчэ тры засталося.

— А скажыце, чаму гэта гара Яшуковаю называецца?

— Ды так яе ўжо даўно называюць у нас. Расказваюць людзі розныя байкі, але напэўна ніхто добра не ведае. Тут, кажуць, пахаваны пан Яшук.

— А чаму ж яго пахавалі тут, у глухім лесе?— дапытваўся Лабановіч.

— Ды так, ужо тут памерці яму прыйшлося.

— А як ён памёр?

Лабановіч даўно чуў, як толькі прыехаў у Цельшына, назву гэтай гары. Але яму не ўдалося даведацца яе гісторыі-легенды, хоць і не раз распытваўся ў тутэйшых людзей. Цяпер жа зноў абудзілася ў ім моцнае жаданне, а разам і надзея дачуцца аб гэтай гары.

— Э, пане настаўніку, не варта проціў ночы і ўспамінаць аб ім: ліхі гэта быў пан — ну, так людзі кажуць. Дый смерць яго нялюдская была. Вось так, бачыце, расказваюць. Быў тут калісь маёнтак, і гэты лес, і балоты гэтыя належалі да яго. А ў маёнтку жылі паны. І пераходзіў ён ад аднаго пана да другога. Усялякія былі паны — і добрыя, і ліхія. Апошні з іх роду і быў пан Яшук, ды гэтакі ўжо вырадак, гвалтаўнік, што і свет не бачыў такога. Здзекаваўся з людзей, забіваў іх бізунамі і такія вытвараў штукі, што ўрэшце і зямлі цяжка стала насіць яго. Людзі цярпелі, бо думалі, што калі цярпець, то лягчэй ад гэтага будзе, дый баяліся пана. Але часамі і дзерава не сцерпіць і скіне галіну, каб прыбіць чалавека. На свеце ёсць мера ўсяму. І тут так вось было. А пан гэты тое і рабіў, што або людзей катаваў, або баляваў, назганяўшы дзяўчат ды маладзіц, або на паляваннях прападаў. Так і прапаў на адным паляванні. Скончылася паляванне, збор трубіць пачалі, пазбіраліся паны, а пана Яшука няма і няма. Шукаць пачалі, народу яшчэ больш назганялі. А тут і бура такая паднялася, што лес крышыўся і стагнаў. І дагадаліся людзі, што пан, напэўна, павесіўся, бо з чаго ж бы такая бура была? І толькі на трэці дзень знайшлі пана. Вісеў пан Яшук паміж дзвюх тоўстых асін. Дрэвы таўшчэзнаю вяроўкаю з лазы перавіты былі, а на гэтай вяроўцы гайдаў вецер пасінелы труп пана Яшука. Тут і пахавалі яго, і курган над ім насыпалі. Над балотам, калі заўважылі, горка такая даўгаваценькая цягнецца. На гэтай горцы курганок ёсць невялікі. Вось і сталі людзі гару гэтую называць Яшуковаю. За доўгія часы многа на свеце рабілася. А праўда гэта было ці не — не ведаю.

— Яго павесілі ці сам ён павесіўся? — спытаўся настаўнік.

— А хто ж яго ведае — даўно было гэта, але так баюць старыя людзі.

Гэта ціхая ноч, палеская глуш, агорнутая змрокам, і гэты спакойны расказ дзядзькі Рамана мімаволі хілілі думку да народных легенд і паэзіі, авеяных духам гэтых лясоў і прастатою веры палешука.

Лабановіч, задаволены расказам Рамана, крыху памаўчаў, а потым зноў запытаўся:

— Ну, а скажыце, тут, каля гэтае магілы, ніякіх такіх страхаў не здараецца?

Раман адказаў не адразу. Відаць, яму не хацелася, пад’язджаючы да Яшуковай гары і ўночы, успамінаць аб страхах, і ён, каб ухіліцца ад простага адказу, прамовіў:

— Усяго не пераслухаеш, што людзі кажуць.

І, памаўчаўшы, дадаў:

— Хто баіцца, з тым і страхі здараюцца… А вось я вам скажу, пане настаўніку, такую праяву. Ёсць у нас недалёка ад раз’езда масток на чыгунцы. Каля гэтага мастка вось колькі ўжо чалавек машынаю зарэзала, і нават сабака адзін пад поезд папаў. І часта, хто ні ідзе ўночы, там што-небудзь здасца… Вось гэта што значыць?

— А што здавалася там?

— Ды ўсякія штукі бывалі. Часамі там штось плюхціць, як бы хто па балоце топчацца і зубамі чаўкае, або стагнаць пачне. І са мною там адно здарэнне было. Ішоў я на раз’езд да свайго родзіча. Вы яго ведаеце, напэўна: Занька Язэп, стрэлачнікам служыць. А ўжо было і позна — поезд трэці нумар прайшоў. Толькі гэта я мінаю масток, аж там, у кустах на балоце, як зашуміць, ну, здаецца, і лісце з кустоў усё пасыпалася! І раптам ціха стала. А ноч была спакойная — ні ветрыку. Дык, ведаеце, мне вусцішна зрабілася.

— Бачыш ты, якія праявы,— прамовіў Лабановіч. Яму было крыху смешна ад гэтай наіўнай веры дзядзькі Рамана, але хацелася слухаць яго, хацелася ўвайсці ў яго псіхіку і яго вачамі зірнуць на з’явы прыроды.

Дзядзька Раман маўчаў, чакаючы, што скажа настаўнік.

— Вы, дзядзька Раман, вельмі добра самі растлумачылі гэтыя страхі: хто баіцца, з тым яны і налучаюцца. Страх жыве ў нас саміх, мы самі ствараем і перадаём яго адзін другому. Незалежна ж ад чалавека страху няма. У істоце кожнага страху ляжыць наша няведанне, наша цемната. Страх і цемната — неразлучныя прыяцелі. І пакуль мы не ўведаем прычыны тых ці іншых з’яў і не зможам паставіць сябе вышэй ад іх, падпарадкаваць іх нашаму людскому розуму, ад таго часу мы і будзем адчуваць страх. Сам жа па сабе страх, як нейкая незалежная сіла, гэта не больш і не менш як наша глупства.

— Вось і Яшукова гара,— прамовіў Раман і паказаў улева.

Гара вельмі няясна вырысоўвалася са змроку. Далей за ёю праз галіны дрэў прасвечвалася на начным небе шырокае балота. Дарога павярнула досыць крута да пераезда. Перад самым пераездам стаяў крутаверхі клён у шапцы густога маладога лісця. Пад ім было цёмна-цёмна. Мінулі клён. Колы гучна загрукалі па мосціку перад самымі рэйкамі. З другога боку чыгункі стаяла будка. Цёмныя вокны зірнулі панура. Лабановіч чамусь звярнуў на іх увагу, як бы хочучы замацаваць у памяці. Для чаго?.. Ды хіба ж пытае цень хмаркі, чаму прабягае яна тут, а не там?

У лесе стала яшчэ больш глуха, ціха і вільготна. Хацелася ўглыбіцца ў сябе самога, аддацца плыні сваіх думак. Усплывалі вобразы пражытага, няясна вынікалі новыя. Ноч і цішыня соннага лесу, балот агортвалі душу спакоем. Крыху было смутна. Нейкі жаль закрадаўся ў сэрца — можа, аб тым, што было ды сплыло і чаго назад не вернеш. Але ўперадзе было яшчэ многа цікавага, нязведанага, бо гэта ж толькі адна мяжа, за якою разгортваюцца новыя краіны жыцця, новыя хвалі яго вечнай плыні. А гэтая ноч і гэтая дарога — апошні кавалачак мяжы.

II

Заснуць у гэту ноч не прыйшлося.

У вагоне было цесна і душна. Увесь час Лабановіч стаяў у калідорчыку перад адчыненым акном. Дружна грукацелі колы. Іх грук зліваўся часамі ў нейкія дзіўныя спевы, і варта было толькі падабраць словы, каб колы зараз жа выстукалі і матыў да іх. Або наадварот: часамі матыў выклікаў словы. Адзін час, здавалася, колы казалі:

«У-ця-кай!.. У-ця-кай!.. У-ця-кай!..»

І так без канца ўсё адны і тыя ж словы. Надакучыла слухаць. Лабановіч хацеў не чуць іх, а яны ўпарта лезлі ў вушы: «Уцякай! Уцякай! Уцякай!» Каму казалі гэта колы: сабе ці яму? Ён пазіраў на прыдарожныя малюнкі. Але ў заслоне чорнай нерухлівай цемры яны вырысоўваліся вельмі цьмяна. Беглі-адступалі назад дрэвы, балоты з іх нязменнымі купінамі, з купчастымі лозамі і бліскучымі стужкамі вады. Заліваліся нейкім незразумелым смехам колы, прабягаючы кароценькія мосцікі, ды зноў пачыналі песню. Цяпер яны выстуквалі:

«Дзы-лін-бом! — купляй мак! — за тры грошы! — або так!..»

Адно і тое, адно і тое. Ну, проста як бы насміхаліся! Толькі тады, калі поезд падыходзіў да раз’езда або да станцыі, яны змянялі свой рытм і казалі ўжо нешта зусім невыразнае.

Разам з прыдарожнымі дробнымі малюнкамі, з якіх складалася палеская краіна, і ўся яна, гэтая краіна, паволі адыходзіла і адыходзіла, саступаючы месца больш светлым, больш вясёлым пейзажам Беларусі.

Развіднялася.

Як лагодная ўсмешка, заяснелася неба на ўсходзе, заяснелася і паружавела. Прасторы зямлі шырыліся, разгортваючы свае малюнкі-чары. І хто не паддасца гэтым чарам?

Палессе засталося дзесь ззаду. Іншая краіна, іншыя малюнкі. Месцамі рассцілаліся прасторныя даліны рэчак, а самі рэчкі пакручастымі завітушкамі вельмі прыгожа вырысоўваліся ў сваіх высокіх беражках. Над далінамі ўзнімаліся роўненька акругленыя схілы ўзгоркаў, аздобленыя зеленню маладой ярыны. На маладых аксамітных усходах палёў, на прыдарожнай траве, сакавіта-жыццёвай, на лісці кустоў, нібы брыльянты, буйніліся багатыя росы. Выступалі цёмна-сінія сцены высокіх лясоў, прыгожа раскіданых па бясконцых прасторах зямлі.

І радасць жыцця была разліта ў прыродзе. Пульс гэтай жыццярадаснасці біўся кожны момант у кожным куточку гэтых вясёлых прастораў. На полі сям-там паказаліся людзі з сохамі і плугамі. У прасторах надзем’я замільгалі вольныя птушкі. Вось побач з поездам ляціць варона, нібы ёй хочацца паспрачацца ў быстрыні з ім. Ляціць доўга, паволі адстае, зварочвае кудысь убок і знікае.

Дзень зачаўся.

Лабановіч пільна ўглядаецца ў гэтыя далі, у гэтыя ўсё новыя і новыя малюнкі. Спаць яму зусім не хочацца. Ён адчувае, што чым далей ад’язджае ад Палесся, тым меншую ўладу маюць яго чары над ім. Тое, што так моцна захапіла яго там, што непакоіла яго мыслі,— усё яно заціхала, як бы ніжэй асядала на дно душы. У яго цяпер было такое адчуванне, нібы ён толькі што пачаў ачуньваць пасля нейкай хваробы.

«Дарога, вандроўка — самае лепшае лякарства ад усякіх напасцей»,— зазначае сам сабе Лабановіч і сам сабе ціха ўсміхаецца.

У гадзін адзінаццаць раніцы ён выйшаў з поезда са сваімі двума чамаданчыкамі. Некалькі местачковых балаголаў апанавалі Лабановіча і цягнулі яго кожны на сваю фурманку, вырываючы з рук чамаданы. Але ехаць ён не хоча: навошта на такое глупства грошы траціць, калі чамаданы можна пакінуць у стоража, балазе ён добры знаёмы, а самому пехатой пайсці? Ён так і зрабіў: будуць у мястэчка з дому ехаць — і чамаданы забяруць.

Хвілін праз пяць сустрэчны пасажырскі поезд прыйшоў. Лабановіч намерыўся ўжо рушыць у дарогу, аж чуе — аклікае нехта, семінарскаю мянушкаю называе:

— Стары! Стары!

Азірнуўся — зямляк-аднакашнік Алесь Садовіч. Ідзе-калыхаецца, чамадан з распёртымі бакамі тарабаніць, а цераз плячо накідка звешваецца. На смуглым твары разліваецца самы шчаслівы смех.

Лабановіч шпарка пайшоў яму насустрач, незвычайна рады нечаканаму спатканню. Прыяцелі спыніліся, паглядзелі адзін аднаму ў вочы.

— Га-га-га-га! — басістым смехам загрымеў на ўсю станцыю Садовіч.

— Не смейся, Бас, бо ў сківіцу дам!

Сябры шчыра абняліся. Блізка года яны не бачыліся і за гэты час значна змяніліся, галоўным чынам змяніліся таму, што з семінарскіх скур павылузваліся.

— На лета прыехаў?

— На лета. А ты?

— Няхай яно згарыць. І я, брат, на лета да бацькі… Уцёк, можна сказаць,— прамовіў Садовіч.

Зноў апанавалі балаголы і пачалі тузаць. Ледзьве адбіліся ад іх.

— Пехатою пойдзем, Алесь, а чамадан Марозу нясі — там і мае ляжаць.

Аддаўшы чамаданы пад ахову стоража, юнакі-настаўнікі пусціліся ў дарогу. Усяе дарогі было вёрст сем-восем. Ішлі весела. Ідучы, дзяліліся сваімі ўражаннямі, навінамі, і гаворка іх часта перарывалася дружным смехам.

Мінулі пераезд.

— Стой, старына, прысядзем, дружа!

— Давай прысядзем.

Яны звярнулі з дарогі, выбралі слаўную мясцінку — зялёны грудок сярод жоўценькага пясочку — і спыніліся. З аднаго боку перад імі ляжала досыць убогае тарфяное балота. Нізенькія кусцікі, хірлявыя алешынкі ўперамежку з ялаўцамі кучкамі раскідаліся па балоце. Па другі бок дарогі цягнуліся пясчаныя груды. Купінкі белага моху, разложыстыя нізенькія хвойкі надавалі характар нейкай маркоты гэтаму пейзажыку.

Садовіч разаслаў сваю накідку.

— Лажыся, брат! — сказаў ён і выцягнуўся на спіне, упёршыся абцасам у пясок.

— Эх, Стары! Добра, брат, расцягнуцца на сваёй роднай зямлі, ляжаць і лічыць, колькі вёрст да неба.

— Адным словам, хоць на кароткі час Манілавым зрабіцца,— дадаў Лабановіч.

Хвілінку паляжалі моўчкі.

— А я, брат, не спаў усю гэтую ноч.

— Гэ,— загуў басам Алесь,— ці адну ноч не спаў я! Няхай яно, брат, запаветрае.

— Што ж ты рабіў, у карты дуў?

— Усяго, брат, было: і карты, і піятыка, і ўсякая трасца. Вось жа я і ўцёк ад усяго гэтага. Абрыдзела і астачарцела.

У голасе Садовіча пачуліся ноткі нездавалення і расчаравання сваім маладым настаўніцкім жыццём і тою абстаноўкаю, у якой прыходзілася жыць.

— Думаю пераводзіцца ў другое месца і ўзяць ужо сябе ў рукі, а то гэтыя зборышчы, гарэлка, карты і ўся местачковая брыдота зацягнуць зусім. І самае важнае — ніякае стравы для галавы. Не чытаў нічога і школу апусціў… Бесхарактарны я, брат Стары,— на тон самабічавання з’ехаў Садовіч,— але пераеду ў другую школу, тады, брат, шабаш. Я ўжо намеціў сабе праграму — гатавацца буду за курс гімназіі.

Садовіч энергічна перавярнуўся на бок і смела зірнуў на сябра. Вочы яго загарэліся, і выраз усяго твару свяціўся рашучасцю.

— Ты не прападзеш, Алесь,— паддаў яму духу Лабановіч.— Усе мы, браток, напэўна, за першы год настаўніцтва многа навучыліся мудрасці жыцця. Самае галоўнае, друг ты мой, гэта тое, каб не страціць усведамлення сваіх памылак…

— Правільна, старына,— падхапіў Садовіч.— Трэба ж, брат, знайсці ў жыцці нешта такое, што дадавала б сэнсу гэтаму жыццю. Трэба перш за ўсё пашырыць свой кругагляд, выблутацца з павуціння, што засланяе разумнае жыццё.

Сябры захапіліся гэтаю тэмаю. Але іх разважанне круцілася ў замкнутым коле агульных пытанняў маралі, ідэалізму і ў няясным парыванні да «разумнага» жыцця. Усе ж дарогі, якія маглі б прывесці іх да выйсця з гэтага зачарованага кола, для іх былі няясныя — сяброў шчыльна і моц¬на загрузіла семінарская навука і семінарскае выхаванне. Яны не бачылі таго палітычнага ўціску і сацыяльнага зла, якімі было забіта і прыдушана жыццё. Трэба было саматугам працярэбліваць дарогі, а дзеля гэтага трэба было так ці іначай узысці на іх.

Гэтыя разважанні мелі для сяброў тое значэнне, што падмацавалі іх у шуканнях чагось новага, асэнсаванага і падымалі над забраснявелым балотам грамадскага жыцця; гэтыя разважанні падтрымалі той агонь, які не дае памерці і заглухнуць чалавеку для грамадскай работы,— адным словам, яны былі як бы маральнаю чысткаю, што ніколі не шкодзіць чалавеку.

— Так, брат Алесь, нам трэба шчыльней злучыцца, пісаць адзін аднаму, часцей рабіць паверкі самім сабе і час ад часу пытаць сябе: «Ці ёсць яшчэ порах у парахаўніцах?»

— Ёсць! — заўзята адказаў Садовіч.

Ён зусім настроіўся на ваяцкі лад і ўсё мацней усталёўваўся на сваіх новых пазіцыях — парваць усякія зносіны з местачковай кампаніяй і жыць «разумна».

— А то сап’ешся і прападзеш, як цюцька.

Успомнілі сваіх сяброў-аднакашнікаў, знаёмых маладых настаўнікаў. Шмат аб кім не мелі вестак.

— А ведаеш ты нашага Івана Тарпака? Гэта ты, здаецца, ахрысціў яго Тарпаком? — запытаўся Садовіч і весела засмяяўся.

— Не, не чуў аб ім. А што?

— Пацешны хлопец. Перш за ўсё атэістам зрабіўся. І нікога прызнаваць не хоча. Назначылі яго не то ў Апечкі, не то ў Зарубежжа. Там ужо нікога няма, адзін як палец. Завёў з бабамі шашні, гуляк на сяле знайшоў, кампанію водзіць з імі. Захацелася раз выпіць, а не было за што. Дык ён узяў ды прапіў Ісуса Хрыста: за кварту гарэлкі аддаў мужыку школьны абраз. «Калі, кажа, ён ёсць сапраўды Бог, то зноў у школу вернецца». Вось які наш Іван!..

— Ды гэтага ад яго можна спадзявацца,— заўважыў Лабановіч.

— А цяпер мае намер цара з царыцаю прапіць і ехаць у Амерыку.

Паводзіны Івана Тарпака развесялілі маладых настаўнікаў. Успомнілі яго семінарскую біяграфію. Гэта быў здольны хлопец, але страшэнны гультай, трымаўся з усімі незалежна, да лекцый гатаваўся слаба. А калі яго выклікалі да дошкі і ён пачынаў збівацца, то на заўвагі настаўніка звычайна адказваў:

— Я спужаўся,— і пры гэтым рабіў міну зусім перапалоханага чалавека.

Тарпак быў здаравенны, грудасты, шыракаплечы, і яго «пярэпалахі» выклікалі агульны смех.

Адзін з настаўнікаў, акінуўшы поглядам яго фігуру, сказаў:

— Ды чаго табе пужацца? Ты ж можаш сцерці мяне ў парашок.

І тым не меней на гэтых пярэпалахах Іван Тарпак шчасліва даехаў да канца семінарскага курса.

Сонца звярнула з поўдня, было досыць горача.

Садовіч сеў на сваёй накідцы, зірнуў на дарогу і сказаў:

— Што, Стары, пойдзем, можа?

— Давай будзем рухацца.

Зрабілі кароткую нараду, якою дарогаю ім пайсці дамоў. Дарог было некалькі, і кожная мела пэўныя перавагі ў параўнанні з аднымі і чым-небудзь уступала другім.

— А ведаеш ты што,— сказаў Лабановіч,— давай пойдзем на Панямонь? Зробім там прывал…

— А гэта ідэя! — падхапіў Садовіч.— І ўжо калі на тое пайшло, давай зойдзем там да Шырокага. Ён і мне, гад, яшчэ з Каляд застаўся вінен тры рублі картачнага доўгу.

— Ідзе,— адгукнуўся Лабановіч.

Сябры падняліся, паправілі свае гарнітуры і павярнулі на Панямонь.

III

Мястэчка Панямонь — прашу не змешваць яго з другою Панямонню — было ў трох вярстах ад станцыі, а можа, нават і меней. Гэта старадаўняе мястэчка. Стаіць яно ў прыгожым месцы над Нёманам, на шырокім гасцінцы, што ідзе з Нясвіжа на Мінск. Калі падняцца на вапельную гару, а яна тут жа, крыху на захад ад мястэчка, і зірнуць у бок Нёмана, то перад вамі разгорнецца найпрыгажэйшая панарама. Улева будзе чыгунка, мост над ракою. А як прыгожа выглядае адгэтуль Нёман! Як выцягнутае срэбнае вужышча з дзесяткамі, сотнямі, тысячамі прыгожа акругленых кален-нартоў, павіваецца, бы пасмейваецца на сонцы, стары наравісты Нёман у высокіх берагах, атуленых лозамі і пахучымі травамі-зеллем, далінамі-лугамі, палямі-ўзгоркамі з залатымі або беласнежнымі схіламі пяскоў… Смела кажу: мала дзе знойдзеце вы такія прыгожыя рэчкі, як Нёман.

Лявей чыгункі — другое мястэчка, большае за Панямонь, хоць і Панямонь мястэчка не малое. А вапельная гара! А Сіняўскі гай… Хіба толькі той не паддасца чарам іх хараства, хто ў харастве нічога не кеміць.

У мястэчку Панямонь многа розных выдатных будынкаў і ўстаноў. Тут ёсць цагляная лазня, царква Св. Магдалены, два млыны, дзве школы, сінагога, касцёл і камяніца Базыля Трайчанскага. Але вы яго, напэўна, не ўсе ведаеце. А шкада: чалавек ён нішто сабе, настаўнік і грамадскі дзеяч. Адным словам, мястэчка вельмі выдатнае, і калі, бывала, уваходзіш у яго, дык несвядома пачынаеш прасякацца вялікаю павагаю і пашанаю.

Заслугоўваюць увагі і самі панямонцы. Гэта ўсё мілыя і добрыя людзі, і многа ў іх далікацтва. Калі іх моцна што здзівіць, то сваё здзіўленне,— а гавораць яны борздзенька,— выказваюць так:

— Ва! Ва!

Пры гэтым некаторыя дабаўляюць «браток ты мой». Але ў слове «браток» літару «а» вымаўляюць, як «ы», і такім чынам яны кажуць:

— Ва! Ва! Брыток ты мой.

Вось у гэтае мястэчка і накіраваліся нашы вандроўнікі — Лабановіч і Садовіч.

Прайшлі жалезны мост, спусціліся з высокага насыпу і пайшлі берагам. Чыстая вада, жоўценькі пясочак на дне, прыгожы беражок — усё гэта вабіла такой спакусаю, што маладыя настаўнікі змушаны былі спыніцца. Сам Нёман, здавалася, казаў ім:

— А можа б, вы, хлопцы, пакупаліся?

І, нягледзячы на тое, што час для купання быў заранні, бо каноплі былі яшчэ не настолькі высокія, каб у іх магла схавацца варона^[1], настаўнікі з вялікаю прыемнасцю выкупаліся, папесціўшы голае цела на гарачым пяску прыбярэжжа, асвяжыліся і пачуліся як не трэба лепей, пасля чаго пайшлі ў Панямонь малайцы малайцамі.

У той час, калі сябры купаліся, на ганку фельчарскага пункта сядзеў гурток панямонскай інтэлігенцыі. Гэта была група найболей дзейных карцёжнікаў, самых, што называецца, заядлых канаводаў. Тут быў сам фельчар Мікіта Найдус, зухаваты хлопец-праныра. Супраць яго сядзеў валасны старшыня Брыль Язэп, нізенькі, кругленькі чалавек накшталт французскай булкі, з носам драпежніка. У колах карцёжнікаў ён больш быў вядомы пад мянушкаю «Акула», як назваў яго Тарас Іванавіч Шырокі. Гэты «хрышчоны бацька» Брыля сядзеў тут жа поруч з ім. Шырокі — тутэйшы настаўнік, загадчык двухкласнае школы, быў шырокім не толькі па прозвішчу, але і па сваёй фігуры, і па сваёй натуры, і нават па размаху гульні ў карты.

Усе яны зрэдку перакідаліся кароткімі сказамі. Але відаць было па тварах, што яны даўно ўжо прыгледзеліся адны другім і што ім чагось бракавала. Душы іх знаходзіліся ў стане тамлення і праглі дзейнасці, шукалі вострасці адчування, але выхаду не знаходзілі. Шырокі задуменна пазіраў кудысь у прасторы. Найдус ціхенька пасвістваў і барабаніў пальцамі, а Брыль Язэп паварочваў драпежніцкі свой нос направа і налева. Ён першы заўважыў маладых вандроўнікаў.

— Хто гэта такія?

Увага трох прыяцеляў спынілася на незнаёмых падарожных. А тыя, у сваю чаргу, пазіралі на гэтых трох і, як відаць, яшчэ здалёк пазналі іх.

Напрактыкаванае вока Шырокага адразу аднесла гасцей да належнай катэгорыі.

— Педагогі! — сказаў ён, і голас яго ажыў, набыў зразу жыццёвую моц, а вочы яшчэ вастрэй уставіліся ў маладых хлопцаў: хацелася ж пазнаць іх. І толькі тады, калі Лабановіч і Садовіч шырокімі ўзмахамі рук паднялі свае шапкі і артыстычна пакланіліся кампаніі панямонцаў, Шырокі ажыў яшчэ больш. Ён усхапіўся з месца, дзябёлая фігура яго рэзка калыхнулася, страсянуўшы ганак. Гучным голасам прывітаў Шырокі маладых настаўнікаў:

— А галубчыкі ж мае! Адкуль жа гэта вы?

Шырокі размашыста рушыўся насустрач гасцям, прычым жывот яго закалыхаўся, як човен на вадзе. Па чарзе абняў ён аднаго і другога госця. А госці ў абдымках Шырокага як бы на момант знікалі з вачэй, закрываліся фігураю яго і траціліся ў ёй.

— Вот люблю свайго брата настаўніка! Гэта — соль зямлі! — крыкнуў ён, зірнуўшы на фельчара і старшыню.

Шырокі выказваў усе адзнакі нястрымнага руху, парывістай, стыхійнай радасці і бушавання: спатканне з калегамі прывяло яго ў гэты надзвычайны стан душы.

— Пакланіся ім ніжэй, гулугала ты! — накінуўся Шырокі на старшыню.

У той час, калі старшыня вітаўся з настаўнікамі, Шырокі ўхапіў яго за карак і нагнуў галаву.

— Гэта — святыя мучанікі за ідэю народнае асветы, не тое што ты, камінар цёмны: толькі тое і робіш, што за нядоімкі апошнюю цялушку цягнеш са двара, або ты, рыцынная душа: стружа чалавека жывот, а ты з яго рыцынаю пазалеташняе выганяеш.

— Не чапай ты ўжо лепш медыцыны: нічога ты ў ёй не разумееш,— заступіўся фельчар за сваю прафесію.

Зняважліва глянуў Шырокі на фельчара, галавою паківаў.

— Ды хіба ж я проціў медыцыны кажу? Трубка ты гутаперчавая.

Словам, Тарас Іванавіч Шырокі разышоўся на радасці, што калег спаткаў, бо толькі ў сваіх калегах ён бачыў сапраўдных людзей, з якімі адчуваеш сябе, як з братамі.

З’яўленне новых людзей прынесла значнае ажыўленне. Найдус і Брыль таксама заварушыліся, бо была надзея перакінуцца картамі з дарагімі гасцямі.

Азірнуўшы спотайку маладых настаўнікаў, Брыль, здавалася, абнюхаў іх кішэні, але гэты агляд не выклікаў вялікіх надзей на скарбы, бо настаўнікі былі адзеты не надта фарсіста. Ну, але гэта не так ужо важна! Важна было тое, што каля новых людзей можна сабраць кампанію. Брыль зараз жа заспяшаў да воласці, бо якраз трэба было адсылаць пошту і падпісваць паперы. Што б там ні казаў Шырокі, а не падпісаная старшынёю папера з воласці не пойдзе. Ён развітаўся і на развітанні перамігнуўся з Найдусам і Шырокім. Сэнс гэтых мігаў быў прыблізна такі: «Банчок можна лічыць наладжаным. Склікай брацію».

Усё гэта зрабілася, разумеецца, вельмі борзда, мімаходам, між іншым.

— Чаго ж мы будзем таптацца на ганку? — зноў парывіста загаманіў Шырокі.— Ты, п’яўка, заклікай гасцей ды па пляшку пасылай.

— Далібог жа няма за што! — і Найдус некалькі разоў пастукаў сабе кулаком у грудзі.

— Тфу! — плюнуў Шырокі і акінуў фельчара зняважлівым вокам.

— А нашто тая гарэлка?

— Кіньце вы гарэлку! Паседзімо трохі — і дадому…

— А браткі ж мае родныя, куды дадому?! І не думайце нават. Я рад, што сваіх братоў-настаўнікаў бачу: хоць душу адвесці ёсць з кім.

— А мы, прызнацца, і выбралі такую дарогу, каб Тараса Іванавіча не мінуць.

— Малайцы, ей-ей малайцы!.. Пойдзем, хлопцы, да мяне!

Шырокі ўстаў, як бы паравоз зрушыўся, узяўся за рукі калег.

— Пойдзем! — пазваў ён і Найдуса.

— Мне да хворага зайсці трэба.

— А чаго табе ісці? Пашлі рыцыны — і ўсё.

— Я потым прыйду.

— Дык прыходзь.

Шырокі і два калегі выйшлі на пясчаную вуліцу. Правей ішла яшчэ адна вуліца. На самым канцы яе стаяла камяніца Базыля Трайчанскага. Адгэтуль яна бадай што была і не відна — яе закрывалі хаты, і толькі ганак, вышклены разнастайнымі каляровымі шкельцамі, выступаў на вуліцу і як бы казаў, што камяніца — не якая-небудзь пустая мара, а рэальны здабытак рэальнага чалавека. Гэтая камяніца ў сваім часе была выдатнейшаю праяваю ў жыцці Панямоні. Аб ёй было многа гутаркі сярод панямонцаў, а сам уласнік параўноўваўся з суседнімі дваровымі панкамі — Пласкавіцкім, Дашкевічам, Лабоцкім. Базыль, слухаючы гэта, толькі пазіраў з-пад казырка шыракаверхае настаўніцкае шапкі і дабрадушна пасмейваўся. Разумеецца, пры гутарках прабівалася людская зайздрасць, бо ніхто з панямонцаў не адмовіўся б ад такой камяніцы.

Прайшоўшы колькі крокаў, настаўнікі павярнулі ўлева. Мінулі кузню, Лабановіч, ідучы каля кузні, акінуў яе поглядам. Яму ўспомнілася, што тут спрытны каваль Хаім нацягаў шыны на колы, што ў гэтую кузню не адзін раз прыязджаў ён і прыходзіў з дзядзькам Марцінам па розных гаспадарскіх справах. І кузня і само мястэчка тады неяк выглядалі іначай, рабілі большае ўражанне, можа, з тае прычыны, што ён быў малы. І яму стала чагось смутна, але гэты смутак быў мімалётны, няясны. Недалёка ад кузні працякала малюсенькая рэчачка Панямонка, над якою прыгожа нахіліліся крохкія шыракаверхія вербы, як бы ўслухоўваючыся ў шолах і бульканне малюпасенькіх хвалек.

Усю невялікую дарогу, хвілін на пяць хады, Шырокі не пераставаў у значна павышаным тоне расказваць аб затхласці местачковага жыцця, аб нікчэмнасці інтарэсаў панямонскай інтэлігенцыі. Ён энергічна махаў рукамі, соп, жаліўся на гарачыню, знімаў сваю белую шапку з двума значкамі і хустачкаю абціраў коратка астрыжаную галаву.

— І толькі калі сустрэнеш свайго брата-настаўніка, то пачуешся так, нібы на цябе бліснуў промень сонца з-за хмар пасля зацяжной нягоды,— грымеў Шырокі ўжо каля двара свае школы. І, як бы абурыўшыся затхласцю панямонскага жыцця, ён з сілаю таўхануў нагою веснічкі. Яны бразнуліся аб вароты, і настаўнікі ўзышлі на двор.

Ступіўшы на ганак, Шырокі з шумам сеў на лаўку, адкінуўся, выцягнуў здаравенныя дзябёлыя ногі і пагладзіў свой жывот-ночвы.

— Го-о-о, браткі ж мае, утаміўся!

Лабановіч з Садовічам, зірнуўшы на жывот Тараса Іванавіча, не ўтрымаліся:

— Ну, брат, і жывот жа ў цябе! Мусібыць, на дзесяць тысяч настаўнікаў другі такі не знойдзецца.

Замест адказу Тарас Іванавіч толькі паляпаў рукою па жываце з выглядам самаздавалення.

А жывот у яго быў выдатны. Недарма ж ён паслужыў тэмаю для аднаго паэта. Верш, напісаны невядомым паэтам, не адзін раз зачытваўся Шырокаму ў адпаведных выпадках жыцця. Верш так і называўся: «Жывот»:

Эх, жывот, ты жывот,

Каб ты жыцця не знаў,

І чаго ты за год

У сябе не прымаў:

Бульбы пограб згнаіў,

Засек жыта ты з’еў,

А давольны не быў,

Яшчэ болей хацеў.

Шырокі змоўк у салодкім адпачынку, але гэта быў адзін толькі момант, і Тарас Іванавіч раптам усхапіўся, як спуджаны арол.

— Жонка! Жонка! — загукаў ён на ўвесь школьны двор.

На клік выбег сын яго Лёня, хлопчык гадкоў чатырох. Убачыўшы незнаёмых людзей, ён спыніўся, утаропіўся на іх сваімі яснымі вочкамі.

— Пазнаў ты мяне, Лёня? — спытаў яго Лабановіч.

Лёня прыветна ўсміхнуўся і сказаў:

— Дзядзя, ласказы мне казку!

Следам за Лёнем выйшла і жонка Шырокага, Вольга Сцяпанаўна. Гэта была мілая і добрая жанчына. Яна вельмі была рада гасцям.

— Ты ведаеш — гэта самыя лепшыя людзі на свеце, гэта — настаўнікі!

— Ведаю, ведаю,— сказала Вольга Сцяпанаўна.

Тарас Іванавіч зноў разышоўся і ў натхненні сказаў:

— Эх, каб я не быў жанаты! Свет бы я перавярнуў!

— Сціхні ўжо ты,— сказала жонка,— пляце немаведама што.

— Нічога ты не разумееш, галубка мая!

Вольга Сцяпанаўна заклікала гасцей у дом.

IV

Уваходзячы з гасцямі ў свае апартаменты, Шырокі расказаў, як да яго на кватэру зайшоў нядаўна жандар і, пабачыўшы пакоі, здзівіўся:

— «Какая популярность ваших комнат!»

Шырокі ўсім расказваў пра гэтага жандара і ўсякі раз заліваўся забіяцкім смехам. Так было і цяпер.

— Ну, жонка, шарганіся ты каля буфета ды ці не знойдзеш там чаго.

Такую ўжо натуру меў Тарас Іванавіч. І здавалася дзіўным, каб чалавек яго камплекцыі быў здолен на гэткую рухавасць і стыхійную бурлівасць. У гэтым выпадку маладнякоўскае слова «бурапеністы» падышло б да яго як не трэба лепей.

Вольга Сцяпанаўна выйшла прыгатаваць стол. Лёня ўсеўся на каленях Лабановіча і слухаў казку пра Бабу Ягу. Казка надзвычайна зацікавіла малога, асабліва калі Лабановіч пусціўся на выдумкі і сказаў, што Баба Яга бывае часамі маленькаю, як палец, а потым зноў расце і прымае свой звычайны выгляд. Але ў самым цікавым месцы Тарас Іванавіч грымнуў песню:

Три деревни, два села,

Восемь девок — один я —

і заглушыў казку. Сын запратэставаў рэзка і крыкліва. Тарас Іванавіч толькі павярнуў галаву ў яго бок і, махаючы кулакамі, адбіваў такт і спяваў далей. Сын закрычаў яшчэ грамчэй, каб у сваю чаргу заглушыць бацьку, а бацька, не паддаючыся, падняў голас на некалькі тонаў вышэй. Тады Лёня залямантаваў так, што выйшла Вольга Сцяпанаўна — даведацца, што тут здарылася.

— Ну, дай жа ты дзіцяці казку паслухаць! Добры бацька сам расказаў бы, а ён і паслухаць не дае. Вось вар’ят ужо!

Тарас Іванавіч кінуў спяваць, заліўшыся багатырскім смехам, а потым сказаў да сына:

— Што ж з цябе будзе, калі ты гадоў дарасцеш? Цяпер ужо бацьку злажыцца не даеш, гад ты печаны! — І, павярнуўшы галаву да жонкі, дадаў: — Вось і жаніся ты цяперашнім векам — у труну гатовы палажыць чалавека.

Жонка акінула позіркам фігуру мужа і не то сярдзіта, не то жартліва прамовіла:

— Ото дзіва: паложыш такога ў труну.

Шырокі зірнуў на гасцей і з дакорам паківаў галавою.

— Вось, як пабачыла маладых хлопцаў, дык хоча, каб я памёр.

Раптам ён перайшоў на іншую тэму і расказаў, як у аднаго настаўніка быў у хоры спявак, аб якім ён казаў: «Быў у мяне унісон. Вы ведаеце, што гэта быў за унісон!»

І Тарас Іванавіч зноў затросся ад смеху.

Не пераставаў ён тарахцець і тады, калі селі за стол. У Вольгі Сцяпанаўны знайшлося па чарцы. Смачная наліўка дзесь была прыхована так, што аб ёй і не ведаў Тарас Іванавіч. Наліўка прывяла яго ў вышэйшы стан радасці.

— Ты ў мяне, жонка, малайчына!

Падняўшы чарку, ён сказаў цэлую прамову на тэму, якое значэнне мае ў жыцці беднага настаўніка добрая жонка.

— Пі ты ўжо, малатарня,— смеючыся, азвалася Вольга Сцяпанаўна,— людзі чакаюць выпіць, а ён меле.

Выпілі.

Тарас Іванавіч адкінуў галаву і, гладзячы рукою тое месца, дзе прайшла наліўка, казаў у захапленні:

— А браткі ж мае, а родненькія!.. Іскры вясёлкавыя! Бальзам, амброзія боская!.. Салавейчыкі ў кішках спяваюць!

І Вольга Сцяпанаўна і госці ўрэшце паддаліся ўладзе гэтай шумлівай крыніцы жыцця і вясёласці. Смяяўся Тарас Іванавіч, смяялася і Вольга Сцяпанаўна, і маладыя настаўнікі, гледзячы на іх, смяяўся і Лёня, і час за сталом праходзіў весела, а наліўка яшчэ больш дадавала вясёласці.

Непрыметна і вечар надышоў.

Лабановіч і яго прыяцель заварушыліся, ці не пара ўжо ім дадому?

— Куды ж вы так спяшаецеся? — сказала Вольга Сцяпанаўна.— Жонкі вас чакаюць або дзеці плачуць? Пагасцюйце ў нас… Ды вы яшчэ, мусібыць, не знаёмы з нашаю новаю настаўніцаю?

Пры словах «новая настаўніца» Тарас Іванавіч падскочыў, як на пружынах, не даў жонцы дагаварыць.

— Браткі мае, родненькія! Паглядзіце на яе — і пальчыкі абліжаце!.. Вочы!.. Што за вочы! Неба Італіі свеціцца ў іх. А бровы! А губкі! А фігурка!.. Эх! — выкрыкнуў Тарас Іванавіч і сашчаміў зубы.— Усё на свеце, здаецца, аддаў бы, каб абняць ды прыгарнуць яе…

Тут Вольга Сцяпанаўна замахнулася на мужа чарпаком, а Тарас Іванавіч, ратуючыся, крута падаўся ўбок.

— Нашто ж ты пра яе ўспомніла?

— Тут ёсць кавалеры, а ты што?

— Я, брат, таксама пудла не даю.— І Тарас Іванавіч зноў затросся ад смеху.

— Уй, мяшок! — сказала яму жонка.— Куды табе? Унь хлопцы ёсць нежанатыя, кавалеры… Яна вас у паганскую веру прыводзіць будзе,— звярнулася Вольга Сцяпанаўна да настаўнікаў.

— У якую паганскую веру? — запытаў Лабановіч.

Вольга Сцяпанаўна засмяялася:

— Ну, заставайцеся — будзеце ведаць.

— Дык хіба застанемся, Стары? — запытаў Садовіч прыяцеля.

Лабановіч паглядзеў на яго, уздыхнуў і патрос галавою.

— Алесь, Алесь, не спакушайся, брат, цяжка будзе жыць на волі, калі будзеш мець сэрца ў няволі!

— Гэта вы з практыкі гаворыце? — запыталася Вольга Сцяпанаўна.

Лабановіч адказаў:

— Ён называе мяне стары. Па праву старога я павінен мець усякую практыку і перасцерагчы блазна.

— Го-о-о, браток ты мой! — падхапіў Тарас Іванавіч.— Ці не ў Палессі пакінуў ты сваё сэрца?

Усе засмяяліся.

— Маё сэрца са мною… Вось жа я на злосць вам застануся, у паганскую веру не пайду і на «неба Італіі» пазіраць не буду.

Вольга Сцяпанаўна запляскала ў ладкі: яна была рада, што настаўнікі застаюцца, а Лабановіча яна тут жа паставіла ў прыклад свайму мужу, на што Тарас Іванавіч адгукнуўся:

— Я пакрыўдзіўся б на месцы Лабановіча. Хіба ты, брат, не мужчына, ці што?

Тым часам надыходзіў і вечар. Сонца схавалася за вапельную гару, цень ад яе закрыў усё мястэчка, але дзень ніяк не хацеў саступаць месца вечару, і неба доўга заставалася ясным і светлым.

А ў Панямоні ўжо ўсе ведалі, што да Шырокага прыйшлі два настаўнікі, значыць, збор сёння будзе ў Тараса Іванавіча. Найдус і старшыня і паведамілі аб гэтым знаёмых сваіх, бо іх можна было спаткаць некалькі разоў на дзень. А калі б нават Найдус і старшыня нікому не сказалі, то ўсё роўна ведалі б усе: на гэта ў Панямоні і быў Ёсель.

Ёсель не меў пэўнай прафесіі. Гэта быў бедны местачковы дзяцюк гадоў за дваццаць, бязвусы, безбароды, трохі заіка, трохі гультай і трохі прыдуркаваты. А можа, ён проста прыкідваўся такім, каб мець больш права на тую ролю, якую выконваў ён, жывучы ў Панямоні. Усё яго жыццё праходзіла каля панямонскай «інтэлігенцыі». Ад яе і жывіўся ён, слугуючы ёй і церпячы яе кпіны. З ранку да самага вечара шнураваў Ёсель па мястэчку, непрыметна заходзіў то да аднаго, то да другога, так што і заўважыць яго было трудна. Але варта было падгуляўшаму «інтэлігенту» толькі крыкнуць «Ёсель», як ён зараз жа з’яўляўся, як бы вырастаючы з зямлі. Яму давалі даручэнні збегаць з запіскаю да тае ці іншае асобы, прынесці піва ці схадзіць купіць новую калоду карт. Пры гэтым, каб ён быў рухавейшым, яму давалі чарку гарэлкі ці шклянку піва. І Ёсель весела бег, куды яго пасылалі, а невялічкая здача з’яўлялася яго заработкам.

Ёсель хоць і быў непісьменны, але вёў строгі рэестр імянін і ўсякіх сямейных свят у Панямоні. Дзён за два, за тры да такіх свят ён абходзіў сваю парафію і напамінаў «парафіянам», што такі і такі тады і тады будзе імяніннікам. Яму казалі з’явіцца ў пэўны дзень, каб занесці павіншаванне. І Ёсель прыходзіў акуратна ў назначаны тэрмін і выконваў свой абавязак. На вечарах Ёсель быў неадлучна, стаяў убаку, каб з’явіцца па першаму слову ў патрэбную хвіліну.

Праўда, была яшчэ ў яго і здольнасць пасмяшыць, павесяліць гасцей, калі яму ставілася такая задача. Тады яго частавалі — ну, разумеецца, недаедкамі, і Ёсель, уплятаючы свініну, строіў жарты і насмешкі над законамі свае веры.

Ледзь толькі пачало цямнець, Ёсель ужо быў, як на варце, у Тараса Іванавіча і чакаў загадаў.

Першым прыйшоў Базыль Трайчанскі. Яго яшчэ звалі коратка «База». На твары яго красавала прыемная ўсмешка, і сам ён быў чалавек даволі прыемны, хоць трошкі мешкаваты. Маючы размову з кім-небудзь, ён крыху ківаў галавою і глядзеў як бы спаднізу, наўперад адным вокам, а потым, перакінуўшы галаву ў другі бок, другім. У гэтым пункце ён меў падабенства з курыцаю, калі яна шукае па хаце крошак.

Базыль прывітаўся з калегамі, распытаў іх, ці на ўсё лета прыехалі, як ім паводзілася на настаўніцтве, ці збіраюцца быць летам на курсах. Кожны адказ маладых настаўнікаў Базыль сустракаў дабрадушным смехам.

Тупат на ганку сведчыў аб прыбыцці новых асоб. Іх было дзве: сядзелец Кузьма Скаромны і панямонскі жыхар Мікола Зязюльскі. Жылі ж яны на свеце і займалі ў ім пэўнае месца: аб іх таксама трэба сказаць хоць колькі слоў. Скаромны быў чалавек з прэтэнзіямі на інтэлігентнасць. Любіў ён збіраць грыбы і меў нахіленне да брудных анекдотаў; любіў яшчэ гуляць у карты, але пабойваўся жонкі. Мікола Зязюльскі быў калісь багаты чалавек, задаваў форсу і прагульваў цэлыя сотні рублёў. Аб ім гаварылі з пашанаю. Але непрыметна з’ехаў ён на бзік, адышоў на задні план, страціў пашану і былую славу. І толькі нядаўна ў яго жыцці здарылася адна праява, якая зрабіла яго ледзь не героем сярод панямонцаў. Месяц таму назад, ужо калі Зязюльскі меў 53 гады, у яго жонкі радзіліся блізняты. Гэты факт значна падняў курс Зязюльскага на біржы панямонскага жыцця. Аб ім зноў загаварылі. Сам жа Зязюльскі пасля гэтага заганарыўся і казаў таму-сяму з панямонцаў:

— Ну, куды ж вы варты.

А панямонцы чухалі галовы.

— Вось табе і Зязюльскі.

Зязюльскі прыйшоў ужо выпіўшы. Худы яго твар быў ружовы і блішчаў, як вычышчаны рондаль. Генеральскія вусы рабілі яго важным, нават да некаторай ступені грозным, і толькі нізкі рост яго значна перашкаджаў гэтай грознасці.

Ён падышоў да маладых настаўнікаў, моцна паціснуў ім рукі і кожнаму па чарзе сказаў досыць доўгае слова прывітання і пасля гэтага пацалаваў аднаго і другога.

Зязюльскі падсеў да Лабановіча.

— Любачка мая,— казаў ён,— гляджу я на цябе і ўспамінаю твайго бацьку: тваё аблічча так напамінае мне нябожчыка! — Зязюльскі цяжка ўздыхнуў, журботна звесіў старую галаву, як бы акамянеўшы ў вялікім смутку.— Пятрусь, Пятрусь! Нашто ты памёр? — голасам бязмежнай жальбы выкрыкнуў ён і, падняўшы завільгочаныя слязамі вочы на Лабановіча, сказаў:— Гэта быў мой першы прыяцель, дружака… О, колькі разоў выпівалі мы з ім! — І яшчэ ніжэй апусціў галаву.— Эх…— Ён не мог далей гаварыць і толькі безнадзейна махнуў рукой.

V

Пакуль Зязюльскі выліваў смутак свайго сэрца, сабралася амаль што ўся кампанія. Падышоў вядомы ўжо старшыня Брыль Язэп, памочнік пісара Савось Карэнчык, бяссочны, як таран, вяртлявы хлопец, і дзяк з царквы Св. Магдалены Майсей Памахайлік. Яго яшчэ называлі «Месца пячаці». Гэта мянушка выйшла з валаснога праўлення, бо там галоўным чынам былі бланкі з літарамі М. П. на тым месцы, дзе і ставілася пячаць. Дзяк належаў да тыпу людзей, якіх звычайна называюць цвілымі або сметанковымі. Ён быў крыклівы, гарласты і сваё права бараніў з такім жарам, што толькі Тарас Іванавіч Шырокі, стукнуўшы кулаком-молатам перад носам Памахайліка, наводзіў на яго страх і змушаў заціхаць.

Садовіч і асабліва яго прыяцель на першых часах адчувалі сябе трохі нялоўка сярод гэтае кампаніі і чакалі, што будзе далей. То той, то другі з гасцей перакідаўся з імі адным-двума словамі, але агульнай тэмы для гутаркі не знаходзілася, як бы гэтыя людзі выпадкам сышліся дзесь на вакзале, чакаючы поезда.

— Што ж гэта Найдуса няма? — запытаўся Тарас Іванавіч. Ён добра ведаў, чаму няма Найдуса — фельчар пакручваўся каля новае настаўніцы,— але трэба ж было даць тон і неяк прыступіць да справы.

— Найдус ведае, дзе трэба хадзіць,— чмыхнуў сядзелец.

— Ды яны зараз прыйдуць,— сказаў Карэнчык,— Тамара Аляксееўна і мяне заклікала разам ісці, але я не хацеў ужо станавіцца Найдусу ўпоперак дарогі.

— Чуеш, брат Стары,— шапнуў Садовіч прыяцелю,— давай, брат, адціснем Найдуса!

— Ну, што ж? Папрабуй,— ціха адказаў Лабановіч.

Садовіч, яшчэ не бачачы новае настаўніцы, кашлянуў басам, падаў наперад грудзі,— словам, прыняў пэўную кавалерскую паставу.

Карэнчык яшчэ дадаў:

— Яна дачулася, што прыйшлі маладыя настаўнікі, і хоча пазнаёміцца з імі,— і паказаў галавою на сяброў.

Садовіч непрыметна штурхануў локцем Лабановіча, а той ціхенька азваўся:

— Грунт ёсць.

— Прыйдуць,— пераконана адазваўся Скаромны.— Давай, Тарас Іванавіч, абразікі, каб не так маркотна было чакаць шчаслівай пары.

Сядзельца падтрымалі, і Тарас Іванавіч, слаба пратэстуючы, выйшаў і зараз жа вярнуўся з дзвюма калодамі карт.

Дзеля большай вольнасці і разгону пастанавілі перайсці ў класны пакой. Тарас Іванавіч прынёс туды вялізную лямпу «молнія», запаліў яшчэ і вісячую лямпу, і ў класе стала светла…

Каля карт аб’ядналася перш невялікая група гасцей. Туды падсеў старшыня. Увесь час ён маўчаў і цяпер пачаў прыглядацца да карт. Аказалася, што гэтымі картамі гуляць ужо нельга: на адной ражок здзёрты, на другой падазроная плямка. Адным словам, ігра тут небяспечная… Няма ў людзей веры ў адносінах аднаго да другога. Можа, ад гэтага часамі і цяжка бывае чалавеку.

Тарас Іванавіч сказаў з запалам:

— І чалавек з часам аблупліваецца, і пашпарт мяняеш ты ў воласці, а то дзіва, што карты зашмуляюцца.

Шырокага лічылі іграком не зусім лаяльным, але аб гэтым яму ў вочы не казалі. Сам жа ён у цеснай кампаніі часамі гаварыў:

— На тое ж і шчупак у моры, каб карась не драмаў.

Аблаяўшы старшыню «капшуком», Тарас Іванавіч гучна крыкнуў:

— Ёсель!

Зараз жа дзесь у глыбіні дома затухкалі ногі, а яшчэ праз момант на парозе стаў Ёсель.

— На, збегай да Моні і прынясі дзве калоды карт. Ды жыва — на адной назе!

Ёсель узяў грошы, забалбатаў нешта і, шырока ступаючы, знік за дзвярамі.

— А-а-а! — разам ахнула некалькі галасоў.

Праз тыя ж дзверы пад ручку ўваходзіла пара — Тамара Аляксееўна і Найдус. Найдус быў прылізаны, у чорнай тужурцы з бліскучымі гузікамі. Ясна, што была пастаўлена стаўка на закасаванне ўсіх іншых прэтэндэнтаў на прыгожую дзяўчыну. На губах у Тамары Аляксееўны красавалася ўсмешка, ды такая чароўная, што хіба толькі той не мог крануцца ёю, хто ўжо высах на 90 працэнтаў.

Найдус галантна падводзіў сваю даму да кожнага госця, з якім і віталася яна ўсё з тою ж чараўнічаю ўсмешкаю. Кожны стараўся сказаць ёй пры гэтым самы прыемны панямонскі камплімент, а калі ў каго не знаходзілася такога, то хоць адказнаю і таксама прыемнаю ўсмешкаю выказаць сваё захапленне яе прыгажосцю.

Карэнчык таксама расплыўся ва ўсмешку, але гэта вельмі мала дадало яму хараства. Ён быў нават намерыўся нешта сказаць, але з губ сарвалася адно толькі шыканне.

Тарас Іванавіч перахапіў Тамару Аляксееўну ад Найдуса, сказаўшы:

— Кіньце вы гэтага таўкача: я вас пазнаёмлю з нашымі калегамі,— і сам павёў яе да настаўнікаў.

Тамара Аляксееўна павіталася з імі моўчкі, асвятляючы кожнага ўсё тою ж чараўнічаю ўсмешкай. Паходка яе была плыўкая, мяккая. Цёмна-каштанавыя валасы, завітыя спрытнаю, напрактыкаванаю рукою, спускаліся бясконцымі хвалямі на верхні абрыс твару, даючы яму раскошную аправу.

Знаёмячыся з Садовічам, яна проста-такі асыпала яго іскрамі з «неба Італіі», а верхняя губка яе, з невялічкаю ямінкаю пасярэдзіне, лёгенька задрыжала пад павевам найпрыямнейшай у свеце жаночай усмешкі.

— Гэта — свяцільнік Бабруйшчыны,— рэкамендаваў Тарас Іванавіч Садовіча.

«Свяцільнік Бабруйшчыны» кіўнуўся ўсёю фігураю і толькі кашлянуў басам.

— А гэта — прасвяціцель цёмнага Палесся, вялікі пустэльнік, але не кладзіце яму пальца ў рот.

Тамара Аляксееўна падала руку «пустэльніку», а другою рукою лёгенька шлёпнула па руцэ Тараса Іванавіча і назвала яго «златавустам панямонскім». Гэта былі яе першыя словы.

Шырокі, каб апраўдаць славу «златавуста панямонскага», сказаў аб Лабановічу яшчэ:

— Тут, на тэрыторыі, дзе красуе ваша прыгоства, ён асмеліўся заявіць, што не будзе прызнаваць паганскай веры…

— Ой, скажу Вользе Сцяпанаўне,— пастрашыў Лабановіч Шырокага,— не мінуць табе чарпака.

Тамара Аляксееўна з дакорам паківала галавою, пазіраючы на Лабановіча, а Тарас Іванавіч з жарам выпаліў:

— З-за Тамары Аляксееўны гатоў пад розгі легчы і на крыж пайсці.

Але якраз увайшла Вольга Сцяпанаўна, Шырокі асекся і разыграў ролю дураслівага школьніка ў момант з’яўлення грознага настаўніка.

Тамара Аляксееўна кінулася да Вольгі Сцяпанаўны і, па жаночаму звычаю, пацалавалася з ёю.

— Каго ж вы, Тамара Аляксееўна, у паганскую веру прыводзіць будзеце? — запытала гаспадыня.

Госці засмяяліся, зашумелі, а Тамара Аляксееўна, крадучыся, як кошка, накіравалася да Садовіча. Садовіч стаяў у недаўменні і не ведаў, што будзе далей і як рэагаваць на гэта. А настаўніца падышла блізенька, працягнула руку і ўзяла Садовіча за вуха і павяла яго вакол стала пад громкі смех прысутных. На паўдарозе Садовіч спрытна падхапіў яе пад руку і вызваліў сваё вуха. Потым удваіх яны пайшлі да Лабановіча. Як толькі Тамара Аляксееўна працягнула руку, каб узяць за вуха, ён адскочыў убок.

— Эге! — пачуліся галасы.— Паляшук не даецца.

І пачалася беганка. Лабановіч выкручваўся кожны раз, калі Тамара Аляксееўна, здавалася, вось-вось схопіць яго за вуха. Яна ганялася за ім па класе, па лаўках, але дарма. То той, то другі з гасцей стараліся памагчы настаўніцы ўзяць за вуха непакорлівага, але ён вылузваўся, уцякаў і падражніваўся:

— Кароткія ў вас рукі.

Сам Тарас Іванавіч прыйшоў ёй на дапамогу. Не спадзеючыся дагнаць вёрткага «палешука», ён скраўся ззаду, наваліўся ўсім сваім сяміпудовым целам на Лабановіча і ўшчаміў яго жалезнымі рукамі. Ірвануўся бедны хлопец, але вырвацца не здолеў. Тамара Аляксееўна з раскудлачанымі валасамі падбегла і хацела ўжо як мае быць узяць за вушы калегу. Але ў Лабановіча рукі напалавіну былі вольныя, і ён схапіў яе рукі разам з батыставымі рукавамі. Вырываючыся, Тамара Аляксееўна разарвала рукаў.

— Гадасць вы! — сказала яна і пабегла да Вольгі Сцяпанаўны зашываць блузку.

У той час, калі адбываўся абрад «паганскай веры», людзі сур’ёзныя і салідныя, як Скаромны, старшыня і дзяк Памахайлік, прыводзілі ў парадак прынесеныя Ёселем карты, адкідалі непатрэбныя, пачынаючы з двоек і канчаючы шасцёркамі, і пералічалі, ці ўсе карты ў калодах. Калі шум аціх, яны вылезлі з-за лавак і падышлі да стала.

— Ну,— сказаў Памахайлік,— будзем служыць набажэнства.

— Хто закладае банк? — спытаў сядзелец.

Звычайна ніхто першым не называўся. Такі ўжо быў звычай у Панямоні. Наўперад трохі таргаваліся, рабілі выгляд, што нікому іграць у карты не хацелася, а хто проста казаў, што грошай няма. Канчалі ж тым, што цягнулі карты. У каго аказвалася старшая масць, той і садзіўся банкаваць.

Трымаць банк выпала Базылю Трайчанскаму. Павольна сеў ён на самым выгодным месцы за сталом, азірнуў кампанію, кінуўшы направа і налева, палажыў на стол два рублі «банка» і пачаў здаваць, пытаючыся, колькі хто бярэ карт. Потым узяў другую калоду, патасаваў яе на ўсе бакі і ўсімі спосабамі і даў аднаму з партнёраў зняць. Знімаць трэба было асцярожненька, каб, не дай Божа, ніхто не падгледзеў карт. Пасля гэтага Базыль выкладаў дзве карты першага рада. Яны не аплачваліся і замяняліся другімі. Затым банкір патрабаваў ад партнёраў плату. Плацілі, хто колькі назначаў: 15, 20, 10, 40 капеек, у залежнасці ад велічыні банка. Банкір павінен палажыць пяць радоў: чатыры рады па дзве карты, а пяты рад — адну. Хто браў у другім радзе, той меў з банка ўдвойчы болей свае стаўкі, у трэцім — утройчы і г. д. У дзевятым радзе выкладалася толькі адна карта, і калі чыя карта брала ў гэтым радзе, той атрымліваў у дзевяць разоў болей свае стаўкі. Гэтая гульня называлася тэфталем, або дзевятым валам, і была ў пашане сярод панямонскіх інтэлігентаў. Калі на стале зазвінелі грыўні, залатоўкі, саракоўкі і паўрублі, Садовіч ціха сказаў Лабановічу:

— Давай, брат, папрабуем. А ну ж!

Лабановіч першы раз бачыў такую ўрачыстую, такую паважаную гульню. Была спакуса выйграць, і самы працэс такой гульні быў цікавы, асабліва калі хто браў «дзевяты вал».

— Чорт яго, брат, ведае,— адказаў ён, і ў тоне адказу чулася жаданне папрабаваць шчасця.

Лабановічу ўспомнілася Палессе, Цельшына. Як бы са змроку глянулі вочы панны Ядвісі, і хваля нейкага болю кальнула ў сэрца. Жаль, крыўда адчуліся ў ім. Дзесь, у падсвядомасці, як бы нейкі голас казаў, як неразумна, як брыдка траціць свой час у такіх забавах. А твары партнёраў, рэзка змененыя прагавітасцю да грошай, яшчэ больш павялічвалі непрыемнае адчуванне.

Садовіч падышоў да стала, узяў у банкіра тры карты, дастаў свой шчупленькі кашалёк і выняў тры грыўні. А Лабановіч некаторы час стаяў збоку, аддаўшыся сваім думкам аб тым, што так моцна жыло яшчэ ў яго сэрцы.

VI

Банкір толькі-толькі намерыўся выкладаць платны рад, як увайшла Тамара Аляксееўна. Яна зашыла рукаў і прывяла ў парадак прычоску. На губах яе красавалася ўсё тая ж усмешка.

— Тамара Аляксееўна, ці не ўгодна вам картачку? — запытаў банкір.

Тамара Аляксееўна здалёк працягнула руку:

— Пару.

Ёй зараз жа далі месца за сталом, і яна села каля шчаслівага Садовіча. Заплаціла грошы, закурыла папяроску. Лабановіч хацеў падысці і папрасіць прабачэння. Яна ж не падняла на яго вачэй, паціху перагаворвалася з Садовічам і часамі смяялася кароткім смехам.

Не гуляў у карты і Зязюльскі. Ён спярша сядзеў здалёк і пыхкаў папяросаю, скручанаю з махоркі. А каб махорачны дым не біў у інтэлігенцкія насы, ён разганяў яго рукою, бо ўладары гэтых насоў звычайна заяўлялі пратэст.

Так і цяпер Тарас Іванавіч, чмыхнуўшы носам, прамовіў, глянуўшы ў бок Зязюльскага:

— Ты, бацька-дубальтовік! Зноў засмуродзіў!

Зязюльскі шпурнуў сваю суслу-папяросу. Яна ўпала дзесь на лаўку і, як ракета, пырскнула іскрамі.

— Ты мне школу спаліш! — накінуўся зноў Шырокі.

Зязюльскі затаптаў папяросу, падышоў да стала і прыпыніўся за спінамі ігракоў. Калі банкір пачаў класці карты ў рады, на адзін момант стала ціха, як у магіле.

У другім радзе не выйшла нічыя карта.

— Мост кладзе!^[2] — сказаў Найдус і зірнуў на няверную Тамару Аляксееўну.

— Для банка гэта нядобры знак,— азваўся Базыль.

— Ёсць! — крыкнуў Карэнчык і выкінуў на стол чырвеннага ніжніка.

— Вярнуў сваю стаўку,— падаў голас Садовіч і таксама выкінуў карту.

Перад чацвёртым радам стан напружанасці ігракоў павысіўся.

— Мая! — сказала Тамара Аляксееўна і засмяялася.

Банкір заплаціў грошы і паклаў другую карту чацвёртага рада.

— Мая! — яшчэ грамчэй заявіла Тамара Аляксееўна.

Шум адабрэння пранёсся сярод ігракоў.

— Ёй у каханні і ў картах шанцуе,— гаротна сказаў Найдус.

— Ну, ты так даеш, што зараз іграка страціш. Давай дзевяты рад,— загрымеў Тарас Іванавіч.

Напружанасць яшчэ ўзрасла.

Базыль асцярожненька пасунуў уніз дзевятую карту, зірнуў на яе край, уздыхнуў, кіўнуў галавою направа і налева, каб даведацца, чыя бярэ дзевяты рад. Прыемна ўсміхнуўшыся, ён ткнуў пальцам у карты Садовіча.

— Стары! — гукнуў Садовіч.— Дзевяноста капеек зарабіў!

Тарас Іванавіч з шумам шпурнуў ва стол карты.

— Прапёр шэсцьдзесят капеек,— прызнаўся Памахайлік.

— Скупы ты, Базыль, чалавек! — чмыхнуў сядзелец.

— У яго і снегу на Каляды не дастанеш,— з дакорам прамовіў Шырокі.

— Не па-суседску робіш, Базыль,— упікнуў яго і старшыня.

Тамара Аляксееўна і Садовіч пахвалілі банкіра:

— Маладзец, Базыль!

— Вам заўсёды гатоў! — азваўся з прыемнаю ўсмешкаю Базыль.— Банк падвоіўся.— Банкір пачаў зноў тасаваць карты.

— Вось шанцуе — як няхрышчанаму: з першай кідкі банк падвоіў,— з зайздрасцю сказаў Памахайлік.

Партнёры тым часам зноў палезлі ў кішэні.

— Што ж ты, мілачка, так сядзіш? — запытаў Зязюльскі Лабановіча.— Вазьмі картачку. Па пятачку. Многа не прайграеш і не выйграеш, а час правядзеш з прыемнасцю… Дай папяросу.

Лабановіч і сам памыкаўся папрабаваць — вельмі было спакусна і цікава.

— Дай нам пару картачак,— сказаў Зязюльскі да банкіра.

— Калі ласка.

— Добрыя карты! — шапнуў Зязюльскі, глянуўшы на званковую дзевятку і на храстовага караля. Ён прыняў самы жывы ўдзел у новай ролі Лабановіча.— Пастаў на дзевятку дзесяць капеек, а на караля — пяць… Стой, я яшчэ прымажу пяць капеек на дзевятку.— Зязюльскі пашукаў па кішэнях і выцягнуў мядзяк.— Стаў смела!

Ігракі ўваходзілі ў большы азарт. У банку было даволі многа грошай. Хто прайграў, таму хацелася адыграцца і яшчэ зарабіць, а хто выйграў, таму хацелася выйгрыш свой павялічыць. І грошы ямчэй і часцей звінелі на стале, плывучы ў банк.

Карэнчык варажыў на пальцах: ніжнік — сямёрка, ніжнік — сямёрка. І стараўся пацэліць палец у палец, развёўшы ў бокі рукі і робячы імі некалькі калаваротаў. І калі выходзіла, што пальцы стыкаліся пры слове «ніжнік», то на ніжніка і ставілася болей.

У Памахайліка быў другі спосаб варажбы. Ён клаў карты роўненька на край стала і стукаў у іх далонню: тая карта, што адлятала далей, цанілася вышэй.

Чараваў і Найдус, але яго чараўніцтва было асаблівага парадку. Тут было нешта задумана і загадана. Не адны толькі грошы прымаліся пад увагу: да яго прыйшла чырвенная дама, якая сімвалізавала сабою Тамару Аляксееўну. Найдус адлажыў даму і падсунуў пад яе цішком паўрубель, а потым, падумаўшы, палажыў зверху яшчэ грыўню і сказаў банкіру:

— На карце і пад картаю.

Банкір толькі галавою паківаў і стаў выкладаць рады, сказаўшы:

— Бярыце грошы.

— Рана выйшла! — сказаў Памахайлік, выкідаючы на стол карту.

— Наша возьме! — падбадзёрваў Зязюльскі Лабановіча.

— Гані сюды! — крыкнуў Тарас Іванавіч і адвярнуў сваю карту, пад якою ляжаў рубель.

— Вот угадае паставіць,— здзівіўся банкір, адлічаючы тры рублі.

— Я ж табе чатыры прасадзіў.

У чацвёртым радзе ўзяў кароль Лабановіча па пяць капеек. На смех паднялі, а Зязюльскі сказаў:

— Мы яшчэ дзевяты рад возьмем. Пяць капеек зарабіў — і то добра.

З заміраннем сэрца ўсе чакалі дзевятага вала. Банкір паглядзеў у бок Тараса Іванавіча і Найдуса.

— Не даць бы ім.

— Нам давай! — крычаў Зязюльскі.

— А ў вас што?

Лабановіч паказаў дзевятку.

— Ваша! — радасна крыкнуў Базыль.

— А што?

І Зязюльскі пачаў штурхаць локцем Лабановіча, а ігракі кінулі злосна карты.

Бедны Найдус хацеў непрыметна забраць паўрубля з-пад дамы, але банкір сачыў пільна.

— Гані! Гані! — І забраў паўрубель і грыўню.

Тарас Іванавіч пацікавіўся картаю, як ні хацеў Найдус выдаваць свае таямніцы.

— Ха-ха-ха! — рагатаў Шырокі.— Тамара Аляксееўна, нашто вы падвялі Найдуса? — і паказаў ёй чырвенную даму.

— Стукаю! — крычаў банкір.— Праменад!

Гэта значыла, што банк патроіўся і будзе апошняя здача карт.

— Прапёр, брат, выйгрыш і сваіх пяцьдзесят капеек,— тужліва прызнаўся Садовіч прыяцелю.— Пушчу яшчэ рубель, і квіта… Ты, брат, маладзец — дзевяты вал узяў.

— А і ты ж узяў.

— Я яшчэ вазьму,— храбрыўся Садовіч.

Базыль раздаў карты. Банк яго рос. Найдус пачырванеў,— відаць, высокія меркаваў стаўкі. А Зязюльскі тым часам даваў дарады Лабановічу, як якую паставіць карту. Паставілі ўвесь папярэдні выйгрыш. Садовіч таксама павялічыў стаўку і заміж рубля паставіў два. Тамара Аляксееўна была зусім спакойная, але чараўнічая ўсмешка збегла з яе губ. Цяпер толькі гульня перайшла ў найвышэйшую ступень напружанасці.

Трывожна акінуў Базыль вачамі поле сваіх праціўнікаў. У банку было рублёў дваццаць. Хацелася захаваць гэты банк, зняць як можна больш. А ігракі прагавітымі поглядамі акідалі кучу грошай, кожнаму хацелася як найбольш выцягнуць адтуль.

Банкір аж закурыў. Яму шчасціла. Нават дзевятага рада нікому не даў. Вылажыўшы апошнюю карту, банкір пазбіраў «мазы» з-пад карт і абедзвюма рукамі пасунуў да сябе грошы.

— Набраўся, як жаба гразі! — з зайздрасцю прамовіў Найдус, хоць ён трохі «адбіўся» за гэты раз.

Лабановіч спусціў свой выйгрыш, але Зязюльскі паддаваў яму духу:

— Выйграем яшчэ! Ты толькі мяне слухай.

Садовіч ціхенька падышоў да Тараса Іванавіча і напомніў яму аб трох рублях доўгу.

— Браток ты мой родненькі! Я ж голы астаўся: сем рублёў прасадзіў!.. Пачакай трохі.

Калі на першы банк банкіраў не знаходзілася, то цяпер іх выскачыла адразу цэлых тры.

— Я дзяржу банк! — загарланіў Памахайлік.

— Банк стаўлю я! — замітусіўся старшыня.

— Шыш аднаму і другому,— грымнуў Тарас Іванавіч і схапіў карты, расчышчаючы месца за сталом.

— Я першы сказаў!

— Паставіш яшчэ, чорт цябе не возьме! — сказаў Шырокі і палажыў на стол тры рублі.

Скрыва глянуў Памахайлік.

— Гэта чорт ведае што! З рук вырываць карты!.. Бочка,— дадаў ён, панізіўшы голас.

— Заткніся, кадзіла… добрасмярдзючае! — Тарас Іванавіч павярнуўся да Памахайліка, акінуў яго грозным вокам.

— Ціха вы, усе нагуляецеся,— лагодненька сказаў да іх Зязюльскі.

Шырокі пачаў раздаваць карты.

— Табе колькі даць, масла ты лампаднае? — спытаў ён Памахайліка ўжо тонам згоды.

— Не хачу на твой банк карты браць.

Памахайлік сядзеў надзьмуты.

— Каяцца будзеш: карты бяручыя.

— Ну, давай.

Злосць у Памахайліка прайшла.

— Піва, горла прамачыць!

— Базыль, пасылай па піва!

Базыль не спрачаецца. Ён нічога не мае супраць піва і адлічвае грошы на тузін бутэлек, бо ён жа выйграў.

На сцэну выходзіць Ёсель, знікае, а праз нядоўгі час тарабаніць поўны кош піва.

Банк Тараса Іванавіча цягнецца доўга. Грошы прыходзяць і выходзяць. Садовіч некалькі разоў даведваецца ў кішэні. Зязюльскі дыпламатычна адышоў ад свайго вучня, бо «настаўніцкія» парады аказваюцца марнымі.

— Ну што? — пытае Садовіч прыяцеля.

— Кепска, брат,— трасе галавою Лабановіч.

Яны адыходзяць ад стала, п’юць піва. Выгляд у іх далёка не геройскі.

— Ведаеш, брат, дзесяць рублёў прапёр… У цябе ёсць грошы? — пытае Садовіч.

— Слаба, брат.

Выпіваюць яшчэ.

Піва шаломіць стомленыя галовы, робіцца трохі весялей. У вачах стаяць фігуры карт, у вушах грошы звіняць, а там, дзесь у нутрах-глыбінях, штось ные, баліць і снуюць неспакойныя думкі. А голас спакусы шэпча — яшчэ ўсё можна паправіць, вярнуць свае грошы…

— Эх, вярнуць бы свае грошы!

Садовіч дыміць папяросаю. Лабановіч прыглядаецца да ігракоў. Нялюдскія цяпер у іх твары: драпежніцкія, прагавітыя, закураныя пылам і дымам. Твар у Тамары Аляксееўны асунуўся, яна як бы пастарэла. Лабановіч думае, рысуе ў думках сваіх вобраз яе ў старасці… Праціўна.

За сталом шум, лаянка.

— Праменад! — грыміць Тарас Іванавіч.

— Пазыч мне рубель,— кажа Садовіч.

— Ведаеш, брат, што,— адзываецца Лабановіч,— давай цішком, як пабітыя сабакі, пойдзем дадому.

— Я чую, што адыграюся. Пазыч рубель. Папрабуем яшчэ.

Яны ідуць да стала, бяруць карты. І ў самы ўрачысты момант апошняй раздачы адчыняюцца дзверы. На парозе спыняецца новая фігура, знімае заношаны капялюш, кланяецца, і па ўсіх кутках класа разліваецца насмешлівы голас:

— Добры вечар, героі зялёнага поля!

VII

Тутэйшым «інтэлігентам» чалавек, што стаяў цяпер каля парога, быў добра знаёмы. Яго з’яўленне нікога не здзівіла. На яго прывітанне ніхто не азваўся, бо ўсе былі ў гарачцы апошняй здачы карт. Новым ён быў толькі для маладых настаўнікаў. Няясная ў змроку постаць яго выплыла на сярэдзіну класа, дзе было светла.

Лысы, лоб круты, маршчыністы. Сам сутулаваты, прысадзісты. Адзеты бедна, але па-інтэлігенцку. Зверху цёмная, па канцах рыжаватая барада яго пачыналася ледзь не ад самых вачэй. Бровы навіслыя, густыя. Твар пануры і часта мяняецца. Вочы неспакойныя, часамі глядзяць нейк дзіка, і іх выраз таксама змяняецца часта. З вушэй тырчаць цэлыя кусты густых валасоў. Гаворыць чотка, выразна, гладка, нават красамоўна. У некаторых пунктах размовы звонка б’е далонню аб далонь. На выгляд яму гадоў пад пяцьдзесят. Гэта быў не хто іншы, як «рэдактар». Сапраўднае ж прозвішча яго было Бухберг.

Рэдактар таксама быў настаўнікам. У яго выйшлі нелады з народам Іеговы, сынам якога ён быў, і школу прыйшлося пакінуць. Ён рэзка нападаў на звычкі свайго народа, жорстка высмейваў яго забабоны і, як той старажытны біблейны прарок, бічаваў яго акасцянеласць і кансерватызм. Праціўнікі называлі яго «місюгінэ», што значыць вар’ят, і хацелі пабіць каменнямі. Была раз рукапашная стычка з імі, але ён паразмятаў іх сілаю і крэпасцю кулакоў сваіх.

Ніхто не даваў яму дапамогі, і рэдактару прыходзілася вельмі цяжка. Але ён гнуў сваю лінію і ні на якія кампрамісы не ішоў. Ён быў дапісчыкам правінцыяльнай газеты і выкрываў «язвы на грамадскім целе». Але рэдактар не здавольваўся роляю дапісчыка. У галаве яго было многа ўсякіх ідэй. Адна такая ідэя — прыступіць да выдання панямонскай газеты. Ён развіваў і прапагандаваў гэтую ідэю сярод панямонскай інтэлігенцыі. Але словы яго падалі на камяністы грунт і засыхалі, не даўшы прорасці, бо ніхто на іх не адгукнуўся. Тады рэдактар махнуў на ўсіх рукою і ўзяўся за газету сам адзін. Яго газета называлася «Панямонскія ведамасці». Уся яна ад пачатку да канца складалася самім рэдактарам. Газета выходзіла раз у два тыдні. Тыраж яе быў ад 10 да 15 экземпляраў. Рассылалася яна не па пошце: сам рэдактар прыносіў яе на кватэры сваіх падпісчыкаў у рукапісным выглядзе. Цана нумара значылася: 10 кап.

Досыць дзіўныя былі адносіны паміж рэдактарам і падпісчыкамі: падпісчыкі пабойваліся рэдактара, а рэдактар пабойваўся падпісчыкаў, каб яны часамі не адмовіліся купляць яго газету. Рэдактару прыходзілася ламаць галаву, хітрыць, пускацца на ўсякія выдумкі, выбіраць жанр і форму ў дастасаванні да панямонскага жыцця і да характару саміх панямонцаў.

Рэдактара часта можна было бачыць у розных кутках Панямоні. Хадзіў ён сур’ёзны, задумлены, да ўсяго прыглядаўся, прыслухоўваўся і часамі нешта запісваў у сваю патрэпаную кніжачку, прасякнутую потам.

Рэдактар спыніўся каля стала, шырока развёў рукі.

— Што я бачу! Змаганне на зялёным полі!.. О, людзі, людзі!! Як далёка адышліся вы ад законаў разумнага жыцця!

— Так, дружа рэдактару, жыццё — гэта адвечнае змаганне. І гора тым, хто будзе пераможан! — тонам філосафа адказаў Тарас Іванавіч. Ён нават не павярнуўся ў бок рэдактара і не ўсё чуў, што той сказаў: трэба было сачыць за платаю.

Памахайлік дадаў:

— У поце ліца твайго будзеш ты есці хлеб твой.

— Не трудзівыйся да не яст,— уставіў і сваю ўвагу Найдус.

А рэдактар як бы не чуў нічога гэтага і казаў далей:

— Там, за гэтымі сценамі, вялікі дом прыроды. Столь яго — неба, расквечанае зорамі. Памост — зямля, дзе чуецца дыханне травы і красак. Там прастор, якому няма граніц. Там кніга адвечнай мудрасці разгортвае свае таямніцы. Вы, у каго ёсць вушы, каб чуць, і вочы, каб бачыць! Ідзіце на прастор, разніміце крылле мыслі, каб пазнаць парадак рэчаў і атрэсці фуз, бруд і пыл, бо імі заслеплены вочы вашы, бо вы замкнуліся ў цесныя сцены, вы прыйшлі ў катух, поўны смуроду, вы атруцілі яго сваім дыханнем.

— А сам рэдактар чаго прыйшоў у катух? — запытаўся Найдус, не зводзячы з карт вачэй.

— Дзівак, дзівак, а што-небудзь ды змарозіць наш рэдактар! — адгукнуўся сядзелец і пусціў смех у вусы.

І гэтыя словы рэдактар прапусціў між вушэй. Ён трагічна патрос лысаю галавою.

— Эх, людзі, людзі! Адзябёлела сэрца ваша, і вушамі вы дрэнна чуеце. Як далёка, кажу вам, стаіце вы ад жыцця! І калі вы, соль зямлі, страцілі салёнасць, то што сказаць аб гэтых малых? Я бачу трупныя цені на вашых тварах. Рука прагавітасці кладзе на іх свае пячаці і выводзіць звера з глыбінь вашае істоты. Бяссонныя ночы запісваюць на іх доўг свой, і вы аддасце яго бясчаснаю старасцю і болем змучанага цела…

Рэдактар яшчэ гаварыў, але яго ніхто не слухаў. Да вушэй ігракоў даляталі толькі словы, але не значэнне іх: звон срэбра і шолах бумажак глушыў іх. І да гэтага бічавання рэдактара панямонцы прывыклі, лічылі з’яваю звычайнаю, сам жа рэдактар для іх быў чалавек, у якога «не ўсе дома». А для вуха Лабановіча гэтыя словы гучалі дакорам, чуліся ў іх горкая праўда і захованы сэнс.

Тарас Іванавіч уступіў месца Памахайліку. Ён вельмі ўдала патроіў банк, пасля чаго пайшоў піць піва.

Рэдактар змоўк. Вочы яго патухлі. Адвярнуўся ў другі бок, апусціў уніз вочы і задумаўся, а потым надзеў парыжэлы капялюш і выйшаў, нічога не сказаўшы. У «Хроніцы панямонскага жыцця» трэба было зрабіць сякія-такія дадаткі. Ён пайшоў дамоў, у сваю цесную каморку, запаліў агарак свечкі і стаў пераглядаць сваю газету — надыходзіў тэрмін яе выхаду ў свет. Перад рэдактарам ляжаў рукапісны аркуш паперы. Буйнымі літарамі ўгары гэтага аркуша было напісана:

ПАНЯМОНСКІЯ ВЕДАМАСЦІ

Газета пачыналася з перадавіцы. Перадавіца памечана:

Панямонь, 10 мая.

Наша мястэчка — досыць значны цэнтр у воласці. Па перапісу 1897 года ў ім значыцца дзве тысячы восемсот сорак чалавек насельніцтва. Прымаючы пад увагу натуральны прырост, мы не зробім вялікае памылкі, калі скажам, што цяпер Панямонь мае тры з палавінаю тысячы насельніцтва. Між тым у мястэчку ёсць толькі дзве пачатковыя школы: двухкласная міністэрская і аднакласная жаночая. Само сабою зразумела, што гэтыя школы не могуць, далёка не могуць абслугоўваць інтарэсы насельніцтва ў сэнсе задавалення яго патрэб у адносінах асветы. Наспела пільная, неадкладная патрэба ў адчыненні новых школ у Панямоні.

Паўстае пытанне: якую ж школу мы павінны прапагандаваць у Панямоні? Якая школа можа найбольш адпавядаць патрэбам і інтарэсам мястэчка і воласці?

Рэдакцыя «Панямонскіх ведамасцей» бярэ на сябе смеласць заявіць і гэтым выказаць жаданне грамадзян Панямоні, што такою школаю можа быць толькі гімназія або прагімназія, але ва ўсякім разе не ніжэй прагімназіі.

Як паказваюць факты, ні ў якой іншай воласці не заўважаецца такога цягнення моладзі да навукі, як у панямонскай. Чым гэта тлумачыцца? Воласць наша малазямельная, зямля неўрадлівая. Стала быць, у аснове гэтай прагі моладзі да навукі ляжыць эканамічны фактар. Ну, фактары, разумеецца, могуць быць розныя: Довід Пінхалес таксама быў «фактарам», а цяпер ён адчыніў сваю краму… Але мы адхіляемся ад нашае тэмы. Куды ж ідзе наша моладзь? Дзе знаходзіць яна задаваленне сваім імкненням, свайму жаданню? Шырокаю хваляю плыве яна ў настаўніцкія семінарыі, у гарадскія вучылішчы, плыве за дзесяткі і сотні вёрст пехатою, з лапцямі за плячамі, без капейкі ў кішэні. Але толькі нямногім шчасліўчыкам удаецца папасці ў гэтыя школы, пераважная ж большасць маладых людзей застаецца за парогам школы.

Колькі гора, колькі трагедый перажывае наша сучасная моладзь! Адгэтуль і ясна, што наша Панямонь павінна мець школу павышанага тыпу, а такою школаю можа быць гімназія. Трэба даць ход нашай моладзі. Шырэй дарогу ў храм навукі! Няхай жа закрасуе Панямонская гімназія!

ПА ВОЛАСЦІ

□ Нам паведамляюць, што ў засценку Пранукі былі ўжо два выпадкі пакражы коней у сялян. Паліцыя на чале з нашым бравым паважаным ураднікам Тупальскім прымае энергічныя меры да вылоўлівання зладзеяў. Да гэтага часу напасці на іх след не ўдалося.

□ Сяляне вёскі Красны Бераг ужо даўно судзяцца з адміністрацыяй князя Радзівіла за сервітутную пашу. Апошнія капейкі выцягваюць з іх розныя дамарослыя адвакаты, але толку з гэтага няма. Акружны суд прысудзіў адабраць пашу ад сялян. Сяляне пераносяць справу ў судовую палату.

Не шкодзіла б успомніць тут усім вядомую прыказку: «З багатым не судзіся».

□ Апошнімі днямі, у звязку з сухою пагодаю, пачалі гарэць радзівілаўскія лясы.

□ Каталіцкае насельніцтва воласці, адміністрацыя князя Радзівіла, дробныя арандатары, а таксама і шляхта робяць захады да адчынення ў Панямоні касцёла, зачыненага з 1863 года. Як нам удалося даведацца, касцёл будзе адчынены; ужо назначаны ксёндз Кісля.

ПА МЯСТЭЧКУ

□ У Малкі Шулькінай пазаўчора адбыўся вобыск. Агенты акцызнага нагляду шукалі гарэлкі: быў зроблен данос, што Шулькіна трымае патайны шынок. Знойдзена паўбутэлькі гарэлкі, пяць засмажаных тараноў, хвост, рэбры і галава ад селядца. Напісан пратакол.

□ На Юр’еўскім кірмашы адбылася зацятая бойка паміж нашым панямонскім чэмпіёнам Петрусём Маргуном і сялянамі вёскі Чыхуны. Нягледзячы на тое, што перавага была на баку чыхуноўцаў, наш чэмпіён, выхапіўшы з цялежкі шворан, разагнаў іх, і поўная перамога засталася за нашым чэмпіёнам.

Як відаць, мы ўступаем у паласу мілітарызму: народ б’ецца шворнамі, а мозг гэтага народа, інтэлігенцыя, практыкуецца ў стратэгіі на «зялёным полі».

Ва ўсякім разе, начальству варта было б звярнуць увагу на чэмпіёнаў шворна і «зялёнага поля» і выдаць ім медалі за храбрасць.

ТРОХІ ФАНТАСТЬІКІ

Каля падножжа вапельнай гары, непадалёку ад могілак, час ад часу з’яўляюцца таемныя постаці маладой пары. Шмат каму з жыхароў здаралася сустракаць іх там вечарамі. Каваль Хаім быў напалохан імі і ад страху захварэў.

Цікава адзначыць, што ў той час, калі з’яўляюцца гэтыя постаці, хворыя панямонцы не могуць дастукацца на фельчарскі пункт, рыцына застаецца неспажытаю, а болі і хваробы нялечанымі.

Пакуль рэдактар дачытваў і папраўляў сваю газету, агарак свечкі пачынаў канаць. Белае полымя дрыгацела, хісталася, падымалася і ападала і вось-вось, здавалася, пагасне. Раптам з неспадзяванаю сілаю яно зноў выбухала і зараз жа ў знямозе нікла, як апошні прадсмертны ўздых.

Рэдактар перавёў вочы на агонь, пазіраў на апошнія моманты яго жыцця. І было штось трагічнае ў гэтым змаганні жыцця і смерці. Рэдактар пазіраў і трос галавою. Не, не падняцца табе са дна жыцця: дайшлі да канца, спустошыліся твае жыццёвыя сокі. Кноцік упаў на стол, агонь зусім апаў, але затрымаўся на момант, падняўся, асвяціў яшчэ на адзін міг газету і знік, як бы заліты гэтым варожым змрокам. І цесная каморка рэдактара, і двор за акном каморкі зліліся ў адну цёмна-шэрую пляму, нямую, зацятую, не парушаную ніводным голасам жывога жыцця.

Рэдактар адчыніў акно, абапёр лысую галаву на рукі і доўга сядзеў нерухліва, і толькі калі на ўсходзе забялелася неба, ён уздыхнуў, зачыніў акно і лёг на сваю жорсткую пасцель.

VIII

Зямля яшчэ песцілася ў сонным змроку вясенняй ночы, а неба ледзь-ледзь пачынала святлець на ўсходзе зорамі, калі маладыя настаўнікі выходзілі з Панямоні. Змрок закрываў змучаныя, бледныя твары: дарога, бяссонныя ночы, згрызоты і няўдачы на «зялёным полі» адбілі на іх свае пячаці. З кампаніі сябры пайшлі ціхачом, незаўважана, ні з кім не развітаўшыся, бо былі жорстка пабіты на ўсіх «тэфталеўскіх» пазіцыях, выйшлі са строю поўнымі інвалідамі.

Спакойна, нават неспагадна сустрэлі сяброў маўклівыя панямонскія вуліцы і хаты на гэтых вуліцах, і толькі халодны пясок шуршаў пад іх нагамі няўцямнаю мнагазначнай гутаркай.

Некаторы час ішлі моўчкі. У іх кішэнях была пустэля, у галаве — малатарня, уваччу мітусіліся розныя фігуры карт, а на душы, як кажуць, кошкі скробалі.

— А няхай яно, брат, згарыць,— азваўся нарэшце Садовіч.— Не варта было заходзіць.

— Ну, нічога, брат, бывае і яшчэ горш,— тонам заспакаення адгукнуўся Лабановіч: што ж было казаць? — Што прайшло, таго не вернеш, і няма тут чаго каяцца. Добра ўжо і тое, што хоць пачулі смурод местачковага балота… Тфу, паскудства! Ну яго к чорту!

Відаць было, што ў Лабановіча не так спакойна на душы, як гэта ён хацеў паказаць.

— Ты памятаеш, Стары, як нам дыктаваў калісь Корзун: «Чист кругом я, лёгок и никому не нужен». Цяпер і мы з табою такія ж чыстыя, лёгкія і нікому не патрэбныя.

Садовіч гучна засмяяўся. Гэты смех падхапілі прасторы панямонскіх выганаў, панеслі яго пад масты і перакінулі на той бок Нёмана.

— Усё гэта яшчэ нічога, Алесь. Нашы капіталы, што перайшлі сёння ў чужыя кішэні, не такія вялікія, каб аб іх вельмі многа гараваць. Але справа не ў гэтым: слізнякі мы, бязвольнікі, людзі без цвёрдага грунту. Вот дзе наша слабае месца! Мяне яно мучыць больш, чым паражэнне на «зялёным полі»… І вось жа ведаеш, усведамляеш усё гэта і тым не меней робіш тое, ад чаго потым становішся праціўным сам сабе. Чаму гэта так?

— У чалавека многа такіх супярэчнасцей,— заўважыў Садовіч,— думаеш адно, а робіш другое. Ад гэтага і канфлікты вынікаюць з самім сабою.

— Ну, а скажы, Алесь: а каб мы з табой выйгралі — так рубельчыкаў па дваццаць, якое тады было б самапачуванне?

— Го! — басам выгукнуў Алесь.— Тады, брат, мы казырамі ішлі, чорт пабяры! Нават каб нічога не выйгралі і не прайгралі, і тады быў бы іншы каленкор.

— Значыць, тут усё залежыць ад вынікаў гульні. І стала быць, калі б шанцавала ў карты, то гуляў бы і гуляў, і ніякага там табе ні самааналізу, ні згрызот і наогул ніякага чорта… Дык гэта, брат, ужо швах справа!

Садовіч хацеў нешта сказаць, але ўвага яго звярнулася на штось іншае. А можа, проста гаварыць аб гэтым не хацелася. Ён раптам спыніўся, набраў духу і, моцна падаўшы наперад грудзі, загукаў старанна, разлічана, у двух тонах, нават з замахам на некаторую музычнасць:

— Э-э-э-вуу!

Росны луг страсянуўся вільготным паветрам, падхапіў гэтае «э-ву», панёс яго ў лес, што стаяў досыць далёка за Нёманам. Краем лесу паляцела задорыстае водгулле, прыціхла, а потым павярнула назад, бегучы другім крылом лесу, і нарэшце зусім заціхла на яго заломе.

— Хораша выходзіць! — забыўшы ўсё на свеце, захоплены гулкасцю і выразнасцю водгулля, прамовіў Садовіч і гукнуў яшчэ раз.

— А ну, давай гукнём разам!

Некалькі разоў гукнулі разам і слухалі, як разлягалася рэха і будзіла ранічны спакой маўклівых ваколіц.

— Вось дзе, брат, хараство! Прастор! А якое здаровае паветра! Ну, проста як бы на свет нарадзіўся. Чуеш, як жыццё крыніцаю б’ецца ў кожнай тваёй жыле! — яшчэ ў большае захапленне прыходзіў Садовіч.

Мінуўшы масты, сябры павярнулі направа. Разуліся, бо дарога забірала ў лугі, а побач яе стаяла высокая росная трава. Басанож патрапалі далей, пахвальваючы і дарогу, і расу, і гэтую прыемнасць ступаць босымі нагамі па мяккай дарозе, і свежае ранічнае паветра.

Чым далей адыходзілі яны ад Панямоні, тым спакайней рабілася ў іх на сэрцы, тым з большаю сілаю паддаваліся яны чарам дарогі і яе малюнкаў. Адзін край лугу стыкаўся з лесам, уразаўся ў яго, адхопліваючы дугаватыя лукі і павялічваючы свае травяністыя прасторы. І ўдоўж і ўпоперак луг перасякаўся вузкімі, доўгімі і глыбокімі тонямі, заросшымі аерам, сітняком, чаротамі і мяккімі ніцымі лозамі, дзе хаваліся розныя лугавыя птушкі. Срэбнаю стужкаю вывіваўся Нёман, то падыходзячы пад самы лес, падразаючы карэнне дрэвам, то бегучы сярэдзінаю лугу, то падступаючы да поля, апяразваючы бліскучым жывым паскам яго пясчаныя схілы. Сям-там па лугавых грудах раскідаліся бародкі-кудзеркі астраўкоў, дзе буяў малады, сакавіты дубняк, кусты арэшніку, брызгліны, чаромхі і крушыны, а самая понізь засцілалася мяккаю лугавою канапелькаю, што зацвітае летам такімі прыгожымі сіненькімі кветачкамі…

Эх, як прывольны прасторы наднямонскіх лугоў! Часамі над прасторамі зялёнага мора, як вартаўнікі, узнімаліся пышныя постаці адзінокіх дрэў, пераважна дубоў, параскіданых дзе-нідзе сярод лугу, а месцамі і цэлыя дубовыя гаі. Многа тут для іх прастору і сонца. Ёсць дзе разгарнуцца іх магутным карэнням, камлям і галінам.

Між гэтых дрэў асабліва кідалася ў вочы падарожнага старадрэвіна-хвоя, што стаяла зусім адна на высокім грудзе непадалёку ад Нёмана. Тоўсты, гладкі, бы вытачаны, камель з карою накшталт адмысловай чарапіцы высока ўзнімаў верхавіну, заламаўшы яе набок пад простым вуглом; на гэтым заломе змайстраваў сабе бусел даўгавечнае гняздо. Ад усяе адзінокае хвоі, ад гэтай пахіленай у бок лесу верхавіны павявала нейкім смуткам, як бы ўзлажыла яна цяжар на свае плечы і схіліла пад ім галаву.

У лузе было пуста і бязлюдна. Адны толькі драчы не ведалі супачынку і не шкадавалі горла. Адзін перад другім, схаваўшыся ў траве, дзерлі яны свае аднагучныя скрыпучыя песні, як бы ўвесь сэнс іх жыцця складаўся з таго, каб перакрычаць адзін другога.

— Драч-драч! Драч-драч! — і так без канца, і так без адпачынку.

Пачынала развідняцца.

Прыбярэжныя кусты ўсё больш і больш вырысоўваліся, выплывалі з ранічнага змроку, святлелі, развясельваліся, і шырэй разгортваліся прыгожыя краявіды, поўныя радаснага спакою і маўклівага задумення.

Дарога павярнула ўлева, пайшла грудамі, шчыльней тулячыся да Нёмана, дзе ён апісваў вельмі зграбную луку, падыходзячы да лесу. Уся гэта лука выглядала пышным старасвецкім садам, дзе замест пладовых дрэў раслі разложыстыя, дуплястыя, з асмаленымі жараламі дубы, убраныя чорнымі шапкамі буславых гнёздаў. Часамі гэтыя гнёзды, заціснутыя ў развіліны стромкіх аголеных шпянёў, высока ўзнятых над зялёнаю каронаю дуба, што пачынаў сохнуць зверху, здаваліся нейкімі дзіўнымі падвескамі над дубамі, бо самыя шпяні скрадваліся адлегласцю і губляліся ў празрыстых хвалях паветра.

Не даходзячы да лукі, выгнуўшыся яшчэ раз каля лесу вельмі прыгожаю дугою, Нёман забіраў управа, пралёгшы роўнаю, бліскучаю стужкаю паміж лугамі і полем. На адным канцы дугі стаялі кучаравыя пышныя хвоі, звесіўшы над вадою махрыстыя галіны і аплёўшы пясчаны бераг цэлаю сеткаю смаляных карэнняў. За імі пачыналіся маладыя сакавітыя баравіны, перамешаныя са старым лесам. Там-сям з зялёнага мора маладога хвойніку высока ўзнімаліся парасоны-верхавіны хвой-старадрэвін, што як бы аглядалі зялёныя прасторы свае маладое змены, цешачыся яе размахам і сакавітаю жыццёвасцю. І гэты малады хвойнік, і гэты лес, і гэтыя хвоі зліваліся ў адну сцяну лесу, вырысоўваючы прыгожую вычварную лінію паваротаў, разгортваючы сваё цёмна-зялёнае крыло і ахватваючы пясчанае поле, дзе раскінуліся маўклівыя пагоркі. А над усім над гэтым ляжала цішыня і спакой раніцы.

— Стой, брат Алесь,— спыніўся Лабановіч, захоплены спакоем раніцы і хараством таго, што было навакола.— Ты паглядзі, што за слаўнота!

Лабановіч паказаў рукою на ўсход, дзе скрозь проразі далёкага лесу прасвечваўся пазалочаны край неба, абмыты майскімі росамі, і разгортваліся цэлыя панарамы ўзгоркаў.

— Эх, што за мясціна! — пачаў ён і раптам перапыніў самога сябе:— Слухай, брат, слухай.

Над ускрайкам лесу, дзе пачыналіся жоўтыя пяскі, зазвінела песня ляснога жаваранка. Ён першы тут вітаў надыход дня, і песня расплывалася ў маўклівым паветры звонам тонкага дарагога металу, напаўняючы ясна-сінія разлогі надзем’я і глыбокую цішыню зямлі, агорнутай затоена-радаснаю задумлёнасцю. Здавалася, усё навокала занямела, зачараванае цудоўнымі тонамі песні гэтага вольнага песняра ўзлескаў і пясчаных пустак між лесу. Снуючыся высока ў небе, раняла птушка мяккія, ласкавыя мелодыі, сатканыя са звону срэбраных струн, з булькання лясных ручайкоў, з зумкання пчаліных крыльцаў, шолаху красак. І ўсе гэтыя тоны спляталіся так гарманічна-своеасабліва ў песні ляснога жаваранка, што яна даходзіла да самых затоеных глыбінь сэрца і калыхала самыя тонкія струны душы.

Ніякая іншая птушка, нават праслаўлены салавей, не можа параўнацца ў спевах з лясным жаваранкам. Толькі свае песні спявае ён у бязлюдных мясцінах, дзе рэдка бывае чалавек, і мала хто чуе іх. Мелодыя ж спеваў надзвычайна багатая, разнастайная, дзівосна прыгожая і такая чоткая, такая выразная, што яе можна палажыць на ноты, а мастак-музыка, напэўна, змог бы выканаць на скрыпцы, але афарбоўкі яе тонаў не патрапіць перадаць ніякі музычны інструмент.

Лабановіч стаяў і слухаў, як прычараваны, гэты смутна-радасны гімн раніцы, што нейкім дзіўным водгуллем адбіваўся ў яго сэрцы. Здавалася, што ён ужо калісь перажываў тое самае, што звінела цяпер у душы, толькі ніяк не мог прыпомніць, калі гэта было. Ці гэта яму толькі снілася?

— З-за аднае такое раніцы варта не паспаць яшчэ адну ноч,— азваўся нарэшце ён і зірнуў на Садовіча, бо той ужо цягнуў яго за рукаў і некалькі разоў казаў:

— Пойдзем, брат.

І яны пайшлі.

У дзвюх вярстах перад імі раскінулася іх роднае сяло Мікуцічы.

— Выспімся, брат Стары, пасля ўсіх гэтых згрызот, адпачнём і тады будзем думаць — як і што.

— Не ўспамінай ты пра іх. Усё гэта трынь-трава. Мала што было — і гэта трэба перажыць. Для мяне ўся гэтая панямоншчына — проста як нейкі паскудны сон.

Чым бліжэй падыходзілі яны да Мікуціч, тым з большаю ўладаю апаноўвалі іх думкі і настроі свайго сяла, і кожны па-свойму перажываў іх.

— Ведаеш, брат, што: застануся я тут за настаўніка. Што ты на гэта скажаш, Стары?

— Чаму ж табе так захацелася тут быць?

— Сваё, ведаеш, сяло, свае людзі. Буду працаваць для сваіх.

— А я на тваім месцы не застаўся б тут,— заўважыў Лабановіч.

— Чаму?

— Ды так — мне тут нецікава. Усё даўно табе знаёма. А я люблю пабыць на новых мясцінах, сярод новых людзей.

— Не, брат Стары, тут і танней пражыць можна. Будзеш сабе сталавацца ў бацькі, можна і капейку прыхаваць. І ціха, спакусы няма, а я хачу сур’ёзна ўзяцца за навуку.

— Няўжо мы, Алесь, такія бязвольныя, што гэтых спакус не можам здолець? Бо гэта ж ёсць прызнанне свайго бяссілля, раз ты баішся спакусы.

— А на чорта змагацца з імі, калі гэтага можна ўнікнуць? Змаганне, ды яшчэ з няпэўным вынікам, патрабуе траты, непатрэбнай траты энергіі і будзе заўсёды замінаць той ці іншай рабоце над сабою. А тут, у нашых Мікуцічах, нікога няма, хто пацягне цябе на карты, на п’янства… Не, брат, гэта ідэя! А месца тут якраз звальняецца. Падам прашэнне — і квіт.

— Ну, разумеецца, і тут будзеш жыць. Усё гэта справа густу,— тонам згоды адказаў Лабановіч, бо спрачацца не хацелася.— Можа, ты і маеш рацыю. А калі ў цябе ёсць яшчэ і ахвота жыць тут, тым лепей. Хоць мець будзем летам штаб-кватэру.

Садовіч быў хлопец гарачы, борзда захапляўся новымі мыслямі і планамі.

— Ведаеш, брат, сур’ёзна: давай, каб не траціць часу, зоймемся падгатоўкаю. Да нас прыстануць яшчэ хлопцы… А то ведаеш? Зберамося чалавек пяць-шэсць, зложымся ды наймем яшчэ студыёзуса… Што скажаш на гэта?

— Трэба абмеркаваць, можа, тваімі вуснамі прамудрасць глаголе.

Садовіч захапіўся новаю ідэяю і ўсю рэшту дарогі гаварыў аб ёй з высокім пафасам.

IX

Не даходзячы трохі да сяла, прыяцелі развіталіся. Садовіч пайшоў далей адзін, а Лабановіч звярнуў з дарогі і накіраваўся на маленькі хутарок, што стаяў адзінока ў полі недалёка ад Нёмана. Тут жылі яго родныя.

Хутарок быў пабудаваны нядаўна на арандаванай скарбовай зямлі. Тры гады назад выгаралі Мікуцічы, і тады дзядзька Марцін надумаўся пабудавацца тут, дзе было прастарней і спакайней. За гэты час хутарок не паспеў яшчэ абсталявацца належным парадкам і меў досыць убогі і пустэльны выгляд, бо нават не было ніводнага дрэўца каля хаткі, хоць ямкі для іх і пакапаў дзядзька Марцін.

Сотнямі знаёмых вачэй зірнуў хутарок на Лабановіча, зірнуў, здавалася, дакорліва, бо ён, Лабановіч, забыўся аб гэтай беднасці, аб гэтай пустэчы, заняты сабою, сваімі мыслямі, сваім замкнута асабістым жыццём, хоць яшчэ летась меркавалі яны з дзядзькам Марцінам аб тым, каб завесці тут садок, а ў садку — пчольнік. Успомніліся такія ж звароты дадому, калі вучыўся ў семінарыі, і мімаволі адчуў ён, што адразу папаў у самы асяродак дамашняга клопату, скаргі на цяжкае жыццё, на беднасць. Радасць спаткання з роднымі астуджалася гэтымі адчуваннямі, што былі прыглухлі за час побыту па-за межамі роднага кутка, саступіўшы месца другім. І тут нейк сама сабою ўспомнілася Панямонь і марная страта грошай, праўда, невялікіх, але ў такой бядоце яны мелі б значную сілу. А гэта ўсё разам яшчэ больш памацняла апалы настрой маладога настаўніка.

На хутарку дзень толькі што пачынаўся. Вароты ў гумне былі адчынены, і адтуль даносілася прагавіта-заядлае «хрум-хрум! хрум-хрум». Гэта дзядзька Марцін рэзаў сечку на саматужнай сячкарні,— відаць, збіраўся ехаць араць папар.

Першы заўважыў Лабановіча сабака Шукай. Сарваўшыся з месца і кінуўшыся са злымі намерамі, пачаўшы сваё сабачае прывітанне моцным гаўканнем, якое звычайна накіроўваецца на незнаёмага чалавека, ён раптам зарваў злосны брэх, прыпыніўся на момант, каб лепей паўглядацца, завіляў хвастом і з радасным піскам кінуўся сустракаць госця. Спатканне з аднаго і з другога боку было самае шчырае. Шукай вішчаў, круціўся, скакаў, клаў свае лапы на грудзі Лабановіча, стараючыся лізнуць у губы, што яму, нарэшце, і ўдалося і яшчэ больш павялічыла яго сабачую радасць.

Дзядзька Марцін кінуў рэзаць сечку і выйшаў на прыгумень: па тону вішчання ён дагадаўся, што свой чалавек вітае на хутар. Угледзеўшы пляменніка, якога Марцін вельмі любіў, ён засвяціўся радасцю і яшчэ загадзя расхіліў вусы, каб адвесці прастарнейшае месца пацалунку, шурпатаю далонню выцер губы і, стаўшы каля весніц, нарыхтаваўся як належыць спаткаць госця.

— Ну, здароў, Андрэй!

Дзядзька і пляменнік моцна абняліся.

— На ўсё лета прыехалі? — запытаўся Марцін, зварачаючыся да пляменніка часамі на «вы».

— На ўсё лета… Ну, як здаровы і што ў вас добрага?

— Нічога, брат, жывём патрохі.

— Чамадан свой я пакінуў на вакзале, а сам пехатою пайшоў. Якраз з Алесем Садовічам на станцыі з’ехаліся і разам дадому ішлі,— як бы апраўдваўся Лабановіч за свой «парожні» выгляд.

Маці ў гэты час дадойвала ў хляве карову. Яна адразу была падумала, што гэта іх Андрэй прыехаў на лета, бо і сон такі прысніўся ёй сёння. Яна спяшалася як мага хутчэй дадаіць і ў той час, калі дзядзька Марцін на той бок веснічак вітаўся з пляменнікам, выйшла з даёнкаю і, прыкрыўшы яе хвартухом, борздзенька пайшла ў сенцы і зараз жа вярнулася, каб павітацца з сынам.

— Сынок мой!.. Вярнуўся!

Лабановіч пацалаваў ёй руку.

— А я даю карову, чую — Шукай забрахаў і адразу сціх, вішчаць пачаў. Дык мне і цюкнула, што гэта напэўна ты…

Маці з некаторымі падрабязнасцямі апісала сваё адчуванне, што было незадоўга перад гэтым, і нават сон расказала, ідучы ў хату разам з дзядзькам Марцінам і Андрэем. На парозе сустрэліся з Юзікам, меншым братам Лабановічавым. Юзік быў адзеты пастухом, з пугаю і торбаю. Ён ішоў выганяць у поле каровы на раніцу.

— Здароў, Юзік! — павітаўся з ім старэйшы брат.

Юзік толькі ўсміхнуўся, павярнуўшы ў бок брата смуглы твар і паказаўшы рад белых зубоў. Нібы трохі засаромеўся.

— Выганяй, выганяй, брат, быдла,— заўважыў дзядзька Марцін.— Сонца, унь, ужо высока над лесам стаіць.

Хата была яшчэ не прыбрана, і не ўсе там паўставалі.

— У самы бярлог ты, сынок, папаў,— казала маці, як бы просячы гэтым прабачэння ў сына.

— Ды яшчэ ж і рана,— азваўся Лабановіч.

— Спаць папрывыкалі доўга,— досыць строга прамовіў Марцін і кінуў погляд у той бок, дзе ляжалі ў пасцелях яго пляменніцы, Маня і Насця.— Параспешчвала іх маці: такія, пане мой, дзявухі!

Мані было ўжо гадоў шаснаццаць, а Насця гады на два малодшая.

— Ім жа так хочацца паспаць,— заступілася за дачок маці.— Маладзенькія яшчэ, напрацуюцца за свой век.

Ганна, маці Лабановіча, была жанчына добрая, працавітая, руплівая, усё старалася зрабіць сама, за ўсіх заступалася. Яна не раз плакала, будзячы Юзіка гнаць каровы, бо таму так хацелася паспаць. Хоць адну лішнюю хвілінку старалася яна прыбавіць на яго салодкі ранічны сон, а калі хлопец уставаў, стаяла пры ім, памагала сабрацца і рабіла ўсё, што толькі можна, каб улагодзіць сына.

— Змоладу трэба ў работу ўцягвацца,— стаяў на сваім Марцін,— бо як вырастуць гультаямі, то дзякуй не скажуць табе за гэта.

Сказаўшы так, ён падышоў да пасцелі. Накрыўшыся з галавою коўдрай, спаў самы меншы пляменнік Якуб, найлепшы дзядзькаў прыяцель. Нахіліўся да яго дзядзька і стаў шаптаць штось на вуха. Якуб нешта буркнуў, а Марцін зарагатаў самым шчырым смехам, пасля чаго сказаў:

— Якуб у мяне — чалавек. Гэта не Юзік. Таго трэба з музыкаю падымаць, а Якуб, як слова прамовіць, падымаецца, калі трэба. Гэта — першы гаспадар у доме.

Пахвалены Якуб — яму было гадоў шэсць — паказаў галоўку з-пад коўдры, бліснуў на брата цёмнымі вочкамі, усміхнуўся ды зноў схаваўся.

— Мама! Ідзі сюды,— паклікаў ён матку.

Хлопцу трэба была нейкая адзежына, бо ён надумаўся ўставаць, каб апраўдаць сваю гаспадарскую рэпутацыю.

А дзядзька Марцін расказаў гэтым часам, як Якуб шукаў чарвякоў, збіраючыся вудзіць рыбу, адварочваў гнілякі, і калі пад імі чарвякоў не было, сам сабе казаў:

— Тут тожа няма.

Здарэнне, здавалася б, зусім мала выдатнае, але Марціну яно чамусь падабалася, а гэтае «тут тожа няма» выклікала ў яго кожны раз вясёлы смех.

Дзядзька Марцін быў яшчэ не стары чалавек. З ранку да самага вечара не выпускаў ён работы з рук. То на полі, то каля дома ўвіхаўся. А ў часіны больш-менш вольныя займаўся майстэрствам, што мела беспасрэдныя адносіны да спраў гаспадарскіх: то калёсы ладзіў, то саху правіў, у хляве ці ў гумне парадак рабіў або ў хаце ці ў сенцах усякія рыштункі штукаваў. Проста што-небудзь выдумляў для большага парадку ў гаспадарстве. Кароткія перапынкі паміж работаю выкарыстоўваў Марцін для спраў рыбацкіх, балазе Нёман быў, як кажуць, пад самым бокам. А рыбацкая снасць — сетка, нераткі, вуды — была ў яго адмысловая. У грыбныя часы, калі задажджыцца і работа спыніцца на полі, дзядзька Марцін браў каробку, і хоць выхадзіць палавіну дня, затое ж прынясе такіх баравікоў, што хоць вязі на выстаўку.

— Ну, браце, супачынь з дарогі. Я табе і палаткі ў гумне змайстраваў,— сказаў дзядзька да госця,— а я паеду паару трохі, думаем грэчку пад Клінамі засеяць.

Дзядзька Марцін паехаў араць, а Лабановіч некаторы час сядзеў і слухаў навіны дамашняга жыцця. Навіны ж гэтыя нельга сказаць, каб былі вясёлыя. Наладзіць гаспадарку так цяжка. Зямля пустая, хоць і многа яе, параскідана «за светам», толькі тае карысці, што з шнура каля дома. І гэты кавалак пусты, але ж яго хоць угнаіць можна. Арэндная ж плата падвышана, а плаціць няма з чаго. Уладзя, старэйшы брат, вось ужо тры тыдні як на плыты пайшоў. А якія заработкі — плыты? Калі прынясе дзесяць рубельчыкаў, то і добра. А колькі нагаруецца, нацерпіцца! І з пашаю цесна, забаронена ўсюды, толькі дзе ступіць жывёла, зараз і штрафы плаці. Ну, словам, чым далей, тым горай. Наогул, нейк цяжэй стала жыць на свеце. А тут і дзяўчаты падрастаюць, адзенне ім трэба спраўляць.

Лабановічу цяжка было слухаць усё гэта. Ён заўважыў, што маці паблажэла за гэты час: клопату многа і жывецца нялёгка. А перад гэтым клопатам знікаў яго ўласны. У глыбі душы ён папікаў сябе за тое, што нічым яшчэ не дапамог дома. Праўда, і памагчы было трудна, бо пенсію меў невялікую, і за два апошнія месяцы ён і не браў яшчэ яе. Тут асвяціла яго думка — даць даручэнне знаёмаму крамніку Гэсалю, што ў Панямоні, на гэтую пенсію. Гэсаль з ахвотаю бярэцца за такія справы, і хоць прыйдзецца яму даць значны працэнт, затое ж без клопату можна дастаць рублёў трыццаць пяць. Дваццаць рублёў ён аддасць на гаспадарку, а рэшту пакіне сабе. На гэтай думцы Лабановіч зусім заспакоіўся і значна павесялеў. І гэта ён зробіць у бліжэйшы час. Можа, нават заўтра сходзіць да Гэсаля.

— Ты, сынок, як бы трохі паблажэў,— заўважыла маці, прыглядаючыся да сына.

— Не, мама, гэта проста з дарогі, бо я дзве ночы не спаў.

— Ты, сынок, выпі свежанькага малачка ды ідзі засні ў гумне.

— Але, такі трэба трохі адпачыць.

Маці прынесла цэлы кубак малака. Якуб ужо ўстаў і пазіраў на брата.

— Ну, Якуб, дык многа назнаходзіў ты чарвей?

— Я цяпер ведаю, дзе іх трэба шукаць: на дрывотні пад трэскамі,— адказаў Якуб.

Вось калі Андрэй захоча, то ён у два мігі прынясе іх поўную бляшанку. Але рыба цяпер лепш бярэцца на аўсянікаў.

— А ведаеш, Андрэй, дзе многа рыбы?

— Ну, дзе?

— У Бервянцы. Там такая букта, што і прысам дна не дастанеш. Там можа хвоя схавацца!.. Вось там многа рыбы!

— Адкуль жа ты ведаеш, што там яе многа?

— Я бачыў, як там яна плавае. І плюхае, страх як плюхае!

Якуб нешта ўспомніў і пачаў смяяцца.

— Чаго ты смяешся?

— Смешна было раз. Дзядзька вудзіў рыбу, а яна як плюхне! Я кажу: «Дзядзька, унь рыба плюхнула!» А дзядзька кажа: «Вось каб яшчэ плюхнула адна такая рыба, дык і квас быў бы!»

— Ну, годзе табе расказваць! Няхай Андрэй адпачываць ідзе,— сказала Маня.— Я паслала ўжо табе на палатках у гумне,— звярнулася яна да Андрэя.

— Хадзі, я табе пакажу палаткі,— і Якуб павёў брата ў гумно.— Мы з дзядзькам майстравалі тут,— казаў, ідучы, малы. Ён увесь час круціўся каля брата і шчабятаў сваім дзіцячым галаском.

— Што ж ты цяпер будзеш рабіць? — запытаўся Андрэй.

— Пайду зараз да дзядзькі. Дзядзька казаў, што навучыць мяне араць.

— Пойдзем, Якубка, няхай Андрэй спіць.

Маня паклікала гаваркога Якуба і зачыніла вароты.

Лабановіч раздзеўся і лёг на мяккую пасцель. Змучанае дарогаю і бяссоннымі начамі цела даўно патрабавала адпачынку, але заснуць ён адразу не мог, бо вельмі многа было ўсялякіх уражанняў. Нервы ператаміліся, а мыслі нейк мітусіліся ў галаве і не паддаваліся ніякаму кантролю.

У гумне было досыць свежа і цемнавата, хоць з-пад шчыта сюды ўрываліся косы вясенняга сонца, а праз няшчыльна зложаныя сцены свяцілася яснае неба. З вясёлым шчабятаннем залятала сюды пара ластавачак, аблюбаваўшых сабе месца для гняздзечка, і парушала маўклівасць сялянскага зацішку. З поля сяды-тады даносілася пануканне дзядзькі Марціна. Каля Нёмана — а ён быў тут зусім блізка — пачулася Якубава песня, а потым яго ж імправізацыя:

Нёман, Нёман дарагі,

Залатыя берагі,

Пацячы назад.

Добра Якубу! Ні згрызот, ні клопату. Вольны і шчаслівы, як гэты ясны прамень, як срэбраная Нёманава хваля, якою ён цяпер любуецца там.

Часамі ў гумно ўрываўся лёгкі ветрык, паварушваючы звіслыя са страхі нішчымныя каласкі і мастацкі сатканую павуціну на кроквах. Над страхой зазвінела песенька палявога жаваранка… Знаёмыя, блізкія малюнкі-з’явы дамашняга побыту, родныя адгалоскі — павевы сялянскага жыцця-клопату…

«Добра, што я дома»,— мільганула ў Лабановіча думка-адчуванне, і ён заснуў моцным-моцным сном.

X

Усё гэтае лета Лабановіч жыў дома. Нельга сказаць, каб яму было вельмі добра. Непрыемна перш за ўсё было адчуванне, што ён тут не такі, як усе, і што на яго ў доме пазіралі як на чалавека іншага круга. І як ён ні стараўся сцерці ўсякія граніцы паміж сабою і роднымі і цалкам зліцца з імі, жыць так, як жывуць і яны, яму гэта ніяк не ўдавалася, бо самі ж родныя падтрымлівалі гэтыя граніцы. Калі ён уставаў разам з усімі, каб узяцца за якую-небудзь работу, дык дзядзька або маці заўважалі, што ён мог бы паспаць і даўжэй і не яго ўжо справа цягнуць гарапашніцкую лямку простых людзей.

— А хіба ж я крывы? — пытаў Лабановіч.

— Крывы не крывы, а раўняцца з намі табе няма чаго. Не на тое ж ты вучыўся, каб капацца ў гэтым смецці і брудзе.

А маці старалася і яду гатаваць госцю лепшую, не зважаючы на яго пратэсты. Браты і сёстры таксама трымаліся здалёк ад яго, як бы чужаліся, таілі ад яго сваё жыццё, свае патрэбы, і ён, нарэшце, пагадзіўся з роляю адгароджанага ад сям’і чалавека, што нейк рабілася само сабою натуральным парадкам. У сваю чаргу і Андрэй замыкаўся ў сабе. Адзін толькі Якуб быў з ім запанібрата і знаёміў яго з колам сваіх інтарэсаў, сваіх забавак і свайго дзіцячага жыцця, забаўляючы брата несціханым шчэбетам.

Першыя часы побыту дома Лабановіч хадзіў па полі, што яны арандавалі ад скарбу, аглядаў засевы збожжа. Ён радаваўся, калі бачыў шнуры добрай збажыны ці бульбы, і не згаджаўся з тою ацэнкаю іх, што рабілася дома, бо і ў мацеры і ў дзядзькі Марціна, як здавалася яму, заўважалася нахіленне зніжаць сапраўдны стан рэчаў.

Недалёка ад хаты была нізкая балоціна, дзе расла дзікая трава. Карысці з яе не было амаль ніякай, бо ні да пашы, ні да сенакосу яна не надавалася: трудна было туды даступіцца. Між полем і балоцінаю рос густы алешнік, раскінуўшыся па купінах, дзе пракідаліся маліна і смародзіна. У ценю гэтага алешніку было вільготна. Чорная, як дзёгаць, гразь выглядала з-за высокага куп’я.

«А што, каб гэтай гразі нацягаць на поле,— думаў, ходзячы тут, Лабановіч.— Поле ж пустое, капарні нагою — і жоўтага пяску дастанеш. Трэба будзе параіцца з дзядзькам Марцінам».

Ён пачаў меркаваць, як бы можна было палепшыць зямлю. Сілы малавата, а перакапаць бы зямлю на перавал ды навазіць у канаўкі гразі з алешніку, напэўна, зямля паправілася б і расло б тут збожжа, як лес.

Мыслі Лабановіча пайшлі далей у гэтым кірунку. Яго яшчэ невялікае жыццёвае дасведчанне казала яму аб нядбайнасці людской, аб закаранеласці форм людскога жыцця.

Вось хоць бы і тутэйшы народ: бедны, ледзь-ледзь зводзіць канцы з канцамі, таўчэцца, кідаецца ў розныя бакі, шукаючы аддушыны, і мала хто знаходзіць яе. Зямлі мала, зямля неўраджайная, голы пясок. Усе ж лепшыя землі належаць да скарбу. Адчуваецца вострая патрэба ў зямлі, а народ множыцца. Чым жа можна палепшыць яго дабрабыт? Каб людзі грамадою пасталі на работу, яны б асушылі балоты, пазносілі б пяскі з палёў, а балотны гной і яго ўраджайны грунт перанеслі б на пясчанае поле — хапіла б і хлеба, і сенажаці.

З рэальнага грунту разважання Лабановіч паволі з’ехаў у павабны край прыгожых мар. Ён бачыў сябе ў ролі чалавека, які здолеў заклікаць грамаду на новую дружную работу. Грамада асушае балоты, стварае новыя землі, праводзіць дарогі, абсаджае іх пладовымі дрэвамі, робіць масты, будуе новыя дамы і пачынае жыць шчасліва і багата.

Аглядаючы двор і гаспадарскую надобу, Андрэй спыніўся каля хлява: над страхою ляжалі тры тоўстыя кавалкі чорнага дубу. Яшчэ летась, купаючыся, напаткаў ён выпадкам гэты дуб у пяску на дне Нёмана. Пачаў тупаць каля яго, зацікавіўся знаходкаю. Прынёс рыдлёўку, стаў адкопваць. Работа пасувалася борзда, вада сама адносіла ўзварушаны пясок, і цела старога волата ўсё больш і больш выступала з зямлі. Чорны, як вугаль, тоўсты, роўны, гладкі дубовы стаўбур ляжаў упоперак ракі. Камель далёка ўваходзіў у высокі бераг, і адкапаць там яго было вельмі цяжка. Лабановіч з захапленнем увіхаўся. Ён адчуваў тады нават нейкую радасць, выкопваючы на свет гэтага невядома калі пахаванага нябожчыка. І, напэўна, доўгі-доўгі час ляжаў ён на дне, бо ніхто не памятае, калі тут раслі дубы — ніякіх слядоў ад іх не захавалі часы. Калі ўвесь стаўбур быў адкапаны, прынеслі пілу. Дзядзька Марцін таксама зацікавіўся дубам, і ўдвух пачалі яны даставаць яго. Дастаць цалкам ім было не пад сілу, прыйшлося пілаваць на тры часці. Набрынялы вадою, ён лёгка, як морква, паддаваўся пілоўцы. Разрэзаныя кавалкі выкацілі на бераг, дзе яны прасохлі і сталі цвёрдыя, як косць.

І гэтыя тры таўшчэзныя кавалкі чорнага дубу, роўныя, гладкія, без ніводнага сучка, ляжаць пад страхою без ніякай карысці, не знаходзяць ужывання, нягледзячы на сваю высокую вартасць. Ад сонца і ветру яны пакалоліся, парыжэлі. І трохі крыўдна зрабілася цяпер Лабановічу, што дзядзька Марцін не паклапаціўся папілаваць на дошкі і скарыстаць гэты дарагі матэрыял. Не дубу шкада было яму, а крыўда брала, што не выкарыстоўваецца тое багацце, якое ляжыць каля нас, а мы не ўмеем даць яму належнага ходу.

— Нічога з іх ужо не будзе, брат. Пакалоліся, падлы, прыйдзецца папілаваць на дровы.

Такі прысуд вынес цяпер гэтым дубовым кавалкам дзядзька Марцін і як бы ў апраўданне дадаў:

— Нам трэба было палажыць іх наўперад у гумно ды прыкрыць саломкаю, каб яны высыхалі павольненька — тады і не пакалоліся б.

Праект жа пляменніка — падвезці чорнай зямлі з алешніку на поле — дзядзька прызнаў вартым увагі, можа, проста каб не пакрыўдзіць «настаўніка». Але… тут знайшлося сваё «але». Па-першае, на гэтую справу патрабуецца многа сілы, часу і працы. Ды гэта яшчэ нічога, можна было б спрабаваць. Другая, самая важная прычына перашкаджала такой рабоце: зямля была не іх, а арандаваная. Невядома, што будзе далей з арэндаю, бо скарб хоча пусціць гэтую зямлю на замену з сялянамі на канцы вясковых шнуроў, якія падыходзяць або ўкліняюцца ў скарбовы лес, каб такім чынам акругліць княжацкія ўладанні.

— Жывеш вось так з дня на дзень і нічога пэўнага не ведаеш. Можа, яшчэ скажуць зносіць адгэтуль будынкі. Тады хоць вазьмі ды падпалі іх, а сам надзявай торбу ды ідзі жабраваць. Няма, брат, простаму чалавеку ні волі, ні разгону. Іх сіла і іх права. Служыў, служыў бацька ўвесь век, а памёр — сям’я куды хочаш дзявайся… І калі ім, халерам, канец той будзе? І ці будзе? Пачалася б вайна ці якое ліха, можа б, людзям палёгка ці не была б.

Жаліўся дзядзька Марцін, што ўсюды ўціск пачаўся. Куды ні кінься, усё ў панскія рукі пападзеш. Свет яны ўвесь загарадзілі, а за простага чалавека ніхто не заступіцца.

Цяжка было слухаць гэтыя жальбы, бо ў іх была голая і горкая праўда. І як пагадзіць гэта ўсё з тым, што ўбівалася ў іх галовы ў семінарыі? Вучылі ж там, дзяўблі на кожным кроку, як апякуецца царскі ўрад, царскае начальства і сам цар аб народзе, як гэты народ любіць свайго бацьку-цара, як ён заўсёды знаходзіць у яго і ласку і міласць. «Бог на небе, цар на зямлі» — вось тыя кіты, на якіх стаіць свет. І гэтыя ж ідэі праводзіў праз школу і ён, Лабановіч. Скуль жа такая няўвязка «навукі» і жыцця?

Лабановіч прыпамінае слова «сацыяліст». Ён першы раз чуў яго ў семінарыі ад аднаго таварыша з Навагрудчыны. Гаварылася яно ціха, шэптам, а самы ж сэнс яго агортваўся нейкаю таямнічасцю, не выклікаючы рэальнага значэння: гэта проста той прапашчы чалавек, які асмельваецца нядобра думаць аб цару, аб цяперашнім парадку.

Так праходзілі першыя дні дома. Лабановіч нікуды не хадзіў, снаваў па двары, па полі, часамі выбіраўся ў лес у свае знаёмыя абходы, дзе ў грыбныя часы так любіў збіраць грыбы, але цяпер іх яшчэ не было. Хадзіў ён, хадзілі з ім і думкі яго, і яго мары, і ўспаміны. Спакой і цішыня лясная так хіляць да такога думання. І ў гэтай адзіноце-глушы неадступна хадзіў з ім і вобраз Ядвісі, чысты, недасяжны і бясконца мілы і дарагі. І дзе яна цяпер? Ці ўспамінае яго? І чаму ўсё ж такі нічога не напісала, не сказала яму, куды паедзе? Няўжо яна не хоча знаць аб ім нічога? А можа, там, у Хатовічах, у воласці ёсць пісьмо ад яе. Ён напіша туды. Як добра, што такая думка прыйшла ў галаву. І ў сэрцы абуджаецца надзея, што ліст, напэўна, ёсць там. Прыйшоўшы з лесу, ён піша да Дубейкі і просіць, каб усякая пошта перасылалася яму сюды. З гэтым лістом ідзе ён у Панямонь. Якраз і другую справу можна зрабіць — камерцыю з Гэсалем. З Панямоні вярнуўся ён павесялеўшы і падвесяліў у значнай меры сваіх родных, бо дваццаць рублёў грошы для іх немалыя.

Асталяваўшыся, Лабановіч увайшоў у каляіну дамашняга жыцця. Чытаў, аднаўляў у памяці навуку, набываў новыя веды. Часам надвячоркам хадзіў у Мікуцічы, каб пабыць у кампаніі сваіх таварышаў, а летам іх тут ніколі не бракавала.

Мікуцічы — сяло вялікае, вядомае ва ўсёй акрузе. Стаіць на лясках каля Нёмана. Народ тут бедны, малазямельны. Жыць з гаспадаркі трудна, і мікуцічане перабіваюцца заработкамі. Але гэтых заработкаў мала. Зімою возяць калоды, вясною і летам ходзяць на сплаў — на згоны і на плыты. Жанкі і дзяўчаты збіраюць летам ягады і грыбы і гэтым трохі падзарабляюць на дамашні абыходак, а моладзь расходзіцца па свеце, каб выбіцца ў людзі, знайсці сабе кусок хлеба і бацькоў падтрымаць. Выб’ецца адзін, за ім цягнецца другі, памагаюць адзін другому. Чыгунка, тэлеграф, пошта, школы розных гатункаў, пачынаючы настаўніцкімі семінарыямі і канчаючы вышэйшаю школаю, маюць сваіх прадстаўнікоў з Мікуціч. Такім парадкам, Мікуцічы маюць сваю інтэлігенцыю, пераважная большасць якой прыходзіцца на настаўніцтва, і гэтая група найболей цесна звязвалася з родным сялом.

Як толькі канчалася работа ў школах, настаўнікі з’язджаліся на лета да бацькоў. Гэта ўвайшло нейк у традыцыю, дый дома пражыць танней, можна было не чапаць пенсіі за летнія месяцы, перабіцца на дамашнім хлебе і на бацькоўскім крупніку. У цяньку гумен і адрынак знаходзілі яны спакой душы і адпачынак целу. Хто рыхтаваўся ў настаўніцкія інстытуты, хто ўзбройваўся філасофіяй жыцця, хто лавіў рыбу на ўлонні прыроды, хто ўходжваўся каля гаспадаркі, памагаючы бацькам, а хто проста біў бібікі. Але ў гарачы час сенакосу і жніва высыпалі яны ўсе на луг, на поле, і толькі ўжо самыя важныя і салідныя, прасякнутыя «панскім духам», упарта сядзелі пад сваімі стрэхамі. А калі хто і выходзіў у крытычны момант вязаць ячмень, то не іначай як у пальчатках, даючы гэтым багатую страву для жартаў вясёлым мікуцічанам.

Вечарамі, калі спадала дзённая гарачыня, выходзілі настаўнікі халадком на шпацыр, хадзілі па вуліцах, а часамі збіраліся ў каго і ладзілі выпіўку. А некаторыя цішком наведваліся ў каморы і сенечкі, дзе мелі свае рэзідэнцыі абранніцы іх сэрца. Такіх «абранніц» называлі ў Мікуцічах «панскімі» дзяўчатамі, і гэты парадак рэчаў быў тут законным і натуральным. Але трудна было ступіць крок па лініі кахання, каб не стаўся ён вядомы назаўтра ўсім у Мікуцічах.

Сярод настаўніцтва былі свае групы, якія складаліся на грунце тых ці іншых інтарэсаў. Настаўнікі болей сталыя, што ўжо мелі пэўную жыццёвую практыку і працавалі па колькі гадоў, трымаліся свае кампаніі і на маладых глядзелі трохі звысоку, як людзі больш дасведчаныя, больш развітыя і больш заможныя, калі толькі заможнасць наогул можна прылажыць да вясковага настаўніцтва.

Маладыя ж настаўнікі лічылі сваім абавязкам сяды-тады зайсці да сваіх калег, пагаварыць з імі, а часамі паспрачацца і паказаць ім, што і яны не лыкам шыты і казённую кашу не дарма елі. А ў Мікуцічах сцяг навукі і годнасць «развітога» чалавека трымаліся высока сярод настаўніцтва.

Першая пазіцыя, якую заваёўвала моладзь у сваім змаганні за права называцца «развітымі» людзьмі, звычайна было абвяржэнне рэлігіі і Бога. Можа, у гэтым выяўляўся пратэст супраць семінарска-папоўскага выхавання і славянскіх тэкстаў Філарэта, але хто не чытаў Бокля, Дарвіна і Дрэпера, той проста лічыўся невукам, чалавекам, які нічога не ведае і з якім няма аб чым гутарыць. Мікуціцкія гумны і адрынкі былі школамі бязбожніцтва і вальнадумства.

З адрынак вальнадумства пераходзіла і пад стрэхі сялянскіх хат. Сталыя людзі наўперад з дакорам ківалі галовамі, калі прачувалі аб якой-небудзь бязбожніцкай штучцы таго ці іншага настаўніка.

— Чаму ж яны дзяцей навучаць, калі самі робяць немаведама што?

А потым прывыкалі і гаварылі:

— А можа, і сапраўды няма Бога.

І, нарэшце, проста смяяліся, як вось і са здарэння з Іванком Перагудам. Яго маці — богабаязная жанчына. Балела яе сэрца, што Іванок у царкву не ходзіць, а папа кудлатым чортам называе. А калі яго часамі запытаюць аб чым, дык ён адкажа: «А чорт яго святы ведае».

— Ах, як ты нядобра гаворыш, сынок! Ты ж такі настаўнік і сам павінен ведаць, што гэта — грэх.

— Што значыць «грэх»? — адказвае Іванок.— Можа, ты скажаш, што і сала есці ў пятніцу — грэх?

— А ты запытай у бацюшкі, што ён табе скажа.

Іванок зняважліва трасе галавою.

— Я буду пытацца ў гэтага валасатага асталопа!

— Пабойся Бога, сынок! Што ты гаворыш! Ён жа служка божы.

— Не баюся я таго, чаго на свеце няма.

— Дух Святы з намі, Матка Найсвентшая!

Маці хрысціцца, назад падаецца, а Іванок нападае:

— А ты бачыла Бога? Дык скажы, які ён! Да каго падобны: да каня ці да каровы?

Маці адступаецца і ціха шэпча: «Ойча наш». Яна не можа забыць гэты цяжкі грэх сына. Цішком моліцца за яго Богу.

— Сынок,— кажа яна праз некаторы час,— пайдзі ў царкву, памаліся. На табе сараковачку, пастаў, сынок, свечачку ў царкве.

Гэту саракоўку ён прапіў у адрынцы з сябрамі, а мацеры сказаў:

— Я табе, маці, потым пяць рублёў дам за тваю саракоўку, але цяпер я прапіў яе: лепей прапіць, як аддаць папу.

XI

Каля самага сяла, падмываючы вуліцы, цячэ Нёман. Разложыстыя круглаверхія вербы, узняўшы над вадою карэнне, абступаюць адхонны пясчаны бераг. На мікуціцкіх вуліцах — сыпучы пясок. Гразі тут амаль не бывае ніколі, але калі падымаецца вецер, дык цэлыя воблакі пылу стаяць у паветры.

Шумна і гучна ўлетку на беразе Нёмана. З ранку і да самага вечара галышамі качаюцца тут дзеці, то ў пяску, то ў вадзе. Сотнямі гукаў разносіцца над ракою плясканне пранікаў. Падаткнуўшы спадніцы і агаліўшы лыткі, выбіваюць палотны жанкі і дзяўчаты, беляць іх, рассцілаюць на беразе. У гэтым месцы Нёман мелкі і шырокі. І ездзяць, і ходзяць, і жывёлу ганяюць уброд. Цалюткі дзень снуюць тут людзі — старыя і малыя, хто за Нёман, хто з-за Нёмана. Перайсці ж уброд раку летам — адна асалода. І калі ў мужчын ёсць яшчэ сякі-такі клопат — падкасацца або скінуць нагавіцы, калі вада прыбудзе, дык жанчыны ў гэтых адносінах зусім шчаслівы народ. Падымуцца на хаду, колькі трэба, і храбра рушацца ўброд, не зважаючы, ці ёсць тут хто, ці не, глядзяць на іх ці не глядзяць. Часамі ж некаторыя смелыя і рызыкоўныя асабліва асобы, калі на беразе ёсць гледачы, сумыслу нарыхтуюцца брысці так, як бы тут вельмі глыбока і можна падумаць, што вада зойме па самыя пахі, хоць вышэй калена яна не даходзіць. Бывала, і жартамі перакінуцца ў такіх выпадках па сутнасці справы, а часам які-небудзь Гілёрык, чалавек сталых год, і заўвагу зробіць, выняўшы люльку з зубоў: «Апусціла б хоць ніжэй спадніцу»,— а сам пры гэтым сарамліва ўбок адвернецца. А калі яго закраналі смехам, то, каб у даўгу не быць, так адзавецца:

— Пацягнуць бы бясстыдніцу цыбуком, то шанавалася б. Казырыцца чорт ведае чым!

Па той бок Нёмана лугі ідуць, а за лугамі — лес і поле. Вярсты дзве будзе да поля. Ляжыць чорная грэбля ўпоперак лугу, адным канцом да ракі даходзіць, другім — у поле ўпіраецца. Вось гэта грэбля — бяда і гора мікуціцкае. Пакуль праедзеш яе — духі вытрасеш і кішкі збоўтаеш, а ў мокрае лета і каня ўгрузіш, і сам, як д’ябал, у гразі выкачаешся. І снасць ламалі тут, і жывёлу калечылі. Паганая грэбля, каб яе людзі не зналі, так жа ўелася яна ў косці.

Колісь тут, як расказваюць старыя людзі, праўда, самі яны не помняць, быў мост. І цяпер яшчэ сям-там па баках грэблі засталіся рэшткі паляў, і тырчаць яны з гразі, як згніўшыя зубы ў сківіцы. Мост гэты быў знішчаны ў часе Шведскага Палення. Жыве яшчэ ў памяці людзей вайна са шведамі. Нават імя сваё мае ў вуснах народа — Шведскае Паленне. Вось і спалілі тады шведы мост. Вялікія бойкі адбываліся тут. А над самым Нёманам, вышэй трохі сяла, ёсць курган-магіла. Размывае рака грудзі гэтай невядомай магілы, вымывае чалавечыя чарапы і старасвецкую зброю. І перадаюць мацяркі сваім дзецям аб гэтай страшнай часіне Шведскага Палення. Многа тады народу пабіта было, а будынкі папалілі. Людзі па лясах туляліся. І кідаліся шведы на хітрыкі. Гукалі ў лесе:

— Тацяна, Мар’яна! Выходзьце з лесу: шведы дадому паехалі.

І калі хто выходзіў на голас, таго забіралі і забівалі.

Тады і жывёла амаль уся перавялася. У Мікуцічах застаўся адзін толькі бык, а ў Сверынаве — карова. Сабралі гэтую пару людзі потым і аралі на ёй. Але нарэшце пакараў Бог шведаў за здзекі над людзьмі — асляпіў іх, і, збіраючыся ехаць верхам, яны садзіліся тварам да конскага зада. Тады іх пабілі.

Такая легенда звязвалася з грэбляю і з даўнейшым мостам, што быў на месцы яе.

Крайнім будынкам ад Нёмана супраць броду была старая карчма на высозным падмурку. Калісь гэта быў вір сялянскага жыцця, і не адна мікуціцкая душа захлынулася ў ім. З таго часу, як увялі манапольку, карчма заняпала, а потым згарэла. Але па старой прывычцы збіраўся тут народ, як на старадаўняе веча, дзе вырашаліся сялянскія справы і разважалі аб розных пытаннях мікуціцкага побыту.

Мікуцічане — народ грамадскі, любяць пагутарыць аб розных рознасцях: аб замежнай палітыцы, аб вайне, аб заработках, аб цяжкасцях жыцця, аб тым, што нешта на свеце робіцца і нешта гатуецца і што павінна нешта адбыцца, бо далей так жыць нельга. Прагавіта прыслухоўваліся да розных чутак, часамі выдумлялі іх і на гэтай аснове стваралі такія рэчы, што самі пачыналі палохацца іх, а потым самі ж дапякалі сябе смехам. Стаіць, бывала, грамада, а перад ёю за Нёманам, як нейкая гадзюка, ляжыць праклятая чорная грэбля, дыхнуць вольна не дае. Многа было аб ёй гутарак і сварак, калі справа заходзіла аб тым, каб яе паправіць. Бывала, так-сяк і збяруцца і падправяць сям-там, але такая рапарацыя мала давала карысці, і грэбля як была, так і заставалася іх бядою.

Праўда, не заўсёды грэбля з аднакаю сілай бунтавала сялянскія душы. Часамі аб ёй зусім нават забывалі, і толькі ў часе касьбы і жніва, калі трэба было ездзіць з вазамі, аб ёй думалі, яе пракліналі, з-за яе сварыліся. Жыла гэта грэбля і ў думках грамады і паасобных членаў яе. Жыла, як стрэмка ў целе.

Лабановіч не раз чуў размовы аб грэблі і скаргі на яе як з боку дзядзькі Марціна, так і з боку грамады. Не раз і сам хадзіў па ёй пехатою і ездзіў. Не раз перадрыжаў ён тут, везучы снапы ці сена, каб не абярнуцца з возам. У яго памяці абуджаліся легенда і розныя пабаюшкі, створаныя напалоханай фантазіяй цёмнага чалавека. Было на ёй, казалі, і страшнае месца, адкуль часамі выбягаў нехта ў чырвоным, з пугаю ў руках і шалёстаў па вушах таго, хто позна ехаў з поля.

Дзіўным здавалася Лабановічу, што такое вялікае сяло, як Мікуцічы, не можа справіцца з грэбляю. Ну, што б значыла сялянам адвесці, ну, тыдзень-два часу, каб адвінуцца і збыць гэтую злыбеду? Няўжо так цяжка грамадою выкапаць абапал грэблі канавы, падвезці пяску і камення, падняць яе, насыпаць, зараўняць, утрамбаваць. Пяску ж, куды ні павярніся, цэлыя горы. Каменнем завалены межы. Цэлыя рэчкі каменняў, паскіданых з поля, цягнуцца побач дарогі. І рабочых рук стае, і матэрыял пад рукамі, няма толькі такой рукі, што паставіла б сяло на грамадскую работу.

І вось гэтым летам, калі ў галаве Лабановіча спелі розныя праекты палепшыць людское жыццё, падняў ён раз пытанне аб грэблі сярод настаўнікаў свайго сяла. Чалавек з дзесяць сабралася ў гумне Іванка Перагуда. Сам Іванок ляжаў у сваім логаве, змяўшы нагамі даматканую коўдру і збіўшы падушку ў нейкі брудны камяк. Валасы яго, даўно не стрыжаныя, ускудлачыліся і, як купіна, ляжалі на падушцы. Настаўнікі размясціліся дзе папала. Каля пасцелі стаяў кволенькі столік, на ім было некалькі кніг, пустая папяровая скрынка ад гільз ды пара акуркаў. Іванок Перагуд карыстаўся славаю дзівака і філосафа. Асноўная формула яго філасофіі казала: «Плюй на ўсё і шануй сваё здароўе». Праўда, у яго было многа напускнога, і ён трохі фарсіў сваім дзівацтвам. Наогул жа быў добрым работнікам у школе і вясёлым чалавекам у кампаніі.

Сышліся тут розныя групы настаўнікаў. Старэйшыя вялі рэй, а маладыя толькі прыслухоўваліся ды падавалі рэплікі.

— І вось што цікава, і гэта трэба адзначыць, хлопцы,— гаварыў Міхась Лабада, настаўнік з пяцігадовым стажам.— Сярод нашых мікуцічан ніводнага злодзея няма.

Настаўнікі былі прыемна здзіўлены. І праўда, няма тут злодзея.

— Гэта, братцы, варта таго, каб залатымі літарамі занесці ў гісторыю нашага сяла,— азваўся прыяцель Лабады, Ігнат Курган.

— Так, гэта рэдкасць,— загулі галасы.

— Бо тут і ўкрасці няма чаго, і мікуціцкая галота няздольна выгадаваць злодзея,— азваўся са свайго логава Іванок.

Усе засмяяліся.

— Не, брат, стой! — з жарам выступіў Садовіч.— А Язэп Малюк…

— О ты, чорт! — нібы напусціўся на яго Курган.— Абедню псуеш. Ды што Язэп? Ён тут не жыве і ніводнага цвічка не ўкраў і, такім парадкам, не парушае агульнай чэснасці нашага сяла.

— Праўда! — падхапілі настаўнікі.

Язэп Малюк з’яўляўся ў Мікуцічах разы са два, а цяпер аб ім ніякіх чутак не было.

— Я вам раскажу пра Язэпа,— сказаў Курган.— Як быў ён тут апошні раз, паехаў з нашымі мікуцічанамі ў Панямонь. А ён чалавек спрытны, адзеты на гарадскі лад, манеры ў яго, як у пана. «Чый жа гэта такі?» — дзівяцца людзі. «А гэта наш — мікуціцкі»,— адказваюць мікуцічане. Рады яны, што іх чалавек такі спрытны. Аж праз некалькі хвілін злавілі Язэпа на кражы. Вядуць. «Хто ж гэта такі? Чый ён?» — пытаюцца людзі. Нашы мікуцічане адказваюць: «А чорт яго ведае, чый ён там».

Калі гутарка скіравалася на сяло, Лабановіч улучыў момант, каб перавесці размову на грэблю.

— Ведаеце, хлопцы, што? Вот мы тут успамінаем усякія, праўда, вельмі цікавыя, драбніцы. А варта было б грэблю наладзіць. Усім яна ў косці ўелася, і ўсе адчуваюць, што яе трэба наладзіць, так наладзіць, каб перастала быць стрэмкаю ў жыцці сяла… Давайце паднімем народ на работу!

Ён хацеў сказаць болей, што зрабіць добрую грэблю зусім не цяжка пры дружнай рабоце грамады, але трохі саромеўся старэйшых таварышаў і адчуваў сябе ў іх кампаніі не вельмі ўпэўнена.

— Ты што ж? Хочаш быць Оберлейнам? — запытаў яго Лабада.

— Не мяшайся ў жыццё,— заўважыў з бярлогу Іванок,— няхай яно ідзе, як ідзе. Плюй на ўсё і шануй сваё здароўе.

— Тут, брат, трэба ўмяшанне начальства, наказ строгі і сур’ёзны, а цябе ніхто не паслухае,— дадаў Курган.

— Распанелі вы і не хочаце пальцам паварушыць, каб зрабіць добрую справу,— жартам адказаў Лабановіч і сціх.

Гутарка павялася на іншыя тэмы, але яму было як бы трохі крыўдна за сваё выступленне. Ну, што ж? Ён зробіць гэта і без іх. Болей ён не чапаў ужо гэтага пытання, бо відаць было, што ніхто не прыдаваў тут сур’ёзнага значэння таму праекту, з якім ён так няўдала высунуўся.

Кожны, хто хацеў бы пагутарыць з мікуцічанамі, заўсёды знойдзе сярод іх уважных слухачоў, асабліва ў святочны дзень і ў пагоду. Падсядзь толькі да двух-трох чалавек на прызбе, толькі расчыні рот і скажы некалькі слоў, як зараз жа каля цябе пачнуць збірацца людзі, і праз паўгадзіны іх назбіраецца не адна сотня. Вось і на гэты раз каля хаты дзядзькі Базыля, на горцы, адкуль так добра відаць і брод і грэбля за Нёманам, сабраліся мікуціцкія сяляне. Між імі быў і Лабановіч. Гутарка зачалася з Палесся. Лабановіч расказаў некалькі смешных здарэнняў з цельшынскага жыцця, як палешукі свята згубілі і як яны прычашчаліся пасля споведзі.

Мікуцічане слухалі і смяяліся.

— Дык яны, падлы, дзікія,— заўважыў дзядзька Сымон.— Я раз бачыў іх. У Нясвіжы лесніка-палешука сустрэў. Валасы доўгія, бы ў папа. Узялі яго ды агалілі, як калена. Ото ж ён гараваў! Хапаўся за галаву і ўсё казаў: «Што ж мне зробілы? Як жа я пакажуса на родыму? Скажуць — таўкач, та і ўсэ».

— Але паміж імі і, скажам, намі, мікуцічанамі, ёсць многа падобнага і агульнага,— заступіўся Лабановіч за палешукоў.

— У чым жа? — пацікавіўся дзядзька Яхім.

— А вось у чым. Там, у Цельшыне, страшна гразі многа, не вылезці, праз вуліцу нельга перайсці ў мокрае надвор’е. Двары ж і вуліцы бярвеннем завалены. І нікому ў галаву не прыйдзе палажыць кладку каля хаты. Гаварыў я з імі аб гэтым не раз, а яны хоць бы што. «А,— кажуць,— мы ўжо да гэтага прывыклі, спрадвеку так у нас вядзецца». А вы ж паглядзіце — бачыце? — Лабановіч паказаў на грэблю.— Ці не тое самае?

— Верна, брат,— чуюцца галасы.

— Дык яна, падла, вялікая! Гэта не тое, што бервяно выкаціць з двара на вуліцу, каб палажыць кладку,— апраўдваецца дзядзька Сымон, не хочучы, відаць, у адзін рад з палешукамі стаць.

— Але праехаць з возам па грэблі гэта не тое, што прайсці пешкам па гразкай вуліцы.

— Што казаць! Вось дзе сядзіць яна, гэтая грэбля.— Дзядзька Базыль паказвае на горла.

— Вось я сумыслу і пачаў з палешукоў, каб пагаварыць аб грэблі. Папраўдзе, як гэта вы цярпіце да гэтага часу такое ліха, як наша грэбля? Такое вялікае сяло, столькі рук, столькі сілы! Кінуліся б гуртом — хто пяску падвёз бы, хто камянёў — імі поле, дарогі завалены,— хто выйшаў бы з рыдлёўкаю, хто з сякераю… Тыдзень часу, і грэбля была б як яечка.

— Каб жа гэта дружна ўзяліся,— гудзе голас.

— Гэта, брат, не так лёгка,— выступіў стары Сёмка, краснабай і заядлы курэц. Ён так прапах сосам, што яго можна было за паўвярсты носам знюхаць.

— Зрабі ты найлепшую грэблю, а выльецца вясною вада і сапрэ яе к чортавай матары.

Тут падняўся шум. Некаторыя стаялі за тое, што грэблю можна зрабіць вечную. Уся бяда ў тым, што народ на работу не падымеш, бо нядбайны. Другія даводзілі, што з гэтае грэблі толку не будзе. Тут мост рабіць трэба, лес вазіць, майстроў ставіць. Часамі завязвалася паміж некаторымі сварка: вось, напрыклад, Сцяцок — колькі працаваў на грэблі, а Гаронім туляўся, як сабака ад мух.

— Вы ніколі і не браліся дружна, грамадою, і не ведаеце, якая вы сіла ў дружнай грамадзе. Хто ж за вас рабіць будзе? І для каго вы будзеце рабіць?

— Мы гэта, брат, ведаем, ды вось рады не можам даць. Калі б прыехаў прыстаў з бізуном ды даў перцу, то паставіў бы ўсіх на работу,— кажа стары Гілёрык.

Мікуцічане гудуць. Выплываюць розныя крыўды, непаразуменні, успамінаюцца старыя прарэхі сялянскага жыцця, аб грэблі перастаюць зусім гаварыць.

Некаторы час Лабановіч і ў сяле не паказваўся, бо нейк прыкра было слухаць насмешкі сяброў.

XII

Канчалася лета.

На лугах ужо рассцілалася зялёнымі аксамітамі пяшчотна-кволая атава. Парыжэлі стагі. Збіраліся ў вырай буслы. Агорнутыя сіняватаю смугою, журботна пазіралі далечы і ніклі ў святле жнівеньскага сонца.

Пачалі раз’язджацца з летніх вакацый настаўнікі.

— Пажыў, брат, і годзе: збірайся на сваё седала! — У гэтым голасе восені чуваць нейкі смутак, а здаецца, так нядаўна яшчэ гучаў другі голас, радасны, свежы голас вясны: — Разгарні крылле, рушся з месца, ляці на прастор, жыві, як толькі ты здолен жыць.

Назначыў сабе дзень ад’езду і Лабановіч.

Дубейка пераслаў яму пошту, але таго пісьма, якога так прагна чакаў, аб якім так многа думаў і аб якім не гаварыў нікому, а толькі насіў у сваім сэрцы, не было і не было. І не будзе. Лета прайшло, прайшла і надзея. Ну, што ж? Пажартавала дзяўчына, а цяпер гэтыя жарты прайшлі; там, у глушы, дзе, апроч яго, нікога не было, можна было і з ім пажартаваць, пасмяяцца з яго, дурнога. Але такі канец, такі вывад спакою не дасць, не, не дасць!

Нядаўна прыйшоў казённы пакет — назначэнне ў Выганаўскую школу. Углядаўся Лабановіч у гэтае слова: якраз яно і падыходзіць яму. Проста аж нейк дзіўна трохі, бо ў гэтым слове чуецца як бы нейкае выгнанне. І чаму ў гэтым «выгнанні» чуваць сугучныя акорды яго сэрцу? Што выгнана з яго? Хто выгнаў?

Ён думаў і аб сваёй новай школе. І гэтая школа, і гэтыя Выганы, аб якіх ён ніколі раней не чуў, уплятаюцца ў яго жыццё, уяўляюцца ў тых няясна прывабных тонах-абрысах, што такія прыгожыя здалёк, але ніколі не супадаюць з рэчаіснасцю. І аднаго гэтага паэтычнага вобраза новага месца было мала. Пайшоў у Мікуцічы ў школу, каб знайсці на карце свае Выганы, паглядзець, якія там ёсць болей значныя пункты. Настаўнікі амаль усе раз’ехаліся, і ніхто не раскажа аб новай школе.

Зайшоў да Садовіча. Хацелася ж з прыяцелем падзяліцца навіною. Садовіч таксама чакаў назначэння. Нечакана спаткаў Лабановіч там і другога свайго таварыша па семінарыі, Янку Тукалу. Гэта быў замкнуты ў сабе юнак, круглагаловы, бялявы, з задраным трохі ўгору носам і шэрымі вачамі. У семінарыі ён трымаўся ўбаку ад сваіх таварышаў і ўсё нешта думаў. Што займала яго мыслі, ён нікому не гаварыў. У яго душы, відаць, адбываўся нейкі балючы працэс, і ён перажываў гэта моўчкі, патаемна. Часамі ўдавалася яго разварушыць, і тады ён рабіўся вясёлым, жартлівым, здольным усіх захапіць сваімі жартамі і смяяўся такім заразлівым смехам, што нельга было не паддацца яму.

Выпадкам Тукала адкрыў у сабе адну ўласцівасць. Было гэта на другім курсе. Тукала заўсёды быў каротка астрыжаны. Валасы ў яго былі жорсткія, стаялі тырчаком. Раз, кладучыся спаць, знімаў ён суконную кашулю. Шаргануўшы ёю па валасах, ён пачуў нейкі дзіўны трэск і зацікавіўся. Шаргануў яшчэ раз, зноў пачуўся той жа трэск.

— Гэй, хлопцы,— гукнуў ён, накрыўшы галаву кашуляю,— ідзіце сюды — у мяне, аказваецца, не галава, а машына электрычная!

Вакол Янкі збілася чалавек з дваццаць семінарыстаў. Затаіўшы дыханне, слухалі трэск у яго валасах, калі па іх шоргала кашуля, а потым заліваліся дружным рогатам.

— Плаціце, пся маць ваша, грошы,— смяяўся і сам Янка, забаўляючы таварышаў.

І вось гэты самы Янка Тукала стаяў цяпер каля гумна, дзе пасяліўся на лета Садовіч.

— Янка! Ты ж гэта адкуль узяўся? — здзівіўся Лабановіч і патрос Янкаву руку.

— Дзён майго вандроўніцтва сто сорак,— нейкім біблейным тонам адгукнуўся Тукала.— Абышоў я чатыры ветры зямлі, узважыў чалавечае жыццё і знайшоў, што яно падобна быдлячым ляпёшкам, параскіданым па выганах.

— Бадай жа ты згарэў са сваім вывадам,— смяяліся яго сябры.

— Га-га-га! — рагатаў Садовіч.— Ты ведаеш,— звярнуўся ён да Лабановіча,— ён жа святым хацеў быць — на Валаам ездзіў Бога шукаць!

— Не можа быць!

Янка вінавата пасміхаўся і не пярэчыў. Лабановіч і Садовіч пазіралі на яго і рагаталі.

— Чаго вы рагочаце, вельзевулавы дзеці?

— Бадай жа ты скіс, Янка! Святым хацеў зрабіцца!

— Чхаць я хачу на святых — баста! Не знайшоў я праўды і болей шукаць яе там не буду. А цяпер помсціцца пачну. Сцеражыцеся, багі, бедната гуляе,— перайначыў ён верш Нікіціна.— Жыў я, браткі, адзін. Глуш, нікога няма, часу многа. Начытаўся я ўсялякай душазбавеннай дрэні, і пацягнула мяне пад царкоўныя сцены, у кусты сівабародага Іеговы. Пасціў, брат, збіраў грошы, каб на Валаам паехаць. А скончыў я тым, што, вярнуўшыся, прынёс такую ахвяру святым у асобе Мікалая Угодніка, якой ніякі жрэц на свеце не прыносіў.

І расказаў аб непатрэбстве, якое зрабіў ён перад абразом Мікалая Цудатворца.

— У цябе, брат, усё крайнасці, няхай ты згары,— заўважыў са смехам Садовіч.

— Трэба ж нейкі падрахунак падвесці пяройдзенаму кругу і тычку паставіць,— смяяўся Янка.— Не, браткі, цяпер я хачу жыць іначай. Годзе гэтага лайдацтва. У іншыя гарызонты перавяду я вочы свае. Перш за ўсё — месца перамяніць трэба, хоць з другога боку — не месца красіць чалавека, а чалавек месца. Я хачу Басавым суседам быць, а яшчэ лепш — у адну школу з кім-небудзь з вас папасці, бо калі я адзін, я зноў нейкае глупства зраблю — натура мая такая сабачая. Думкі ўсё нейкія ў галаву лезуць.

— А я, хлопцы, пераведзены ў другое месца,— пераняў Янку Лабановіч,— у Выганаўскую школу.

— Цябе ўжо, як нейкую жывёлу, пагналі на выган,— пажартаваў Янка.

— Гэта, напэўна, святы Мікалай памыліўся і замест цябе мяне пакараў.

— Ён яшчэ, глядзі, і мне каб фефару не задаў. Чорт яго, брат, ведае.

Пажартавалі трохі сябры, а потым пачалі гаварыць аб сваіх школах, пераводах, аб сваіх адносінах да так званай інтэлігенцыі, з якою прыходзілася жыць.

— Можа, яны шчаслівейшыя за нас, усе тыя, што ў карты гуляюць і гарэлку п’юць? Ім гэта люба, у гэтым іх радасць, і яны ніякіх чартоў знаць не хочуць. А я дык і піць не хачу — праціўна! Карты не горнуць мяне, а дзяўчаты хоць і хіляць, але я з сваім «імбрычкам»,— так назваў Янка свой нос,— саромеюся паткнуцца да іх. Мне ўсё здаецца, што яны смяюцца з мяне. Што ж мне рабіць? — пытаў Янка. Сур’ёзнае і жартлівае перамешвалася ў яго прамове.— Я пачынаю думаць, што да ўсяго трэба падыходзіць з нейкаю меркаю, але гэтай меркі ў мяне няма. Сёння яна — мерка, а заўтра — глупства, і я сам адмяняю яе сваёй уласнаю рукою. Я кідаюся ад аднае тэорыі да другой, бяруся за адно, хапаюся за другое і ўсюды адстаю. Чытаеш адну кнігу, здаецца — тут праўда. Возьмешся за другую і з ёю згаджаешся. Цяпер вось захапіўся Ніцшэ «Так казаў Заратустра», і мне хочацца быць «надчалавекам», чорт вазьмі! А калі строга падумаць, то выходзіць, што ты проста чалавек з пакалечанымі семінарскім выхаваннем мазгамі. А аб вас я не адважваюся гаварыць гэта, хоць і вы, напэўна, такія ж хісткія, як і я, я — дрэва ў полі, што хіліць галіны туды, куды вецер дзьме.

— Ну, гэта — вельмі песімістычнае прызнанне, Янка,— азваўся Садовіч.

— Янка, дарагі! Руку, брат!

— Ты, значыцца, згаджаешся са мною? — і Янка са здзіўленнем паглядзеў на Лабановіча.

— А ні на валасок,— адказаў Лабановіч,— дый у чым з табою згаджацца? Ні да якога ж заключэння ты не прыйшоў, ты толькі паказаўся з новага для мяне боку. Але я люблю цябе за пакуту тваю, як гэта сказана ў Дастаеўскага, за тое, што ты не стаіш на месцы, што ты мітусішся, праўды шукаеш і «хочаш свае пагібелі» — так жа казаў Заратустра. Няхай мы — тыя дрэвы ў полі, што стаяць пад ветрам, няхай нахіляюцца галіны ў той бок, куды дзьме вецер. Але ж ветры веюць з розных бакоў, і галіны хіляцца і туды і сюды. Аднак здаровае, моцнае дрэва будзе стаяць роўна, а галіны яго больш нахіляцца ў той бок, адкуль свеціць сонца. Штука ж уся ў тым, як намацаць галінамі гэтае сонца.

— Ты ўжо, я чуў, намацваў «галінамі сонца», калі думаў падняць мікуцічан зрабіць грэблю? — запытаў, смеючыся, Янка.

— Дык і ты намацваў гэтае самае сонца, калі думаў знайсці яго ў валаамскіх манастырах! — заступіўся за Андрэя Садовіч.

— Падняць сяло, зрабіць добрую грэблю, па-мойму, у тысячу разоў важней, чым блытацца пад кустамі сівабародага Іеговы, як ты казаў. Але я цябе за гэта не асуджаю і не смяюся. А што не ўдалося падняць сялян, каб зрабіць самім жа ім карысную работу, то гэта не значыць яшчэ, што іх наогул не падымеш і падымаць не трэба: не падняў цяпер, падымеш потым. Ды брацца за гэта трэба, можа, нейк трохі не так. Неабходна лічыцца з тым, што народ, малакультурны, кансерватыўны, не ўмее цаніць сваіх грамадскіх інтарэсаў і не прывык выступаць грамадою. Але ж яму трэба гэта гаварыць, будзіць яго, катурхаць. І, па-мойму, гэта ёсць наш абавязак… Але што казаць аб народзе, калі настаўнікі не разумеюць гэтага!

— Праўда, брат,— сказаў Садовіч.— Народ наш спіць, воля яго спаралізавана, у яго многа нянек, апекуноў, з яго рук выбіта ўсялякая ініцыятыва… Вось дзе карэнне яго бяды… Я, хлопцы, вельмі задаволены, што мы спаткаліся і пагаварылі. Праўда, мы, як у лесе; ходзім вобмацкам, як сляпыя. Мы павінны перш за ўсё шчыльней адзін аднаго трымацца, каб разам выбіцца на нейкую дарогу, павінны падганяць самі сябе, каб не заснуць і не ўгразнуць у балоце. Я цвёрда намерыўся тут застацца. Янка будзе маім блізкім суседам. Вось шкада толькі, што ты, Андрэй, забіўся ў гэтае Палессе.

— З вамі я чуюся весела і пайду на што хочаце,— разышоўся Янка.— Богу не паддамся і з цара гатоў карону здзіраць. У мяне, браткі, і сны бываюць цікавыя. Я ўсё збіраюся запісаць іх у навучанне патомкам.

— Ну, што ж? Будзем пісаць пісьмы, дзяліцца сваімі думкамі і не губляць адзін аднаго з вока,— перапыніў Янку Лабановіч.

— Дык давайце заключым трыумвірат! — крычаў Янка.

— Давайце!

І сябры з запалам паціснулі адзін аднаму рукі ў знак свайго саюзу.

На карце ў школе Лабановіч не знайшоў свайго новага месца.

«Напэўна, яшчэ большая глуш, як Цельшына»,— думаў ён.

Дасталі «Памятную кніжку Мінскай губерні», дзе звычайна былі адзначаны ўсе ўстановы і школы. У кнізе значылася і Выганаўская школа, што трохі ўсцешыла і заспакоіла маладога настаўніка, але дакладнага адраса не было. Адно толькі дазнаўся Лабановіч: ехаць трэба ў Пінск, а ўжо адтуль дабірацца да школы.

Напярэдадні ад’езду пайшоў Лабановіч у лес, каб апошні раз агледзець свае грыбныя абходы і развітацца з імі.

У лесе было зусім ціха. Скрозь галінкі выносных хвоек прабіваліся цёплыя косы вераснёўскага сонца. Пажоўклыя калюшкі без шуму ападалі на дол, ледзь зачэпіш галінку. Дзесь у небе закрычалі жураўлі, шыбуючы ў вырай. Лабановіч адчуваў нейкую мяккую журботу, навеяную і цішынёю лесу, і гэтым заміраннем жыцця. І розныя думкі, лёгкія, як цені хваёвых галінак, журботныя, як курлыканне журавоў у небе, снаваліся ў яго сэрцы.

Было чагось шкада, як бы нейкая страта напаткала яго. Думаў аб сваім новым месцы, складаў план жыцця і работы там. Успаміналася Цельшына. Цяпер яно нейк адыходзіла ад яго, ахіналася змрокам, рабілася пустым і чужым, бо не было там таго мілага вобраза, што даваў жыццё і радасць. Гэты вобраз неадступна хадзіў з ім па лесе, адганяў іншыя думкі, змушаючы думаць аб сабе. І словы Ядвісі: «Калі вы мяне пацалуеце, то, клянуся памяццю мацеры, я кінуся пад машыну» — ніяк не забываліся, і сама яна, як жывая, стаяла ў яго ўвесь час перад вачамі.

На другі дзень на захадзе сонца запрог дзядзька Марцін чорнага коніка, якога празваў за жвавасць «Ножыкам», каб завесці пляменніка на станцыю. Невялічкі чамадан быў загадзя зложаны, сабраны ў дарогу.

— На добры лад, дык і каня запрагаць не варта было б,— казаў Лабановіч, паважваючы ў руцэ чамадан.

— Навошта ж, сынок, ты будзеш трапаць ногі? Не звярэдзіцца конь, гуляе цяпер.

Пакінуў Лабановіч грошы на дарогу, як заехаць, а рэшту, рублёў сем, аддаў мацеры.

— Прышлі ж, сынок, ліст, заехаўшы, як ужо будзе табе паводзіцца там.

Пацалавала маці сына і слёзы выцерла.

— Ну, Якуб, бывай, брат, здаровы! На другую зіму да сябе забяру цябе. Добра?

— Добра,— кіўнуў галавою Якуб.

Маці стаяла на двары і праводзіла вачамі фурманку, што шыбавала ў бок лесу. Лабановіч азірнуўся, памахаў шапкаю мацеры і сёстрам, кіўнуў ім здалёк галавою. Яшчэ раз азірнуўся назад, як пад’язджалі да лесу. Мільгнуў хутарок са сваім алешнічкам, мільгнуў і схаваўся.

Частка другая — На новым месцы

XIII

Поезд падыходзіў пад Пінск.

Яшчэ не бачаныя краявіды Пінскага Палесся, залітыя святлом вераснёўскага сонца, атуленыя тонкаю павалокаю сінечы, поўныя своеасаблівага хараства, першабытнай дзікасці, мяккасці тонаў і нейкай адвечнай задумлёнасці, вынікалі перад Лабановічам, захаплялі сваімі чарамі, неасяжнымі прасторамі зямлі і роўняддзю паземаў, што зліваюцца з небам ці хаваюцца за цёмна-сіняю стужкаю бясконца далёкіх лясоў. А на гэтай роўнядзі вынікалі палескія вёскі, дзе пад стрэхамі будынкаў высока ўзнімаліся вязы, ліпы і клёны, абсыпаныя золатам восені. Бліскучым срэбрам вывіваліся рэчкі ў нізкіх берагах, раскрываліся шырокія разлогі балотных нізін, заросшых дзікаю травою, аерам і чаротам. Па гэтых дрыгвяных балоцінах, дзе, здавалася, і вады не было, прапіхаліся з чаўнамі рыбакі-палешукі ў сваёй самабытнай вопратцы і шыракаполых капелюшах. Месцамі рассцілаліся цэлыя плошчы жоўтых пяскоў, ашлякованых кучаравымі маладымі хвойкамі. Малюнкі борзда знікалі, замяняліся новымі, і не было калі спыніцца на іх, бо поезд імчаўся вельмі шпарка, мінуўшы апошні раз’езд перад Пінскам.

Пасажыраў у вагоне было нямнога, і Лабановіч пераходзіў ад аднаго акна да другога, каб разгледзець гэтую мясцовасць і хоць прыблізна адгадаць, дзе яго новая школа. У вагоне ён распытаўся аб сваіх Выганах у тутэйшых людзей. Аказалася, што яго новае месца ў пяці вярстах ад Пінска, і гэта вельмі ўзрадавала маладога настаўніка. І яшчэ даведаўся ён, што воласць ад школы зусім блізка. Яму тут і дараду далі, як даставіцца да Выганаў. Для гэтага трэба толькі трапіць на Каралінскі рынак, а там, напэўна, будуць выганаўскія сяляне і за вельмі сходную цану, а то і проста дарма завязуць яго на самае месца.

І гэты ясны дзень, і гэтыя краявіды, поўныя паэзіі, і гэтыя весткі аб новым месцы, сабраныя ў дарозе,— усё гэта памацняла той добры настрой, з якім пад’язджаў Лабановіч да Пінска. З яго знімаўся цяпер і непакой і клопат знайсці сваю школу, дабрацца да яе.

З чамаданам у руках паціснуўся ён на станцыю ў густым патоку людскога тлуму. Прайшоў багатую і прыгожую залу першага класа, прайшоў з выглядам чалавека бывалага, для якога ўсё гэта прыгоства і раскоша як бы былі самымі звычайнымі рэчамі, хоць не мог не заўважыць усю неадпаведнасць свайго ўласнага адзення, у дадатак з гэтым танненькім чамаданчыкам, з убранствам залы і тае шыкарнае публікі, што так важна сядзела за пышнымі сталамі. Усё ж ён пачуваўся як чалавек, папаўшы не на сваё месца, яго ўласная асоба здавалася тут занадта мізэрнаю і нязначнаю. Вось чаму ён пачаў шпарчэй праціскацца, трымаючыся больш каля сцяны, каб не замінаць нікому, каб не вярнуў яго назад гэты высокі і грозны швейцар у бліскучых галунах. І толькі прайшоўшы залу і апынуўшыся ў калідоры, уздыхнуў ён лягчэй. Цяпер перад ім стаяла задача: знайсці Каралінскі рынак. Горада ён не ведаў, бо даводзілася быць тут першы раз. Хвіліну пастаяў на ганку перад пад’ездам, дзе тоўпіліся вознікі, стараючыся перахапіць пасажыраў.

«Лепш будзе ўзяць возніка»,— падумаў Лабановіч. Зрушыў з месца, выбраў возніка пабядней і загадаў ехаць на Каралінскі рынак, што быў на другім канцы горада.

Праехаўшы некалькі вуліц і завулкаў, вознік спыніўся — тут і ёсць Каралінскі рынак. Не спяшаючыся і разглядаючыся, пачаў Лабановіч хадзіць па рынку, шукаючы сялянскіх падвод. Сям-там пападаліся тыповыя постаці палешукоў і паляшучак, надзвычайна паважных і нават гордых, бо яны так зняважліва паглядалі на ўсё, што не было палешуком, і не надта ахвотна ўступалі ў размовы, якія не мелі беспасярэдніх адносін да іх уласных персон. Па іх думцы, хто не паляшук, той басяк або проста жулік.

— Скажыце, будзьце ласкавы,— зварачаўся настаўнік да некаторых сялян,— ці не ведаеце, дзе б тут знайсці каго з выганаўскіх?

Запытаны паляшук разважна падымаў вочы на настаўніка, аглядаў яго і адказваў не адразу. І з гэтага адказу часамі не выплывала ніякай пэўнасці — буркне, каб адвязацца. Але, разглядзеўшы Лабановіча і нешта разважыўшы, часамі гэты ж паляшук, зноў спаткаўшы яго і даведаўшыся, што гэта настаўнік, расказваў ужо болей падрабязна, дзе спыняюцца выганаўцы, дзе іх можна знайсці. Аказалася, што сёння іх тут зусім не відаць было.

Патупаўшы па рынку і не знайшоўшы нікога з Выганаў, Лабановіч старгаваў за рубель возніка. Хоць заплаціць прыходзіцца дорага, затое ж ехаць будзе выгодна.

Рысорная павозка, мінуўшы брукаваныя траскія вуліцы, мякка пакацілася па гладкай пыльнай дарозе, дзе пападаліся часамі прыгожыя адзінокія ліпы і цэлыя купы разложыстых вязаў каля паселішчаў, параскіданых досыць густа ўбаку ад дарогі.

Лабановіч уважна прыглядаўся да ўсяго, што пападала ў поле зроку, стараючыся заўважыць кожную драбніцу, як бы гэта мела для яго нейкае надзвычайна важнае значэнне. І гэтая мясціна яму адразу спадабалася. Зямля навокал была добрая, ураджайная, і народ, відаць, жыў тут заможна. А надвор’е стаяла ціхае, яснае. Хоць дзень ужо змяняўся надвячоркам, але было яшчэ досыць горача. Неба, злёгку агорнутае танюсенькаю белаватаю павалокаю, як бы шоўкаваю кудзелькаю, здавалася, ніжэй нахілілася над гэтымі паземамі, каб папесціць іх пацалункамі сонечнага святла.

Мінуўшы прыдарожны слуп з дзяржаўным гербам і табліцаю, дзе значылася: «Вёска Выганы, двароў 73 (прычым нейкі жартаўнік сцёр літару „д“ у слове двароў), мужчын 269, жанчын 284», вознік спусціўся з горкі і павярнуў направа. Зараз жа за Выганамі на шырокім пляцы, што раздзяляў дзве вёскі, Выганы і Высокае, паказалася школа, прыветна бялеючы шырока раскрытымі аканіцамі. Лепшай пазіцыі для яе, як паміж дзвюх невялічкіх вёсачак, здаецца, нельга было і знайсці. Досыць вялікі прышкольны агарод, праўда, незасеяны і запушчаны, прымыкаў да плятня казённага ляснічага. Уздоўж плятня цягнуўся цэлы рад высачэзных вязаў, аддзяляючы прыгожы парк ляснічага ад школьнага пляца. Лявей гэтага пляца раскінулася вёска Высокае, дзе з-за дрэў весела выглядалі акуратныя чаротавыя стрэхі сялянскіх хат і клуняў. Ніжэй школы, на адной з ёю лініі, выглядалі з-за саду дзякова сядзіба і царкоўны дом, дзе жылі цяпер дзве папоўскія сястры, якіх абмінула замужства, хоць надзеі на яго яны яшчэ не трацілі. У кроках ста ад школы прасторны пляц-выган досыць крута спускаўся да рэчкі Піны, за якою ляжалі неасяжныя прасторы балот, дзе рос густы і незвычайна высокі чарот. Зарэчная балотная роўнядзь злівалася з небам і, здавалася, не мела канца-краю.

Усе гэтыя малюнкі абегла мільгануліся перад вачамі настаўніка, але не было калі затрымацца на іх з тою ўвагаю, якой справядліва яны заслугоўвалі, бо вознік спыніўся перад прасторным школьным ганкам.

Лабановіч саскочыў з павозкі і ўзбег на ганак. Дзверы былі замкнёны, на стук ніхто не азваўся, але вокны ў кватэры настаўніка былі расчынены насцеж. Заліты сонцам пакойчык выглядаў вельмі прыветна. Адтуль пахла свежаю фарбаю. Пад вокнамі ляжалі кучкі друзу. Відаць, тут быў нядаўна рамонт і яшчэ не паспелі зрабіць парадку.

— Пастойце трошкі,— сказаў Лабановіч да возніка, а сам пабег у двор, каб зайсці ў школу другім ходам.

Каля дзвярэй кухні стаяла замурзаная дзяўчынка гадкоў пяці і здзіўленымі вочкамі пазірала на незнаёмага чалавека. На дзвярах вісеў замок.

— А дзе твая маці? — запытаў дзяўчынку Лабановіч.

Дзяўчынка правяла па носе каравым рукавом.

— Пайшла да паненак,— адказала яна і кіўнула галавою ў бок папоўскага дома.

— А мама твая тут жыве?

— Эге!

— А бацька твой дзе?

Дзяўчынка пазірала на настаўніка, не ведаючы, што адказаць на гэтае запытанне.

— Ты, можа, паклічаш маму?

— Яна, мусіць, на сяло пайшла,— прамовіла разважліва дзяўчынка. Відаць, ёй не хацелася шукаць маткі, ці яна проста добра не ведала, куды тая пайшла. Яна адвярнулася ў другі бок, перастаўшы цікавіцца незнаёмым чалавекам, а можа, каб паказаць, што гаварыць тут болей з ёю няма чаго, і заспявала песеньку.

Лабановіч пайшоў назад, раздумваючы, што рабіць далей. Выйшаўшы з двара школы, ён заўважыў новую асобу. Каравы стары чалавек стаяў каля возніка. Угледзеўшы настаўніка, гэтая асоба ў заношаным паліце на гарадскі лад, доўгавалосая, з неахайным хмызам на твары накіравалася ў бок Лабановіча.

— Педагог? — развязна запытаўся незнаёмы чалавек, асвяціўшы свой хмыз усмешкаю, і падаў руку.

— Так, я назначаны сюды настаўнікам,— адказаў Лабановіч, падаючы руку.

Далонь і пальцы ў незнаёмага чалавека былі нейк ненатуральна вывернуты і напаміналі лапу вялізнага крата.

— Ну, будзем знаёмы: ваш сусед, псаломшчык Бацяноўскі.

Нельга сказаць, каб Лабановіч быў вельмі здаволены такім суседствам: дзяк быў занадта каравы і апушчаны і ў яго твары было нешта такое, што не гарнула да гэтага чалавека.

— Дык як ваша прозвішча? — запытаў дзяк.

— Лабановіч.

— А вы, можа, з духоўных? — цікавіўся далей дзяк.

— Не, я другой пароды.

— З семінарыстаў?

— Скончыў настаўніцкую семінарыю.

— А вы разумееце царкоўныя спевы?

Гэта распытванне пачынала злаваць настаўніка, тым болей што яго чакаў вознік і ён не выясніў яшчэ, як увайсці ў школу. І на апошняе запытанне ён адказаў:

— А вось зачынайце «Іжэ херувімы», дык я вам зараз падцягну.

— І нотнае ведаеце? — не адставаў дзяк.

— Калі трэба, дык і па нотах заспяваю.

— Вось гэта добра! — зарадаваўся дзяк.— Айцец Мікалай прасіў інспектара назначыць сюды такога настаўніка, каб мог наладзіць царкоўны хор.

Гэта было зусім не пад густ Лабановічу, бо па часці царкоўных спеваў ён чуўся вельмі нямоцна, як і наогул у гэтай галіне мастацтва.

— Скажыце, калі ласка,— перапыніў ён дзяка, бо той яшчэ хацеў паставіць нейкае пытанне,— як знайсці тут воласць?

— А вот праехаць сялом на той бок — вярсты не будзе.

— Ну, то бывайце здаровы!

Пакланіўся дзяку і крута павярнуў да возніка.

— Праедзем у воласць!

Яны паехалі, а Бацяноўскі пазіраў услед і ківаў галавою. Відаць, настаўнік не спадабаўся дзяку, бо як жа асмеліўся сказаць яму, старому чалавеку, зачынаць тут, на выгане, «Іжэ херувімы»? Трэба будзе пагаварыць з а. Мікалаем.

У сваю чаргу сустрэча і размова з гэтым заскарузлым дзяком трохі папсавала настаўніку яго добры гумор. Асабліва не спадабалася яму, што а. Мікалай прасіў інспектара назначыць сюды спевака. Ён падумаў аб а. Мікалаю: «Што гэта яшчэ за тыпус такі? І прыйдзецца ж да яго зайсці гэтымі днямі». Але ўсё гэта хутка згладзілася, сцерлася з памяці, і ён з вялікаю зацікаўленасцю разглядаў двары тутэйшых сялян. У сяле была адна толькі вуліца, а будынкі далёка цягнуліся ў глыб двароў. Мінулі цэркаўку і новы папоўскі дом. Яшчэ праехалі некалькі двароў і павярнулі да валаснога праўлення.

На ганку перад зборняю спаткаў Лабановіча валасаты стораж дзед Піліп. Гэта быў каржакаваты, крэпкі і ўвішны яшчэ старычына з доўгім чырвоным носам і вострымі, пранізлівымі вачамі.

— Дзень добры, дзеду!

— Дзень добры, панычу!

— Можна пабачыць пісара?

— У канцылярыі паныч сядзіць. А вы ж хто будзеце? — запытаў дзед.

— Настаўнік вашай школы.

— А, дык гэта паныч — настаўнік!?

Дзед Піліп, здавалася, зарадаваўся, што прыехаў настаўнік. Ён прыветна засмяяўся і, як нейкаму даўно чаканаму госцю, шырока расчыніў дзверы.

— А наш паныч такі казаў, што павінен скора прыехаць новы настаўнік. Вось вы і прыехалі.

«Цікавы дзед»,— думаў Лабановіч, разглядаючы самабытную постаць дзеда Піліпа.

— Дайце ваш чамадан, я занясу яго ў пакой для прыезджых.

Дзед узяў чамадан з рук настаўніка, паказаўшы рукою на канцылярыю.

XIV

Прайшоўшы прасторную зборню, чыста падмеценую, але ўсё ж брудную, бо на падлозе было не менш як на корх засохшай гразі, нанесенай сюды з усіх канцоў воласці, Лабановіч адчыніў дзверы ў канцылярыю. Гэта быў светлы і таксама прасторны пакой, разгароджаны балясамі, за якімі стаяў доўгі стол, абіты цыратаю. Над ім са сцяны пышліва схіляліся строгія, размалёваныя цары і царыцы ў пазалочаных рамах. За сталом сядзелі дзве асобы. Памочнік пісара быў яшчэ зусім малады бязвусы хлапчук з маленькімі шэрымі вочкамі, хітрымі і трохі насмешлівымі. Белая манішка і прылізаныя валасы казалі аб яго зухаватасці, а хітрыя вочкі і жулікаватая ўсмешка сведчылі аб здольнасцях вывуджваць грыўні і саракоўкі з паляшуцкіх кішэняў. Другая асоба — сам пісар, таксама малады, але больш сталы. У пісара былі чорныя вусы, праўда, кароткія, і рэзка азначанае месца барады, заросшае кароткаю густою шэрсцю, невялікі задзёрты нос і прыплюшчаныя блізарукія вочы, прыкрытыя цёмнымі акулярамі. Пісар сядзеў, нізка спусціўшы ў паперы галаву, і нешта пісаў.

Лабановіч спыніўся каля балясаў і прывітаўся.

Памочнік спыніў работу, кіўнуў настаўніку галавою і чакаў далейшага выяснення справы. Пісар не адрываўся ад папер.

— Выбачайце, што я перабіваю вам работу,— загаварыў Лабановіч і адрэкамендаваўся.

— А-о-о! — азваўся тады пісар, борзда ўстаючы і праводзячы настаўніка за балясы. Тут ён падаў крэсла і папрасіў Лабановіча сесці.

— Школа мая аказалася замкнутаю з усіх канцоў, і я ніяк не мог туды ўвайсці. Прыехаў да вас, каб навесці спраўкі. Дзе ж мне прыпыніцца?

Пісар засмяяўся.

— І школа, кажаце, ёсць, а спыніцца няма дзе. Ну, нічога, усё будзе добра.

— Раз ужо заехалі да нас, то ўсё роўна як Хрысту за пазуху папалі,— у тон пісару дадаў памочнік.

— За пазухай не надта ўжо цікава сядзець,— засмяяўся Лабановіч.— А ў школе, здаецца, рамонт быў?

— Быў, быў! Я пастараўся ўжо адштукаваць вам кватэрку на пяць з плюсам.

Пісар, як відаць, стараўся пусціць трохі пылу ў вочы і ўсе важныя мерапрыемствы ў значнай меры прыпісваў сабе. Калі ён гаварыў, дык нейк падціскаў губы і дробненька трос галавою. Пісарскае самахвальства адразу кідалася ў вочы. Каб яшчэ больш заахвоціць яго, Лабановіч тут жа падзякаваў і пахваліў яго за добрыя адносіны да школы, зазначыўшы, што такіх слаўных пісароў не надта многа на свеце.

— Ну, што вы кажаце? — Адразу відаць было, што гэта пісару спадабалася.— У нас з настаўнікам заўсёды былі самыя лепшыя адносіны, школа ад нас ні ў чым не цярпела,— важна сказаў пісар і патрактаваў Лабановіча папяросаю.

— Дайце ўжо і мне пусціць дым з прычыны такога важнага здарэння,— працягнуў руку да пісаравых папярос памочнік, бо звычайна пісар ухіляўся частаваць яго папяросамі, хоць і быў лібералам.

Лабановіч зноў пачаў гутарку:

— А пры школе ж, здаецца, жыве хтось?

Пісар і памочнік зірнулі адзін на другога і нейк хітравата-памаўзліва пасміхнуліся.

— Жыве там… старожка.

— Дык гэта, мусіць, яе дзяўчынку бачыў я там каля кухні?

Пісар выпускае дым і адначасова выдае скрозь прыцятыя губы нейкі спецыфічна свой гук «псс», трасучы галавою.

— Так, гэта яе дачка Юста, а скора і… сын будзе… напэўна, сын, мяркуючы па бацьку.

Пісар і памочнік зноў пераглядаюцца і смяюцца.

— Мітрафан Васільевіч не павінен даць маху,— дадае памочнік, і маленькія вочкі яго амаль зусім засланяюцца смехам.

Лабановіч глядзіць на іх, дагадваецца аб нейкай раманічнай гісторыі. Ён адчувае, што гэта гісторыя стане зараз вядома.

— А хто такі Мітрафан Васільевіч?

— Гэта ваш папярэднік.

— А… Ну, цяпер я ведаю, у чым тут справа.

— Нашкодзіў, а сам у Пінск уцёк.

І пісар зноў пачаў смяяцца.

Нецікава было весці далей гутарку ў гэтым тоне і калупацца ў людскім брудзе. Лабановіч рад быў бы сядзець цяпер у сваёй школе. Хацелася асталявацца там і пачаць нешта рабіць, разабраўшыся ў новай абстаноўцы.

Дні тры Лабановічу ўсё ж такі прыйшлося пабыць у воласці на кватэры пісара, пакуль школа прыводзілася ў парадак. Праўда, няшмат патрэбна было, каб зрабіць гэта: выслаць некалькі жанчын памыць падлогу ды прыбраць друз каля школы. Усё гэта абяцалі выпаўніць на гэтых днях. Астаноўка была толькі за старастам Бабічам, які павінен быў выправіць на работу жанчын. Але стараста займаўся дзесь іншаю справаю.

Гэтыя дні Лабановіч жыў і сталаваўся ў пісара. Ён быў чалавек халасты, гасцінны. Пры ім жыла старая маці. Родам яны былі са Случчыны і Лабановіча лічылі сваім чалавекам. Апрача таго, старэйшы пісараў брат быў таксама настаўнікам на Піншчыне.

Будынак валаснога праўлення стаяў на горцы над самаю Пінаю. Адгэтуль адкрываецца надзвычайна шырокі і прыгожы від на зарэчную частку. Каля самага сяла праходзіць шырокая дуга ракі. Яе хутчэй можна прыняць за затоку, а не за самую рэчку, бо вада цячэ вельмі ціха. Круглыя зялёныя лопухі купаюцца ў ёй, калышацца расянка на тонкіх доўгіх ніцях-сцяблінах.

Адхонны бераг Піны застаўлен чаўнамі і чайкамі-душагубкамі. Быстра слізгацяць душагубкі па люстранай вадзе пад лоўкімі ўзмахамі вёсел прывычных палешукоў і паляшучак. Вось з-за рачных заваротаў выплываюць рыбакі са сваімі снасцямі; сур’ёзныя, павольныя постаці. Селянін-гаспадар шыбуе з таго берага, з душагубкі звешваюцца махрастыя пукі чароту і жмуты жорсткай асакі. Гоніць чайку грабец. На другім канцы сядзіць са стрэльбаю паляўнічы. Зоркія вочы пільна ўглядаюцца ў лінію дугі каля берага. А сярод гэтай драбязы чаўноў і душагубак цісне павольна паважны «дуб» з рознымі таварамі і прадуктамі.

За шырокаю бліскучаю дугою ляжыць, як мора, неасяжны прастор балотных зараснікаў, дзе ўсё згладжваецца, закрываецца роўнаю сцяною высозных чаротаў з бурымі мяцёлкамі. І ўвесь гэты зараснік, гэтая жывая коўдра, вісіць-хістаецца над дрыгвяною багнаю бяскрайніх балот, дзе не пройдзе чалавек, дзе толькі можа з трудом прасунуцца лёгкі човен або чайка-душагубка, угінаючы балотную покрыўку, на якую набягае вада. Незнаёмаму з тутэйшымі балотамі чалавеку небяспечна забірацца ў гэтыя нетры: заедзеш, ашаломішся, заблудзіш і не патрапіш выбрацца, бо, апроч густых чаротаў ды неба над галавою, нічога не ўбачыш. Прападзеш, калі не выратуюць людзі. На гэтым балотным прасторы пападаюцца вузкія, чорныя, як растопленая смала, палосы вады, страшныя сваёю маўклівасцю і глыбінёй. Тут праходзяць рэчкі Струмень, Стаход і Стыр, дзесь па той бок балотнай роўнядзі.

Лабановіч цэлымі гадзінамі праседжвае ў воласці каля адчыненага акна, любуецца прасторамі балот, поўнымі своеасаблівага прыгоства і жыцця.

А надвор’е на здзіўленне ціхае, яснае, цёплае. Сіняватая смуга звісае над зарэччам. Журботна-ласкавая ўсмешка восені разліта на занямелых, як бы заснуўшых далях. Вынікае, далёка-далёка, белаваты дымок рачных параходаў. Здаецца, ён стаіць на адным месцы — так павольна здалёк вызначаецца лінія яго руху. І доўга трэба сачыць, углядацца, каб заўважыць рух белаватага дыму над пабурэлымі ад часу чаротамі.

Адна з’ява асабліва зацікавіла тут Лабановіча: раптам то ў адным, то ў другім месцы паднімаецца палавое воблака дыму, выблісне агонь, разбягаючыся па крузе. Пройдзе хвіліна, другая, дым прападзе і знікне агонь — не пад сілу яму змагацца з стыхіяй балот, не можа ён разгарнуць тут сваіх гарачых крылляў. Крыху счакаўшы, агонь выбухае ў другім, у трэцім месцы, а то ў некалькіх мясцінах адразу. Гэта сумысля падпальваюць балота палешукі, каб на выгаралым месцы расла налета маладая, лепшая трава.

Пазірае Лабановіч на гэтыя з’явы-малюнкі, убірае іх у сваю істоту, злучаецца з імі, імі жыве, адчувае як бы нейкую блізкасць да іх, спачуванне, прыязнь, дружбу. Яму хочацца яшчэ болей шчыльна зліцца з імі, расплысціся ў павабнай далечы-прасторы і самому стацца гэтым прасторам. У душы ўзнікаюць нейкія поўныя чараў няясныя вобразы, і часамі мільгаецца штось як бы даўно знаёмае, бачанае, перажытае. Але дзе і калі? Ці гэта толькі водгалас уласных летуценняў, снення, ці сапраўды ён перажываў ужо нешта падобнае? На нейкі момант настаўнік забывае, дзе ён, як бы зусім адрываецца ад зямлі і ад рэчаіснасці.

Але гучныя галасы зямлі і моцныя ніткі рэчаіснасці, каб можна было надоўга забыцца аб іх. У воласці толькі ў некаторыя дні і гадзіны бывае зацішак, такі зацішак, калі нават памочнік пісара вылезе з-за стала і на некаторы час знікне. Звычайна ж тут, на зборні ці ў канцылярыі, таўчэцца народ. Прыходзяць людзі па сваіх справах, а спраў гэтых у воласці многа. Ці скаргу напісаць на суседа, ці заключыць кантракт, ці нядоімку ўнесці, ці льготу сыну зрабіць, ці копію ўзяць, ці проста так сабе пісара пабачыць, шапнуць, таемна кіўнуць яму галавою, каб выйшаў у пакой для прыезджых, дзе ўжо пачціва, стаіўшыся ў куточку, стаяць пакорлівыя бутэлькі піва.

Шумна і гучна прыходзіць сюды старшыня Захар Лемеш. Яго ногі яшчэ не паспеюць як след стаць на ганку за зборняю, а ўжо ў канцылярыі кажуць: «Старшыня ідзе». Гучны голас старшыні папераджае самога старшыню. Як капітан з салдатам, паздароўкаецца ён яшчэ з двара з дзедам Піліпам, а той адкажа яму па-салдацку: «Здравя жылаю, гаспадын старшыня», хоць ні старшыня, ні Піліп у салдатах не служылі. Калі ж дзед на вочы не пападзецца, то старшыня пусціць свой голас да каго-небудзь на зборні. А калі і на зборні пуста, нікога няма, дык ён прарэжа гучным голасам і гэтую пустату: «Братцы мае, нікога няма!» Бо голас у старшыні моцны, ён любіць свой голас: голас дае яму пашырэнне ўласнага «я». Пісар жа і памочнік патураюць яму. Пісар сцвярджае, што такога старшыні ва ўсім Пінскім павеце няма, а памочнік не раз гаварыў: «Нашаму б старшыні паліцмайстрам быць». Усё гэта кружыць галаву Захару Лемешу. Ды ён жа — гаспадар воласці!

Захар Лемеш — фігурны чалавек. Як для старшыні ён яшчэ зусім малады, гадоў пад трыццаць пяць. Да таго ж ён і бялявы, а бялявасць мае тую ўласцівасць, што паказвае чалавека маладзейшым. Барады ў старшыні няма і вусы выйшлі слаба, але твар энергічны і досыць прыгожы. Губы хоць трохі таўставатыя і часамі крывяцца, але гэта ўжо — здабытак яго старшынскай важнасці, а не падарунак прыроды. Зеленаватыя вочы ўмеюць быць злымі і строгімі, хоць сам старшыня чалавек не злы. Калі ён уваходзіць у канцылярыю, то шумна ідзе за балясы, громка здароўкаецца з пісарам і з памочнікам і важна садзіцца за стол, прычым крэсла пад ім рыпіць, трашчыць і хістаецца, бо старшыня — мужчына ёмкі, шырокі, як добрае шула ў гумне заможнага гаспадара.

— Слухай, пісар: трэба купіць нам добрых крэслаў, бо на гэтай рундзе і сядзець нельга.— «Рунда» ў старшыні азначае — ерунда.

Затым старшыня пераводзіць вочы на царскія партрэты і на рамы, што сам выбіраў. Ён цешыцца з цароў і асабліва з царыцы. А часамі не ўтрывае і скажа:

— Эй, ядры яго качан. Убрацца б, як цар, ды мець бы сабе такую маладзіцу!

Пасля гэтага старшыня пытае ў пісара, як справы ідуць, што зроблена, што трэба зрабіць, куды паехаць у першую чаргу і да каго заехаць, зрабіўшы справу.

— Ну, дай папяросу,— гаворыць у заключэнне старшыня.

Калі часамі памочнік пісара працягне яму свае папяросы, старшыня зняважліва махае рукою і гаворыць:

— Рунда твае папяросы!

Ён ведае, што пісаравы папяросы даражэйшыя, хоць распазнаць гэта сваім уласным смакам не можа, бо старшыня не курэц, а курыць толькі пры выкананні старшынскіх абавязкаў для большай саліднасці і важнасці. Ён часамі нават і сам купляе пачачкі папярос па дзесяць штук, за тры капейкі пачак, бо не заўсёды ж пад рукою бывае пісар, дый яно яшчэ важней выглядае, калі старшыня пры людзях вымае са свае кішэні папяросу.

— Пры службе, бач ты, без гэтага трудна абысціся,— гаворыць старшыня, калі хто заўважае, што ён курыць пачаў.

Сюды ж вольным часам заходзіць і царкоўны стараста Грыгор Крэшчык, крапак-старычына гадоў за шэсцьдзесят. Ён любіць кампанію вышэйшага палёту, любіць пасядзець, пабалакаць, парагатаць і аб царкоўных справах завесці размову, бо Крэшчык больш за папа дбае аб дабрабыце царквы. Таксама ахвотнік ён хлабыснуць піва. Часамі з півам і прыходзіць сюды ды яшчэ і рыбіну ў дадатак прыцягне, каб пісарава маці зрабіла фрыштык. Грыгор Крэшчык рагоча заліхвацка. Пагутарыўшы аб святых справах царкоўных, ён так ці іначай скіруе размову і на прыгожых маладзіц. Адным словам, чалавек — душа.

Сельскі стараста Бабіч — ціхі чалавек, лагодны. Сам ён гаворыць мала, а толькі слухае, як другія сакочуць, прычым на яго твары ўвесь час красуе найдабрэйшая ўсмешка. Ніхто так не ўмее слухаць, як Бабіч: уважна, спагадна, прачула. Часамі ён смяецца ўголас, махнуўшы рукою і спусціўшы лысую галаву. А калі адпаліць хто што-небудзь вельмі сакавітае, тады стараста замахае абедзвюма рукамі і смяецца, круцячы галавою. Прыемна расказваць такому чалавеку.

І пісар, і старшыня, і абодва старасты агортваюць Лабановіча сваёю ўвагаю, частуюць півам, падбадзёрваюць, каб быў весялейшым, бо тут няма прычыны быць невясёлым: і маладзіц харошых многа, і паненак стае — у першую чаргу дзве сястры пападзянкі і дзякова Даша, і ўсе яны амаль на адным двары са школаю.

Слухае настаўнік ды пасміхаецца, а сам думае — хутчэй бы ў школу сваю перайсці.

XV

Лабановіч любіць сваю новую школу. Адразу нейк да душы прыйшлася, бо нават і знадворны выгляд яе такі, як быццам бы яна ўсміхаецца табе прыветнаю ўсмешкаю. І ганачак такі прытульны, просты, без усякіх лішніх выдумак. Ну, вось так часамі і горне пасядзець, паслухаць штодзённае водгулле наўкольнага жыцця, яго адвечную песню, дзе галасы людскога шуму будзяць, жывяць і поўняць прасторы зямлі і нейкім дзівосным водгаласам закідаюцца ў тваю душу. Асабліва гучна звініць гэтая песня надвячоркам або раніцаю, калі паветра такое пяшчотна-чуллівае, што кожны гук плыве-разыходзіцца па яго струнах у працяглых музычных тонах.

Улева ад школы, у трох чвэрцях вярсты, пралягае чыгунка. Высокія слупы з туга нацягнутым дротам, бы нейкія музыкі, складаюць гімны людскому розуму. Пераможнаю радасцю гучаць жалезныя колы вагонаў, і гэтае гучанне падхоплівае зарэчны чарот, ператвараючы яго ў цэлую мяцеліцу адрывістага смеху-шасцення. А справа, з глыбі зарэчча, бы звер з нутраў балот, гудзе кароткі нізкі голас парахода. Цэлая сімфонія гудкоў, змякчаная далечынёю, бяжыць-плыве сюды з горада, дрыжыць-трасецца ў паветры, як срэбраны звон на вострым металічным шпяні. Сюды ж, у гэтую сімфонію фабрычных гудкоў, далучаецца грукат і клыганне сялянскіх калёс, гоман рыбакоў, стук вёсел і закацісты смех вясёлага чалавека ці ядраная лаянка ўзлаванага сэрца.

Задаволены Лабановіч і сваёю кватэраю. І параўнаць не можа яе з цельшынскаю. Тры светлыя, прасторныя пакойчыкі, акуратна адрамантаваныя, пабеленыя, чыстыя. Аглядае іх, цешыцца, усміхаецца сам сабе і сам сабе кажа: «Добрую маеш, браце, кватэру». Асабліва яму да густу сярэдні пакойчык. Адно акно выходзіць на выган, другое — на зарэчча. У гэтым пакойчыку і будзе яго сталае месца.

У кухні жыве старожка Ганна, жанчына гадоў за трыццаць пяць, з малою дачкою Юстаю. Юста ціхенька сядзіць каля печы, голасу яе не чуваць, бо маці не дазваляе ёй ні песні заспяваць, ні громка загаманіць. Ганна так баіцца новага настаўніка. Яна ўпэўнена, што ён скажа ёй выбірацца вон са школы: нашто яна яму такая брыдкая ды яшчэ цяжарная? Каму ж гэта ахвота слухаць піск дзіцяці, а яно будзе ў яе месяцы праз тры-чатыры? Не бываць ёй у школе — і людзі кажуць так.

У кухні адбываецца вялікая пакута чалавечай душы. Але хто ведае аб ёй? І каму ведаць цікава? Людзі могуць толькі паспагадаць, але ўзяць на сябе частку людскога гора ніхто не хоча. Ніхто не хоча пусціць Ганну да сябе ў хату, а свайго прыпынку ў яе няма. Праўда, у Ганны ёсць муж, п’яніца-жабрак. Але яна ўжо некалькі гадоў як кінула яго, бо ён злы, нягодны. Біў яе без усякай прычыны, можа, таму, што на свеце жыць нялёгка. У школе асталявалася была Ганна, і жылося ёй някепска. Але зноў жа гэтае няшчасце… Ганна ўспамінае Мітрафана Васільевіча, настаўніка, што быў перад гэтым. Ну, што яна магла зрабіць? Баялася працівіцца, каб месца не страціць, бо хто заступіцца за яе? Ды лепей было б страціць тады, з адным дзіцем, чым траціць цяпер. І Ганна боязна прыслухваецца да кожнага руху, да кожнага кроку настаўніка ў яго пакоях. У яе ёсць маленькая надзея на старшыню, на пісара, на бацюшку, бо да іх звярталася яна, каб закінулі хоць адно слоўка перад настаўнікам. Але ні старшыня, ні пісар нічога аб ёй не казалі Лабановічу, а поп яшчэ і не бачыўся з ім. Старанна прыбрала яна кухню, змяла, выцерла кожную пылінку. Два разы перамыла падлогу ў пакоях настаўніка, пасыпала жоўтага пясочку каля кухні. Усё, што толькі можна было зрабіць, каб чыста было, яна зрабіла і цяпер са страхам чакала вырашэння свайго лёсу.

Лабановіч заходзіць у кухню. Яму цікава паглядзець на сваю старожку, чыя асоба звязвалася раманічнаю гісторыяй з асобаю яго папярэдніка, гэтага самага Мітрафана Васільевіча.

Пужліва стаіць Ганна, і сэрца яе калоціцца.

Лабановіч першы раз бачыць такую брыдкую, няўдалую жанчыну. Постаць яе няскладная, тапорная. Маленькія піўныя вочкі глыбока ў лоб заходзяць. Але гэта ўсё нічога — нос, вось дзе ўсё няшчасце беднай жанчыны. Носа, можна сказаць, і няма; пярэдняя частка яго правалілася, тырчыць каля вачэй агрызак носа. Нос ці, праўдзівей, бязноссе робіць твар жанчыны страшэнна брыдкім, пачварным, а голас гугнівым. Радзілася яна такою. Як нейкі праклён, носіць на сабе грэх бацькоў сваіх. Юста сядзіць ваўчком на тапчаніку каля печы і паглядае, бы той звярок, на настаўніка. І яна баіцца яго: ад маткі чула, што гэты незнаёмы чужы чалавек можа прагнаць яе з гэтага тапчаніка, дзе яна спіць з маткаю.

Настаўнік здароўкаецца са старожкаю, азірае кухню, мяркуючы, як разгаварыцца тут.

— Даўно вы тут жывяце? — пытае Ганну.

— Другі год, панычку,— гугніць тая.

— Умееце вымесці школу?

Ганна ніяк не чакала такога пустога запытання, і ёй робіцца смешна.

— Ото дзіва што ўмею! І памыць мажу.

— Ну, а вот абед зварыць вы можаце ці не?

Ганне робіцца трохі лягчэй.

— Мажу, панычку, абы толькі было з чаго! — весялей адказвае Ганна.

— О, гэта добра,— заўважае настаўнік. А потым ён заклікае яе да сябе, каб пагаварыць з вока на вока.

— Вось табе дзевяць рублёў — пенсія за тры летнія месяцы, што належыць з воласці. Ты сабе заставайся тут, даглядай школу і рабі ўсё, што трэба сторажу рабіць. Раніцаю да заняткаў і вечарам пасля заняткаў школу трэба чыста вымесці, нанасіць вады дзецям, а зімою і печ выпаліць.

— Ды ўжо ж буду, панычку, стараціся! — гаворыць шчаслівая ў гэты момант старожка.

Лабановіч трохі замяўся, хацеў запытаць пра свайго папярэдніка, як усё магло здарыцца, але палічыў, што гаварыць аб гэтым нялоўка, і толькі сказаў:

— А далей вось што. Калі надыдзе час радзіць, ты загадзя падшукай сабе іншы прыпынак на тыдзень ці на два, бо ў школе гэта нядобра, а потым сабе вернешся і будзеш тут жыць. Я за гэты час з грошай тваіх нічога не буду вылічаць. Наймі на сваё месца каго, а заплачу я сам.

Ганна слухае, спусціўшы галаву.

— Добра, панычку. Я ж ведаю гэта і сама.— І пачынае выціраць хвартухом вочы.

— Ну, вось усё, што меў я сказаць.

Ганна выходзіць у кухню. Яна сядзіць там некаторы час і плача. Плача ад радасці і гора. Той цяжар, што так даўно насіла яна ў сабе, цяпер зняты з яе. Але ж наперадзе горкае і цёмнае жыццё з малымі дзецьмі, з якіх адно яшчэ не нарадзілася, жыццё па чужых кутках, сярод чужых людзей. Чуваць, як усхліпвае яна і хрыпіць сваім няўдалым носам.

Пакуль не пачалася работа ў школе, вольнага часу многа. Цэлымі гадзінамі капаецца Лабановіч у школьных кнігах, паперах, прыводзіць у парадак школьную маёмасць, прачытвае ўвагі інспектараў народных вучылішчаў. Па гэтай перапісцы знаёміцца з гісторыяй свае школы, з настаўнікамі і настаўніцамі, што былі да яго, вялі тут работу. Дзе яны цяпер? Напэўна, каго-небудзь з іх і на свеце няма, бо даўно ўжо былі яны тут. І мімаволі нейк робіцца журботна. Сляды гэтых невядомых яму людзей засталіся ў паперах, а дзе яны самі? І ад яго застанецца такі ж след, а самога тут не будзе. Яму ўспамінаецца Цельшына. Вось цяпер яго там няма, а такі ж папяровы след застаўся. І зноў цэлы рад вобразаў выплывае ў памяці паміма яго волі, і сэрца шчыміць болем утраты. Гэтая старая перапіска невядомых людзей і гэтыя старыя кнігі, прадукт мыслі даўно памёршых аўтараў, як магільныя цені, кладуцца на сэрца маладога настаўніка, і яму робіцца яшчэ больш маркотна, і ён адчувае сваю адзіноту на свеце.

Пераглядаючы спісы вучняў, ён заўважае, што паміж іх не сустракаецца дзяўчатак. Відаць, няма тут звычаю пасылаць іх у школу. Трэба будзе, зазначае сабе настаўнік, пагаварыць з сялянамі на сходзе, давесці ім, што і жанчыне навука патрэбна, яшчэ, можа, больш, чым мужчыну. І яго думкі ідуць у новым кірунку.

Лабановіч ужо з практыкі ведае, што пакуль ёсць работа дзецям дома, пакуль не наступіць позняя восень, сабраць іх у школе трудна. Неакуратны ж і неадначасны збор перашкаджае нармальнаму ходу заняткаў. Дык лепш наўперад склікаць адных навікоў, падагнаць іх трохі, а ўжо крыху пазней сабраць рэшту вучняў. На дваццатае верасня назначае ён збор навікоў, гэта значыць цераз два дні. У Цельшыне работа пачалася ў школе значна пазней. Значыцца, цяпер будзе болей часу, і ён больш зробіць. Яшчэ адзін клопат трэба было збыць настаўніку — зайсці з візітам да суседзяў і ў першую чаргу — да а. Мікалая як да самай важнай у сяле асобы, а потым да ляснічага, да пападзянак і да дзяка Бацяноўскага, з якім ужо ён пазнаёміўся. Не падабалася настаўніку такая місія, але пайсці трэба было — так вымагаў звычай. Не пойдзеш — нажывеш сабе ворагаў.

Вечарам таго ж самага дня, калі Лабановіч асталяваўся ў школе, пайшоў ён да папа.

Айцец Мікалай жыве ў новым доме недалёка ад царквы. У вялікую заслугу ён ставіць сабе пабудову гэтага дома, і калі гаворыць аб ім — а гаворыць ён кожнаму,— дык паказвае свае рукі, на якіх да гэтага часу засталіся сляды мазалёў. І пры гэтым не забывае прывесці тэкст са Святога Пісьма: «У поце ліца твайго будзеш ты есці хлеб твой». Месца, дзе цяпер стаіць новы дом і ўсе гаспадарскія будынкі, вельмі спадабалася а. Мікалаю, і ён надумаўся заснаваць тут сядзібу. Але самы пляц ніяк не надаваўся для будоўлі: няроўны, пакаты, запушчаны. Айцец Мікалай уласнымі рукамі раўняў зямлю, зразаў цэлыя горы, як ён казаў, і калі можна з чым параўнаць гэтыя цяжкасці, дык толькі з пераходам Суворава цераз Альпійскія горы. А колькі было клопату!.. Айцец Мікалай тут махае рукою і пераводзіць вочы кудысь у неазначаныя прасторы, і твар яго робіцца тужлівым. Але гэта цягнецца толькі момант, бо яго турбота, яго, можна сказаць, пакута шчодра акупілася вынікам намаганняў.

У такіх выпадках а. Мікалай не ўтойвае нават таго факта, як ён вясною гэтага года сустракаў з прамоваю ў царкве архірэя і трохі памыліўся. У гэтай прамове гаварыў ён і аб цяжкасцях, з якімі прыходзілася «воздвигать», выконваючы запаведзь Божую, гэты свой новы Ерусалім. Адносна ж турбот сваіх ён сказаў:

— Я перанёс, перацярпеў, як Фёдар Міхайлавіч Дастаеўскі.

Архірэй тут жа заўважыў:

— Ойча! Няўжо ж ты не ведаеш прыкладаў пакуты і цярпення з жыцця святых угоднікаў Божых, што спасылаешся на свецкага пісьменніка?

Ну, памыліўся. Айцец Мікалай і сам смяецца цяпер з гэтага.

Айцец Мікалай сустрэў настаўніка досыць ветла. Здавалася, што рады быў пабачыць яго. І пасля некалькіх кароткіх слоў а. Мікалай заўважыў:

— Вы паісціне паступілі па-хрысціянску.

Лабановіч недаўменна глядзіць у вочы а. Мікалаю.

— Вы, знаеце, зрабілі найлепшае ўражанне на сялян,— гаворыць далей а. Мікалай.

— Чым жа гэта? — пытае Лабановіч.

Айцец Мікалай па-сяброўску стукае настаўніка па плячы, а сам смяецца дробным смяшком, прычым гэты смех нейкі працяглы, выходзіць знізу, як бы там нешта надушвае жывот.

— Быццам бы не ведаеце?— гаворыць а. Мікалай.— Вы прыхілілі бяздомнага чалавека. Нават пенсію за ўсе летнія месяцы аддалі.

Айцец Мікалай крута мяняе тон і раптам кажа:

— І як гэта Мітрафан Васільевіч пагнаўся на яе? Вы ж бачылі, які гэта вырадак… Яна прасіла мяне закінуць перад вамі слова, але я не адважыўся. Па сумленню вам скажу: я не пакінуў бы яе.

— Шкада ж выкідаць чалавека. Ну, дзе ж ёй падзецца? І не яна вінавата ў тым, што яна — вырадак, што над ёю, праўду сказаць, зроблены здзек.

— Так, так,— згаджаецца а. Мікалай, і твар яго робіцца засмучаным, а вочы глядзяць у неазначаныя прасторы.— І ўсё ж такі вы — гуманны чалавек. Вы гэтым заваявалі сімпатыі сялян.

Потым а. Мікалай паказвае настаўніку свой дом, сляды мазалёў на руках ад цяжкае працы. Расказвае аб прамове сваёй, аб Фёдару Міхайлавічу Дастаеўскім, і яго калыша працяглы смех. Аглядаючы апартаменты а. Мікалая, Лабановіч мімаволі адчувае тут нешта спецыфічна папоўскае. Яму прыходзіць на памяць а. Кірыл: тое самае адчувалася і там — нешта затхлае, мёртвае, трупяное. І нейкая новая думка закідаецца ў душу, але ён не можа думаць тут, бо трохі чопарная маленькая матушка заклікае на шклянку чаю.

XVI

Эх, і пагодка ж стаіць на Палессі!

Толькі старыя людзі памятаюць такія прыгожыя дні. Цеплыня, цішыня, яснасць. У сіняй смузе песцяцца далі. Залатая чырвань лістоў нерухліва звісае на купчастых галінах высокіх вязаў. Цёмныя ночы тояць нейкі ўрачысты спакой, і неба ніжэй нахіляецца да зямлі, каб падслухаць яе адвечную скаргу. А квяцістыя зоры, бы дыяменты, усыпаюць усё неба, дрыжаць, пераліваюцца колерамі вясёлкі, аб чымся бязмежна вялікім гамоняць тваёй душы, клічуць шырэй разняць крылле і ляцець у сусвет, каб пабачыць яго веліч і пачуць сваю нязначнасць, рассунуць цесныя граніцы гэтага жыцця-клопату на зямлі і пазнаць яшчэ нязведаную радасць.

Эх, пагодка, пагодка!

Пачынаюць другі раз зацвітаць сады… Старыя людзі кажуць, што гэта — на цяжкі год…

Ажыла Выганаўская школа. Звіняць дзіцячыя галасы. На прасторным пляцы каля школы дзецям так слаўна пагуляць у часе перапынкаў. Каля дваццаці навікоў запісалася ў першы ж дзень прыёму. Але сярод іх няма ніводнай дзяўчынкі, хоць настаўнік зрабіў усё, што можна, каб прывабіць іх да навукі. Сяляне знаходзілі, што дзяўчатам навука не патрэбна: і так з бабамі трудна зладзіць, а што з іх будзе, калі яшчэ вучонымі стануць. Хлопцы і тыя не ўсе ходзяць у школу. Дык няхай дзяўчаты сядзяць дома ды кудзелю прадуць.

Гутарачы з сялянамі па гэтай справе, даведаўся Лабановіч ад аднае маладзіцы, чаму мацеркі не пускаюць дачок у школу. Гадоў пяць таму назад хадзіла вучыцца адна дзяўчынка, адна на ўсю школу. І бралася яна добра, ды захварэла нейк зімою і памерла. Напэўна, з навукі і хворасць сталася. Так думаюць мацеркі, і ніхто з іх пасля гэтага не адважваецца паслаць сваю дачку ў школу.

Цяпер у Лабановіча ўжо трохі ёсць настаўніцкая практыка. Пакуль што ён больш гуляе з дзецьмі, чым вучыць іх,— няхай прывыкаюць да школы, асвойваюцца з вучнёўствам, паволі ўцягваюцца ў сваё новае жыццё. І ён займаецца толькі да абеду. А сярод малых ёсць такія слаўныя хлапчукі, і асабліва з іх грамадкі выдзяляецца Алесік Грылюк. Алесік страшна закіданы і адзеты бядней за ўсіх. Кашулька ў яго падраная, нямытая, заношаная.

— Чаму ж ты такі замурзаны? — пытае яго настаўнік.

Алесік маўчыць.

За яго адказваюць малыя:

— Ён — сірата, у яго маці памерла.

Алесік журботна схіляе галоўку і лёгенька перабірае пальцамі па лаўцы.

Шкада хлапчука.

Лабановіч маўчыць, пазірае на яго, потым падыходзіць і лагодна кажа:

— А ўсё ж, браток, ты ўжо сам вымыцца можаш.

Заводзіцца гутарка аб чыстаце, бо ўсе хлапчукі не святыя ў гэтым. Валасы ў іх доўгія, нячэсаныя; прыгледзішся — вошы поўзаюць. Рукі — хоць рэпу сей.

У школе ёсць машынка. На школьным двары ў часе перапынку стрыжэ настаўнік сваіх маленькіх вучняў. Тут жа стаіць сподачак з газаю і вата. Астрыжэ — памочыць вату ў газу і выцірае вашывыя галовы. Вошы адразу пруцянеюць. Дзецям вельмі цікава пазіраць, як зразаюцца роўнымі радамі пасмы валасоў, яны тыкаюць пальцамі ў галаву, паказваюць на бруд. Потым пад наглядам настаўніка мыюць астрыжаныя галовы, твар і вушы.

За работаю ў школе мацней урастае Лабановіч у сваё новае месца. Глыбей адчуваецца паўната жыцця. Пакуль не ўсе вучні сабраліся ў школу, у яго застаецца вольны час. Ён гэтым карыстаецца для большага азнаямлення з новым месцам. За некалькі дзён абхадзіў усе ваколіцы, агледзеў дарогі і новыя мясціны, бо ў гэтым знаёмстве ёсць заўсёды нешта свежае і цікавае. А нядаўна ездзіў і ў Пінск. Зносіны з горадам простыя і лёгкія — тры разы на тыдзень пасылае воласць фурманку на пошту. У Пінску ж ён і краму сабе аблюбаваў, дзе можна браць сёе-тое напавер, бо грошы не заўсёды бываюць у кішэні. Для Алесіка ён купіў мультановую кашульку і паясок, бо шкада было закіданага хлапчука і хацелася чым-небудзь акрасіць яго жыццё.

У вольныя часіны заходзіў настаўнік у воласць, дзе былі ўжо знаёмыя і можна было завесці новае знаёмства. А на сяле часамі напаткаеш вясёлую і смешную праяву сялянскага жыцця.

Недалёка ад воласці ёсць піўнушка. Трымае яе Максім Гулейка. Апошнімі днямі каля піўнушкі прымецен рух. Часцей заходзіць туды і старшыня, Захар Лемеш. Сам старшыня цвёрда на нагах трымаецца. Відаць, шануецца, справу нейкую робіць. Старшынёй кіруе пэўная думка. З сялянамі ён лагодны, паддабраецца да іх і шчодра частуе. Лабановіч не ў курсе справы, застаецца толькі звычайным гледачом таго, што робіцца каля піўнушкі. А там людзі снуюць. Туды ідуць сур’ёзныя, і нават сляды надзённага клопату адбіваюцца на іх тварах. Назад жа выходзяць пачырванеўшы, і ногі іх убезладзь ступаюць. Тут ужо і песню пачуеш, і самую шчырую гутарку, і самую ласкавую лаянку, без прымешкі нават і ценю злосці. Проста людзям весела і добра, як вось кульгаваму дзядзьку Есыпу.

Есып ужо стараваты чалавек. Барада яго збілася ў лямец, а на самым канцы хвосцікам закруцілася, як у невадзе матня. Краі чорнай світкі разышліся па баках з-пад шырокага даматканага пояса. Белая доўгая кашуля расшпілена. Шырокі прарэх адкрывае грудзіну і жывот да самага пупа. Старая шапка збілася са свайго звычайнага месца на галаве і брылём убок павернута. Усё гэта робіць постаць дзядзькі надзвычайна пацешнаю. Выраз жа яго твару найлагаднейшы і найдабрэйшы. Выступае Есып подскакам. У гэтым вінавата яго кульгавая нага, а піва толькі злёгку водзіць яго па баках.

На сярэдзіне валаснога двара дзядзька Есып спыняецца, круціць галавою направа і налева. Бачыць настаўніка. Падыходзіць, падае руку.

— Здаровенькі булы, пане настаўніку. Ось трохі выпілы,— расказвае Есып.— Ты сваю справу ведаеш, а мы — сваю. І ўсім нам добра! — памацняючы голас, кажа ён. А потым раптам мяняе тон, як бы ахамянаецца.— Ты вучы, вучы нас і дзетак нашых, бо мы дурныя. Ой, якія ж мы дурныя!.. Вучэце, вучэце,— паніжае голас дзядзька,— я вам не кампанія… Выбачайце мне!

Есып бярэцца за шапку, хочучы зняць яе, але ніяк не намацае брыля і памаленьку адыходзіць і кланяецца, а потым рашуча накіроўваецца ў вароты. Выходзіць, пакульгваючы, на вуліцу і зноў прыпыняецца, разглядаецца. У вочы кідаецца яму царква. Дзядзька ківае сам сабе галавою і заводзіць:

І-і-і-жэ хе-е-еру-вы-ы-мы,

Хе-е-е-е-ру-вы-ы-мы,

Тай-на да та-а-йна абрызу-у-юшчэ…

Паспяваў трохі і кінуў, а можа, яму Шугай Міхалка перашкодзіў, ідучы насустрач.

— Міхалка! — запыняе яго дзядзька Есып.— Ведаеш, браток, што?

— А што? — пытае Міхалка.

— Набі ты мяне! Набі, браток!

Міхалка глядзіць на Есыпа і смяецца.

— Ты не смейся, а набі мяне.

— Дык як жа я, дзядзька, буду біць вас? За што?

— Не пытай за што, а вазьмі і набі мяне,— стаіць на сваім дзядзька Есып.

— Ну, як я буду біць вас. Вы ж такі — стары чалавек.

— Го, пытае, як будзе біць? Дай па мордзе, і ўсё.

— У мяне ж і злосці на вас няма.

— А ты зазлуй, браток, і плясні.

— Няма за што біць дзядзьку.

— Брэшаш, Міхалка: ёсць за што! Не патурай ты мне. Прашу — набі мяне. Бо калі ты мяне не наб’еш, то я пайду і буду біць сваю старую.

— Не трэба, дзядзька, біцца, лепш у згодзе жыць.

— Дык не хочаш біць мяне?

— Не, не хачу.

— Ну, то чорт жа цябе бяры. Знойдзецца і без цябе добры чалавек.

Дзядзька Есып зрушвае з месца і кульгае далей па вуліцы. Ён адчувае сябе ў чымся вінаватым. Яму хочацца, каб яго пакаралі, набілі. А можа, гэта — толькі дзівацтва падвыпіўшага чалавека. Ён штось мармыча сам сабе, шворыцца рукою каля шапкі, намацвае брыль і верне шапку брылём на патыліцу. Спатыкаючы дзяўчат або маладзіц, ён кліча іх да сябе і просіць, каб пацалаваліся з ім. Маладзіцы ўцякаюць, хто моўчкі, а хто пацвельваючыся.

Мінуўшы сярэдзіну сяла, Есып сустракае Цімоха Жыгу. Яшчэ здалёк ён расстаўляе рукі, ідзе напярэймы Цімоху.

— Стой! — крычыць.

Цімох спыняецца, глядзіць на Есыпа.

— Куды ідзеш, сабачы сын?

— Ідзі, ідзі! — адзываецца Цімох.

— Я іду і пайду, вось яно што! Цімох, хочаш быць чалавекам — дай мне ў морду.

Здзіўлены Цімох акідае поглядам дзядзьку Есыпа. Нейкая ўсмешка бліснула на яго твары, і не паспеў дзядзька Есып вымавіць слова, як Цімох Жыга — трах яму поўху. І Есып — гоп вобземлю, грабянуўшы ў паветры кульгаваю нагою.

— Ой, трасца ж тваёй матары, Цімох. Як жа спрытна ты б’ешся. Дый моцна ж даў.

— А ты ж прасіў.

— Прасіў-то прасіў, але навошта было так моцна біць… Ось, злодзей. Ось, арыштант.

Цімох, пасміхаючыся, ідзе далей, а Есып падымаецца, кленучы яго. Людзі навокал смяюцца, а дзядзька толькі гаворыць:

— Добра даў, гад. Хіба дагнаць яго ды выпіць з ім.

Ад памочніка пісара дазнаецца Лабановіч аб прычынах незвычайнага руху каля піўнушкі. Усяго некалькі дзён застаецца да выбараў старшыні, бо Захар Лемеш дажывае апошнія моманты свайго старшынскага трохгоддзя. Захару ходзіць аб тое, каб застацца старшынёю яшчэ на тры гады. На гэта ў яго ёсць многа сваіх меркаванняў. Па-першае, ад гэтага выйграе яго гонар, бо старшыня — першая, можна сказаць, урадавая асоба ў воласці. Па-другое, само старшынства мае ў сабе многа павабнага і прыгожага. Па-трэцяе, у Захара Лемеша ёсць патайная думка адстаршыняваць адразу, без перапынку, тры раты. Калі б гэта яму ўдалося, ён выслужыць пачэсны каптан. У Пінскім павеце, здаецца, і ёсць адзін толькі старшыня, што заслужыў пачэсны каптан, і гэты старшыня — цесць Захара Лемеша. І цесць і жыццёвая практыка вучаць, якім спосабам дасягаюцца тыя ці іншыя мэты. З земскім начальнікам ён у добрых адносінах. З земскім, вядома, выпіваць Лемешу не прыйшлося, але сёе-тое перайшло з яго кішэні ў кішэню земскага. Цяпер жа Захар рыхтуе грунт сабе ў межах воласці, шчодра заліваючы горлы прагавітых на выпіўку сваіх выбаршчыкаў.

Воласць прыбрана, памыта, падскрэбена з незвычайнаю пільнасцю і стараннасцю. Дзед Піліп, на хаду таўкануўшы ў нос табакі, разрываецца на кавалкі: і тое і гэтае трэба падправіць, туды і сюды пабегчы, зрабіць тое і другое. Захар Лемеш трохі нервуецца. Стан душы ў яго цяпер такі ж самы, як у самага добрага хрысціяніна перад споведдзю. Неспакойны трохі і пісар. Сяды-тады яны пераглядаюцца са старшынёй, ківаюць адзін аднаму і падміргваюць. А зборня гудзе, дрыжыць ад людскога шуму.

Раптам усё сціхае. Старшыня і пісар разам бялеюць. Старшыня згінаецца, робіцца адразу працэнтаў на сорак мізарнейшым. Народ расступаецца, а паміж сцен людскога калідора ідзе земскі начальнік, ідзе чоткаю, быстраю паходкаю вайсковага чалавека, прысадзісты, карэнкаваты, смуглы. Земскі начальнік — граф з французскім прозвішчам, быўшы кавалерыйскі афіцэр. Усе яго рухі выкрываюць у ім вайсковага.

— Здрастуйце! — звонка кідае земскі начальнік.

— Здрам-жалам, ваша сіяцельства! — гудзе сход.

Дзядзька Есып не паспеў паздароўкацца разам з людзьмі і адзін ужо, калі ўсё сціхла, выкідае непаслушным языком адказныя словы на прывітанне:

— Здравя жжы-лаю, ваша прыяцельства!

Земскі начальнік адразу ж прыступае да справы.

— Каго хочаце мець старшынёю?

— Захара Лемеша! — гудуць галасы.

— Лемеша, Лемеша!

— Ладна! — згаджаецца земскі.

Захар Лемеш улучае добрую мінуту, міргае пісару, паказаўшы кончык языка.

Земскі садзіцца і піша.

Раптам дзверы расчыняюцца з шумам, у канцылярыю, як бура, урываецца Цімох Жыга. Вочы яго варочаюцца дзіка, валасы ўскалмачаны.

— Грамада! — крычыць Цімох.— Ужо выбралы? Захара Лемеша? Каго ж вы выбралы? Яшчэ мала выпіў з вас крыві?

Усё гэта адбылося зусім нечакана. Цімох Жыга адзін цяпер валодае ўвагаю сходу.

Не даючы апамятацца, ён налятае на Лемеша:

— Старшыня! Старшынька ты?.. Га-а! Сто рублёў прапіў! Земскаму падсунуў!.. А цяпер будзеш кроў нашу піць?

— Старшыня! — крычыць земскі начальнік.— Пасадзіць яго ў халодную.

— Дзесяцкія! — камандуе старшыня і сам, як драпежны звер, кідаецца на Цімоха.

Жыга не даецца, варочае шырокімі плячамі, раскідае дзесяцкіх. Тут хапае яго старшыня ззаду за плечы. Дзед Піліп расчыняе дзверы, і Цімоха ўпіхаюць у чорную дзірку халоднай.

У канцылярыі ціха і нялоўка.

Палешукі пераглядаюцца, чухаюць галовы. А Цімох крычыць, бушуе, лаецца, не шануючы ні старшыні, ні земскага.

XVII

— Ведаеце, пане настаўніку: уся мая бяда ў тым, што я не ўмею запісаць таго, што думаю. А ў мяне такія добрыя думкі бываюць. Вось напішуць у воласці паперу — ну, прашэнне там ці скаргу якую. Чытаюць табе яе,— не, чую, што не так трэба напісаць. І многа напішуць і слоў усялякіх накруцяць, а таго, што трэба, няма. Каля праўды ходзяць, але праўду з’ядаюць: няма яе або шчыльна ў лушпайку загорнута. А каб я сам умеў пісаць, дык я многа каму нос уцёр бы.

Аксён Каль — селянін з Высокага. Ён прыйшоў да Лабановіча пагаварыць. Настаўнік сам запрашаў яго, калі пазнаёміўся ў воласці, бо ў Аксёна ёсць свае мыслі, якія яго займаюць.

Лабановіч слухае, углядаецца ў твар Аксёну. Гэта яшчэ малады чалавек, гадоў за трыццаць. Рысы яго твару строгія, нават халодныя. Вочы ўдумлівыя, і ўся сухарлявая і моцная постаць выкрывае ў ім чалавека выдатнага. Кароткія чорныя вусы шчыльна туляцца каля самых губ упартымі завіткамі і робяць твар яго прыгожым і энергічным.

«Кім бы ён мог быць, каб яго натура ваўсю разгарнулася?» — думае настаўнік. І Аксён вынікае перад ім то строгім пракурорам за грамадскія справы, то ўдалым атаманам разбойніцкай шайкі, бязлітасным помснікам за сялянскую крыўду.

Аксён Каль верыць у праўду, у тую адвечную праўду, якой так прагна чакае народ і якая за сямю замкамі хаваецца ад яго. Ён не можа спакойна глядзець на несправядлівасці, што чыняцца над людзьмі, і дабіваецца праўды. Яго ведае воласць, ведае і земскі начальнік як чалавека неспакойнага і небяспечнага. А старшыня мае загад не спускаць яго з вока. Аб гэтым ведае і сам Аксён і пасміхаецца ў чорны вус: не вам, дурням, зашчаміць мяне.

Не дае Аксён задрамаць сялянам у іх заціснутым жыцці. Катурхае, будзіць іх грамадскую думку, кідае новыя мыслі, падымае на змаганне з няпраўдай, бо сялян ашукалі, абышлі ўсякія кручкатворы-чыноўнікі, панскія прыслужнікі. Іначай як магло стацца, што пан Скірмунт з Альбрэхтова залез у іх хату, прыбраў у свае рукі з-пад іх носа затокі на рэчцы, дзе так многа рыбы, і здае гэтыя ўжыткоўнасці ім жа ў арэнду? Затокі — балючае сялянскае месца. Дванаццаць гадоў цягнуўся суд з панам Скірмунтам. Аксён Каль выступаў ад грамады як давераная асоба. Хадзіў па судах, пачынаючы з акружнога, і давёў справу да сената, дзе яна і захлынулася, бо ўсюды пан цягне за пана. Так і засталіся затокі за панам Скірмунтам. А цяпер іх арандуюць пяць заможных гаспадароў з Высокага: старшыня Захар Лемеш, царкоўны стараста Грыгор Крэшчык і яшчэ тры гаспадары. Ім гэта выгадна, і яны радуюцца, што Аксён Каль прайграў сялянскую справу. Яны ж аб ім і ўсялякія чуткі распускаюць як аб авантурніку, якому трэба толькі грамадскія грошы, бо хто ідзе супраць закону? Вось чаму Аксён так не любіць іх — не любіць як здраднікаў сялянскіх інтарэсаў і сваіх асабістых ворагаў. Не любіць ён таксама паноў і чыноўнікаў, бо, па яго думцы, ад іх усё зло на свеце.

Хоць і сенат не прызнаў сялянскага права, але Аксён не хоча супакоіцца на гэтым. У яго ёсць яшчэ думка — падаць прашэнне цару.

— Як вы думаеце? — пытае Аксён Лабановіча наконт прашэння цару.

Лабановіч апускае вочы, як бы штось мяркуючы.

— Я сказаў бы, ды толькі не ведаю, як прымеце вы тое, што я скажу,— ціха адзываецца ён. І, момант счакаўшы, дадае: — Я думаю, што з гэтага нічога не будзе.

Настаўнік ледзь стрымліваецца, каб не падзяліцца з Аксёнам тым, што ўжо некалькі дзён як урвалася ў яго душу і перавярнула там усё дагары нагамі, захапіўшы цалкам мыслі. Але засцярога і голас самазахавання бяруць верх, і ён кажа:

— Ведаеце, Аксён, мы аб гэтым пагаворым як-небудзь другім разам, пагаворым так, каб ніхто не ведаў. А цяпер я хачу сказаць вам вось што. Вот вы жалкуеце, што не можаце запісаць сваіх мыслей… А давайце папрабуем павучыцца?

Аксён у сваю чаргу апускае вочы, а потым усміхаецца.

— Ведаеце, галава ўжо на другое скірована, не тым занята… Добра вучыцца змоладу, а цяпер і часу бракуе.

І па тону гутаркі, і па выразу яго твару відаць, што Аксён не пярэчыць супраць навучання.

— Кіньце! Часіну заўсёды можна знайсці, была б толькі ахвота. Прыходзьце да мяне вечарамі, калі час будзе. На вялікую навуку разганяцца не будзем, а навучыцца чытаць і трошкі пісаць, я думаю, патрапім.

— Яно б чаму ж? Хоць бы збольшага чытаць ды распісацца, і гэта добра.

— Давайце спрабуем зараз!

Лабановіч зрываецца з месца, бярэ паперу і прылады пісьма ды падсядае да Аксёна.

— Чалавек вы дарослы, і я з вамі буду займацца не так, як з малымі. Пачнём адразу з пісання і ў першую чаргу — з вашага прозвішча.

Настаўнік піша «Аксён Каль», старанна выводзячы кожную літару.

— Вось я напісаў ваша імя і прозвішча. Завяцеся вы — Аксён. Вось вам гэты самы «Аксён», слова «Аксён», бо наша гутарка складаецца з слоў, а кожнае слова можна запісаць. А вось і прозвішча ваша «Каль». На ваша шчасце, і імя і прозвішча ў вас кароткія. Паўглядайцеся ў іх, а я зараз друкаваныя літары дастану.

Настаўнік ідзе да школьнай шафы, бярэ скрыначку з літарамі, а Аксён сядзіць, не зводзіць вачэй з напісаных настаўнікам двух слоў. Уся яго ўвага скіравана на гэтыя словы, але нічога не кажуць яны яму. Ён бачыць цэлы рад дзіўных значкоў-фігурак з палачак, кружкоў і кручкоў, зусім чужых і незнаёмых для яго вока.

Лабановіч адгадвае мыслі яго і кажа:

— На першых часах, вядома, гэтыя напісаныя словы нічога не гавораць вам. Да іх трэба прывыкнуць, прыгледзецца, як прыглядаецца гаспадар да сваіх гусей у чарадзе і адразу пазнае іх.

У настаўніка ўзнікае сумненне ў тым, ці правільна выбран метад навучання, бо ў школе ён карыстаўся іншым, які добра ведаў. Такі ж метад тады не меў распаўсюджання і нават не быў вядомы Лабановічу. Але настаўнік выходзіў тут з псіхалагічнага меркавання: уласны подпіс павінен быў лепш зацікавіць яго вучня.

— Вы разглядаеце напісаныя словы, а цяпер я пакажу, як яны друкуюцца ў кнізе. Вось глядзіце: гэтыя значкі называюцца літарамі. Нам трэба злажыць слова «Аксён». Слухайце, як можна сказаць «Аксён».

Настаўнік гаворыць слова па частках:

— А-к-ссьё-н.

І, па некалькі разоў называючы літару, ён паказвае іх Аксёну і выкладае ў адзін рад.

Напісаныя словы і словы, зложаныя з друкаваных літар, Лабановіч кладзе перад сваім выпадковым вучнем, сам захапляецца і нарэшце разварушвае і Аксёна. Ён пачынае з большаю цікавасцю пазіраць на словы, на склады і на асобныя значкі-літары. А калі дайшлі да мяккага знака ў слове «Каль» і высветлілася яго значэнне, дык Аксёнава прозвішча нечакана для настаўніка і для вучня набыло зусім іншы сэнс і выклікала наўперад нялоўкасць, а потым і смех.

Аксён з гэтай прычыны нават заўважыў:

— Трыццаць шэсць гадоў жыву, а не ведаў, што можа быць з майго прозвішча! Вось што значыць навука, згінь яго маты.

Навучыўшыся адрозніваць значкі адзін ад другога і злажыўшы некалькі разоў імя і прозвішча, Аксён прыступіў да пісання. Загрубелыя і няспрытныя пальцы яго з намаганнем трымалі асадку, сціскаючы яе, як абцугамі. Часамі ён прыходзіў да пераканання, што нічога з гэтага не будзе, што не адолее прамудрасці трымаць як след асадку, але кожны раз на дапамогу прыходзіў настаўнік, разганяў яго страхі і падмацоўваў вераю, што гэта толькі на першых часах, а потым пойдзе гладчэй.

Навучанне скончылася, настаўнік даў Аксёну аловак і паперу, каб ён сяды-тады практыкаваўся дома.

— Вечарком, у вольную часіну, прыходзьце да мяне: патрошку, непрыметна вы навучыцеся і чытаць і пісаць.

Аксён моцна паціснуў руку настаўніку і пайшоў дадому, даўшы абяцанне вучыцца.

Праводзячы Аксёна з кватэры, Лабановіч выйшаў на двор. Было ўжо гадзін дзесяць вечара. Аксён пасунуўся ў цёмную вуліцу і хутка знік у змроку, а Лабановіч стаяў на ганку, прыслухоўваючыся да цішыні халоднага асенняга вечара. У канцы дашчанай агароджы, каля клёна, шурхнула пад чыімісь нагамі сухое лісце, і нейчая фігура, тоячыся, асцярожна пасунулася ў бок рэчкі. Як відаць, нехта стаяў пад акном і, напэўна, пазіраў у яго пакой.

Часамі ў вокны заглядалі вясковыя хлопцы або і маладзіцы, праходзячы каля школы,— проста цікава было паглядзець на кватэру настаўніка, калі там гарыць яркая лямпа пад светлым абажурам, а можа, і на яго самога. І Лабановіч не звяртаў на гэта ніякай увагі. Цяпер жа адчуванне нейкага неспакою варушыцца ў яго душы. І тыя ўстрывожаныя мыслі, што цалкам захапілі яго, вынікаюць зноў разам з тою крыніцаю, адкуль і выплылі яны.

Два дні таму назад знайшоў Лабановіч на ганачку школы дзіўную рэч. Загорнутая ў газетную паперу, на лаўцы каля сцяны, ляжала маленькая кніжачка. Настаўнік увайшоў у кватэру і стаў чытаць. Словы і літары замітусіліся, заскакалі ў яго вачах, як бы ў нейкім танцы, і ён спачатку не мог сачыць за мыслямі аўтара, хоць яны былі надта простыя і ясныя, да таго незвычайны быў змест кніжачкі.

Усе тыя ўяўленні аб цару як аб памазанніку Божым, як аб персоне справядлівай, бесстаронняй, для якой інтарэсы самага апошняга бедака і інтарэсы вяльможы — зусім аднакія, словам, увесь той златабляск, якім агортвалася асоба цара, і тое ўвасабленне ўсяго найлепшага, што толькі можа быць у чалавеку,— усё гэта развейвалася тут самым бязлітасным чынам, развейвалася ў прах. Аўтар метка біў у гэты казённы шчыт царскае асобы і рашэціў яго, сцягваючы з цара далікатныя покрывы і паказваючы ў сапраўдным, непадмалёваным, грубым выглядзе чалавека-павука, найбольшага крывасмока на целе народа.

Усе мыслі аўтара накіраваны былі на адно і білі ў адну цэль: разбурыць веру ў цара, паказаць яго ў сапраўднай істоце. У кніжачцы даваліся так званыя царскія рэформы ў зусім новым асвятленні. Тут жа высмейваліся царскія загады і мерапрыемствы, накіраваныя быццам бы на дабро народу, як устанаўленне інстытута земскіх начальнікаў і іншае. На справе ж аказвалася зусім не тое, і даводзілася гэта ўсё на простых прыкладах. А поплеч з гэтым раскрывалася сапраўдная роля тых палітычных арганізацый, на чыіх сцягах было напісана бязлітаснае змаганне з царызмам за вызваленне народа з-пад ярма самадзяржаўя, тых арганізацый, якія змушаны былі туляцца ў патаемных кутках і якія шальмаваліся і кляйміліся страшнымі словамі — вырадкі, злачынцы, крамольнікі. «Памятай, Мікола Крывавы: цяпер табе Масленіца, але прыйдуць і посныя дні». Так канчалася брашурка.

Першае, што адчуў Лабановіч, прачытаўшы кніжачку, быў страх, як бы пад нагамі захістаўся грунт і перад ім расчынялася нейкае бяздонне. Гэтая бяздонніца і палохала і цягнула да сябе з такою сілаю, што ад яе нельга было адысціся. Першы страх, як спадарожнік крушэння пэўнага ладу ўнутранога жыцця, яшчэ не зусім аформленага і ўгрунтованага, у сваю чаргу выклікаў другі страх: а што, калі б гэтую кніжачку знайшлі ў яго і данеслі начальству?.. Чаму яе падкінулі яму? Хто падкінуў? Якая мысль кіравала тым, хто падкідаў яму гэтую небяспечную кніжачку?

Мыслі нейк блыталіся, перабівалі адна другую, і адно адчуванне змянялася другім, параджаючы ў душы неспакой. А разам з гэтым постаць цара вынікала ва ўяўленні ў сваёй страшнай дваістасці: цар лагодны, партрэтны цар, і цар, паказаны ў кніжачцы, драпежны цар-ашуканец са злосна вышчаранымі зубамі, гатовымі грызці людское цела. І гэтая дваістасць лезла ў мыслі, вымагала сталага прызнання якога-небудзь аднаго з двух воблікаў.

Цэлы рад жыццёвых фактаў, што давялося наглядаць Лабановічу, і тое, як адносіліся да простага чалавека ўсе, хто стаяў ад яго вышэй, і ўвесь грамадскі ўклад — усё гэта разам давала нагляднае пацвярджэнне тым думкам, што выказваліся ў кніжачцы. Але няўжо людзі не заўважаюць гэтага? Няўжо ўсе гэтыя чыноўнікі, усе настаўнікі вышэйшай адукацыі, што выхоўваюць людзей новага пакалення, няўжо яны ўсе — свядомыя лгуны і прахвосты? Як магло здарыцца, што людзі розуму, людзі высокай асветы ўхваляюць гэты палітычны лад, знаходзяць яго найлепшаю формаю грамадскага жыцця, якой трэба служыць, ахоўваць, дапамагаць?

Гэтая маленькая кніжачка зрабіла цэлую рэвалюцыю ў мыслях Лабановіча, паказала стан рэчаў у зусім іншым асвятленні. Кніжачку насіў ён з сабою, а вечарам, кладучыся спаць, на ўсякі выпадак хаваў яе далей.

Пастаяўшы на ганку, Лабановіч ідзе ў кватэру, апранаецца, бярэ кій і выходзіць на выган. Яго зацікавіла, хто б гэта мог быць пад вокнамі. Асцярожна праходзіць у бок рэчкі, прыглядаецца, бачыць — адтуль нехта сунецца. Падходзіць бліжэй — стары дзяк Бацяноўскі.

Няўжо гэта ён падглядаў у вокны? Не падабаецца дзяк чамусь настаўніку. Вось чаму і з візітам да яго не сабраўся да гэтага часу. Дзяк памалу пляцецца ў свой двор, а Лабановіч ідзе ў бок чыгункі, каб пабыць аднаму са сваімі думкамі.

XVIII

Дзяк Бацяноўскі тоіць крыўду на свайго суседа Лабановіча: хто ён за такі, што не хоча зайсці да яго, старога, паважанага чалавека, дваццаць дзевяць гадоў праслужыўшага каля святога алтара? Яшчэ не было тут ніводнага настаўніка і настаўніцы, хто б выказаў дзяку такую знявагу, абмінуўшы яго дом. Нават Іван Пракопавіч Бяляўскі, казённы ляснічы,— хіба ж можна параўнаць такую асобу з гэтым настаўнікам? — зайшоў з візітам, калі прыехаў сюды пяць гадоў назад, і цяпер наведвае, як бывае ў ляснічага і сам ён, дзяк Бацяноўскі. А які адукаваны, разумны чалавек і якую пенсію бярэ! Дый з кім наогул не знаецца дзяк Бацяноўскі! Людзі, можна сказаць, з прозвішчамі на ўсе двунадзесятыя святы складаюць кола яго знаёмства: Спаскі, Успенскі, Благавешчанскі, Уздзвіжанскі, Увядзенскі, Богаяўленскі, Срэценскі і іншыя. Гэта калі ўзяць па духоўнай лініі, а калі далучыць сюды людзей свецкіх! Не злічыш!

І наогул падазроным здаецца яму сусед. То адзін цягнецца, тоіцца па завуголлю, то шушукаецца з людзьмі небяспечнымі, як гэты Аксён Каль, і поначы соваецца, як злодзей, па пустых дарогах. Нешта ж ёсць-такі ў яго на думках. І дзяк пачаў трохі прыглядацца да свайго суседа. Сяды-тады праходзіць ён каля школы, заглядаючы ў вокны. Часамі прыпыніцца і вуха прыложыць, каб улавіць хоць колькі слоў і па іх крышку разгадаць сэнс тае гутаркі, што вядзецца там, за акном. Іншы раз ён ціхенька адчыніць веснічкі і ўвойдзе ў двор школы, зазірне ў пакойчык, сумежны з кухняю, і ў самую кухню, бо ў дзяка Бацяноўскага розныя бываюць падазрэнні і дагадкі. Але такім спосабам дабіцца яму чаго-небудзь пэўнага ніяк не ўдаецца, і сусед застаецца для яго некатораю загадкаю. Аднак дзяк ад свайго не адступаецца. У яго ёсць і іншыя спосабы дазнацца таго, што яго цікавіць. Ён толькі не хоча спяшацца з гэтым: нідзе не дзенецца, і ў Святым Пісанні сказана: «Нічога няма патаемнага, што не стане яўным».

Старожка Ганна часамі заходзіць да пападзянак для сякіх-такіх паслуг, і наогул яе не цяжка сустрэць і пагаманіць з ёю.

— Ну, здарова, Ганна! — запыніў аднойчы яе дзяк.

— Здаровенькі булы! — адказвае старожка, трохі здзіўленая дзякоўскаю ўвагаю, і хоча далей ісці.

— Ці скора ж ты мяне на радзіны заклічаш? — здалёк пачынае дыпламатычна гутарыць дзяк. Ён наогул пагаманіць з жанчынамі любіць, хоць ужо чалавек і стары. Дзячыхі ж у яго няма — памерла.

Ганна ўсміхаецца,— што сказаць на гэта?

— Не ведаю,— адказвае.

— Як жа ты не ведаеш? Добры гаспадар ведае, калі яго карова ацеліцца. А ты свае прыгоды не ведаеш? Хіба ўжо справа такая заблытаная, або айцоў многа?

— Бацька-то адзін, але і таго няхай халера задушыць,— гугніць Ганна.

— А гэты ж да цябе не падкочваецца?

— А нашто вам усё ведаць?

Ганна бачыць усю нікчэмнасць дзякоўскай плявузготы, і ёй зусім не хочацца весці з ім такую гутарку. Яна борзда заварочваецца і ідзе ў школу, а дзяк усміхаецца, праводзіць яе вачамі. Ён трохі нездаволен вынікам размовы, бо нічога не ўдалося дазнацца. Наадварот, цяпер ён яшчэ болей збіты з тропу яе адказам: «А нашто вам усё ведаць?»

Трохі раздумаўшыся, дзяк матае гэты адказ сабе на вус і галавою трасе. Ох, гэтыя ціхія маладыя людзі! Іх сапраўдную існасць даўно вызначыла народная мудрасць: у ціхай букце чэрці водзяцца. Гэтае меркаванне да некаторай ступені задавольвае дзяка, але поўнага заспакаення не дае, і ён не адводзіць вока ад свайго суседа.

І многа чаго ў настаўніку паказваецца яму дзіўным. Вось хоць бы і са старожкаю гэтаю: няўжо не мог бы знайсці сабе стоража або нават і маладзіцу, ну няхай бы сабе і не толькі для старажоўскіх абавязкаў? Але нашто трымаць гэтую бязносую? Якая тут прычына хаваецца? Нячыстая тут справа. Далей — купляе падарункі сваім вучням. Ніхто гэтага не робіць. Які дурань будзе выкідаць так сабе грошы? Напэўна ж, тут павінна быць нейкае сваё меркаванне. А таксама і з сялянамі штось дужа знаёмства заводзіць. Глядзіш — то той, то другі, то па некалькі разам на яго кватэру заходзяць. І хто ходзіць? Людзі, што ў сяле ніякай вагі не маюць, а калі і маюць, дык у дрэнны бок, як гэты Аксён Каль.

Сама сабою напрошваецца думка — дэмакрат і смуццян!

Сям-там, пры здарэнні, дзяк з кім-небудзь аб суседзе загаворыць: цікава ведаць, як людзі пазіраюць на гэта?

Калі гэтыя ўсе факты былі вылажаны а. Мікалаю, бацька наўперад махнуў рукою і засмяяўся сваім працяглым смехам, потым, падумаўшы, перавёў вочы ў неазначаныя прасторы, нарэшце кіўнуў галавою направа і налева і сказаў:

— Усё можа быць.

Такому заключэнню можна было знайсці падмацаванне ў газеце «Свет», якую выпісваў а. Мікалай.

Іван Пракопавіч, казённы ляснічы, лысы чалавек, гадоў пад сорак, бліснуўшы сваімі быстрымі і вострымі вачамі, зазначыў:

— Пустое! Семінарскі ідэалізм яшчэ не зусім выветрыўся.

А пісар вывеў такое заключэнне:

— Папулярнасці сабе шукае.

Хоць у гэтых поглядах розных асоб на аднаго чалавека і не было згоды, тым не меней дзяк не толькі не адступіўся ад свае думкі, а, наадварот, яшчэ больш умацаваўся ў ёй, бо ўсё ж такі паводзіны яго суседа не зусім людскія. Людзям збоку гэта не так у вочы кідаецца, але старога дзяка не ашукаеш. Не, да настаўніка трэба прыглядацца! І трэба быць асцярожным, бо сусед, відаць, таксама асцярожны. Недарма ж ён тады, правёўшы з кватэры Аксёна, хадзіў каля рэчкі, каб дазнацца, хто быў пад акном, і спаткаў яго, дзяка. Пазнаў яго ці не?

Каб не даць суседу прычын думаць благое аб сабе, дзяк надумаўся сам наведаць Лабановіча як-небудзь вечарком.

Дзяк зайшоў з двара і пастукаў у кухню. Ганна адчыніла дзверы.

— Добры вечар, Ганна! — громка паздароўкаўся дзяк.— Дома настаўнік?

Лабановіч адчыніў дзверы ў сваю кватэру.

— Не заходзіце вы да мяне, дык я сам завітаў па суседству да вас.

— І добра зрабілі. Сядайце, калі ласка. А вы мне выбачайце, што да гэтага часу не зайшоў да вас. Нават і сёння збіраўся,— салгаў настаўнік.

— Ой, ці ж праўда? — пытае дзяк і хітра прыжмураным вокам глядзіць на суседа.

— Ну, нялоўка мне і апраўдвацца, бо я вінаваты перад вамі.

— Пахвальна, што хоць віну сваю прызнаяце.

— Я заўсёды паважаю старэйшых ад сябе.

— А як у Святым Пісьме напісана на гэты выпадак? — пытае дзяк.

— «Перад ліцэм седага восстані і пачці ліцэ старча»^[3],— па-вучнёўску адказвае Лабановіч.

— Святое Пісьмо ведаеце, але па Святому Пісьму не паступаеце,— у голасе дзяка чуваць дакор.

— А хто жыве па Святому Пісьму? Святое Пісьмо забараняе мець крыўду на каго б там ні было, а вы на мяне крыўдуеце.

— Хавай божа! Ніякай крыўды не маю на вас. Кожын волен жыць, як знаходзіць лепей, — гаворыць дзяк і аглядае пакойчык.— А нічога сабе кватэрка ў вас.

Дзяку трэба што-небудзь казаць, і ён паўтарае:

— А нічога кватэрка.

Наступае кароткая маўчанка.

Настаўнік хоча загаварыць, але гутарка не клеіцца. Яго выручае дзяк:

— Не маркотна вам аднаму?

Лабановіч ажыўляецца, хапаецца за гэтую думку і кажа, што яму зусім не маркотна, што ў яго ёсць работа ў школе, а вечарам ён то чытае, то рыхтуецца да наступнага школьнага дня.

— А я да вас думаў нейк зайсці, але тут хтось быў, і я не хацеў замінаць вам.

— Вы мне ніколі не заміналі б. Калі ласка, заходзьце,— гаворыць настаўнік і тут жа думае: «А лепш было б, каб ты не заходзіў».

Гутарка зноў прыпыняецца.

— Ну, а як у вас хор? — нарэшце пераходзіць дзяк на дзелавы грунт.

— Ніяк.

— Мітрафан Васільевіч быў арганізаваў хор, і нічога сабе спявалі ў царкве. Вам бы толькі падтрымаць яго. Ведаеце, благочыніе царкоўнае ад гэтага многа залежыць.

— О, Мітрафан Васільевіч дасціпны быў настаўнік, і памяць аб ім не памрэ ў Выганаўскай школе.

Пачынаюць хваліць Мітрафана Васільевіча, хваліць няшчыра і фальшыва.

— А цяпер яму падвышэнне далі,— кажа дзяк.— Назначылі ў горад у прыходскае вучылішча. А там, ведаеце, настаўнікі ўжо і форму сваю маюць з бліскучымі гузікамі і шапкі з цэшкамі носяць, як чыноўнікі.

— Мітрафан Васільевіч гэта заслужыў у поўнай меры! — скрозь прытоенае насміханне атэстуе свайго папярэдніка Лабановіч.

— Умеў чалавек паставіць сябе,— заўважае дзяк.

— Так, гэта не ўсім удаецца.

— Не закапаў сваіх талентаў у зямлю.

Нудная, нікчэмная гутарка ідзе з кароткімі перапынкамі, цячэ, як гнойная вада па брудным раўчаку.

Дзяк сядзіць ужо з добрую гадзіну і не збіраецца дамоў. Дый што яму дома рабіць? Не ведае дзяк, куды дзець свой час. Гаспадарка яго невялікая — Даша адна спраўляецца з ёю.

Даша — маўклівая, сур’ёзная, замкнутая ў сабе дзяўчына. Аб чым яна думае, хто яе ведае. Аб тым, што ў яе на сэрцы, яна ні з кім не гаворыць і нават бацьку не адкрываецца. Праўда, бацька не надта і стараецца зірнуць у яе сэрца. Ён ведае, што ёй даўно пара замуж, але дзе ты возьмеш цяпер таго жаніха? А Даша сама зацялася на маладых людзей, бо што ж ёй застаецца рабіць?

Дзяк сядзіць, часамі пазірае на свае вывернутыя пальцы, штось думае, і хітраватая ўсмешка прабягае ў прыжмураных вачах.

Нецікава сядзець са старым дзяком. Сухі і нішчымны, як абмалочаны сноп. Нейкі старэцкі скептыцызм прабіваецца ў яго словах, затхласцю мінуўшчыны аддае яго размова, і сам ён, прапахлы царкоўнымі канонамі, выпетранымі і бяздушнымі, лампадным алеем і воскам царкоўных свечак, здаецца нейкім прыкрым архаізмам, варожым да ўсяго, што свежа і молада.

Сяды-тады, крадком, кідае настаўнік погляд на дзяка. «І быў жа калісь чалавек маладым… Які быў ён юнаком? — снуюцца думкі ў галаве настаўніка.— Напэўна ж, былі ў яго тады нейкія імкненні, чагось чакаў ад жыцця чалавек. І як стаўся ён такім заскарузлым, сухім і чэрствым?»

Дзяк пачынае карцець яму, назаляць, замінаць. А той сядзіць сабе, пакурвае суседавы папяросы, разглядае свае кратовыя лапы-рукі. Лабановіч не знаходзіць, аб чым гаварыць з ім, не ведае, як падтрымаць гутарку. Разам з дзяком і ён пераводзіць вочы на яго рукі, запыняе на іх увагу. Нарэшце не вытрымлівае і пытае:

— Ад чаго гэта ў вас такія рукі, Амос Адамавіч?

Амос Адамавіч — так завецца дзяк — глядзіць на свае дзіўныя лапы, растапырыўшы пальцы, усміхаецца і кажа:

— Ад старасці і ад раматусу. Старэе чалавек, змяняюцца і формы яго цела. Не красіць, мілы мой, старасць чалавека… А вы ведаеце, чым лячуся я ад раматусу?

— Чым?

— Крапівою. І вельмі памагае.

— Як жа вы лечыцеся крапівою?

— А вот ірву крапіву і б’ю ёю па руках. Насячэш іх, і адразу лягчэй робіцца. А дактары не ведаюць лякарства ад раматусу. Крапіва — найлепшае лякарства.

— А зімою як вы лечыцеся крапівою?

— Зімою горш: не расце крапіва. Гэта добра — свежанькаю.

І расказвае дзяк аб вялікай вартасці крапівы. А каб здаровым быць, то часамі не шкодзіць наогул пасеч сябе крапівою. Ад крапівы пераходзіць ён у мінулае. Тады людзі ніякіх дактароў не ведалі і былі здаровыя. Наогул даўней жылося лепей. Прадукты былі танныя. За тры капейкі чорт ведае чаго можна было купіць. І людзі былі лепшыя.

Вядзе гутарку Амос Адамавіч нецікавую, усім вядомую, многа разоў чутую. Прыплятае сюды нейкага спраўніка, як ён са смятаны маслёнку рабіў.

Бедны настаўнік глядзіць на гадзіннік, а дзяк не зважае. Здаецца, ніколі не выйдзе ён адгэтуль.

Так праходзіць увесь вечар.

— Вы, мусібыць, позна спаць кладзецеся? — пытае настаўнік.

— Як калі,— адказвае дзяк ды зноў сядзіць, пазірае на свае вывернутыя пальцы.

«Ах, што б ты лёг ды не прачнуўся больш»,— думае Лабановіч і не можа дачакацца, калі госць яго пойдзе дамоў.

XIX

Пачатак лістапада. Вечар.

Лабановіч сядзіць у сваім аблюбаваным пакойчыку. На стале гарыць лямпа пад светлым абажурам. У вокны глядзіць густы змрок. Сівыя хмары звісаюць нізка, сеючы дробны дождж. Ціха і глуха. Толькі з кухні даносіцца Юсцін галасок — спявае песеньку, ды зрэдку кіне слова Ганна да свае дачкі.

Настаўнік разглядае паперы, прысланыя сёння з пошты праз воласць. З поштаю прыйшла і газета «Гражданин». Рэдактар гэтай газеты — князь Мяшчэрскі. Агідная чарнасоценная газетка, звышпатрыятычнага зместу. Высылаецца ў школы дарма, выдаецца на казённую субсідыю для пашырэння манархічных ідэй. У газеце даюцца і адпаведныя рысункі. У гэтым нумары таксама ёсць рысунак: цар Мікалай Другі сядзіць за сталом сярод кніг і папер з пяром у руках. Міна яго поўна задумлёнасці і заклапочанасці. А дзесь, на заднім плане, мітусіцца народ, заняты сваімі справамі. Пад рысункам подпіс: «Народ весяліцца, а цар працуе».

Лабановіч пазірае на рысунак, і па губах прабягае іранічная ўсмешка. Потым ён хапае газетку і шпурляе кудысь у куток.

— Паскудства! — гаворыць сам сабе.

На школьным ганку з боку выгану чуюцца нейчыя крокі, а потым — асцярожны стук у дзверы.

«Хто ж гэта яшчэ прэцца?» — думае настаўнік ды ідзе адчыняць, падняўшы на ўсякі выпадак «Гражданина» князя Мяшчэрскага.

— Хто? — пытае Лабановіч.

— Вучыцельніца,— чуецца з-за дзвярэй малады дзявочы голас.

Візіт незнаёмай настаўніцы ды яшчэ ў позні час яго моцна дзівіць. Ён адчыняе наўперад дзверы ў сваю кватэру, каб відней было, бо ў перадпакойчыку цёмна, і ўпускае настаўніцу.

— Заходзьце, будзьце ласкавы.

Настаўніца заходзіць у цемнаваты пакойчык і спыняецца.

— Праходзьце далей — там святлей і цяплей.

— Раней жа трэба хоць пазнаёміцца: Вольга Андросава… Не напалохала я вас? — пытае настаўніца і смяецца.

— Калі палохацца настаўніцы, то лепш пайсці ды ўтапіцца ў Піне.

— Вы мяне выбачайце. Еду ў сваю школу, у Купяцічы, і па дарозе да вас заехала.

— І вельмі добра зрабілі. Раздзеньцеся ды трохі пасядзіце. У мяне якраз і самавар зараз будзе гатоў.

Вольга Андросава — яшчэ зусім маладая дзяўчына. Год, як скончыла гімназію. Смуглая, круглатварая, жывая і быстрая. Фігурка яе мерная і складная. Цёмныя валасы падстрыжаны. Вочы бойкія і смелыя.

— Вы яшчэ не былі ў сваёй школе?

— Не, не была. І не ведаю, якая яна там. А вы ўжо даўно тут?

— А ўжо зараз два месяцы будзе.

— І работу распачалі ў школе?

— Пачаў. Другі месяц, як заняткі ідуць.

— Ох-ці мне! Як жа я адстала ад вас!

— А чаму так позна вас назначылі?

— Назначылі мяне з першага кастрычніка. Ну, покі прыйшло назначэнне — а жыву я ў Смаленшчыне — ды покі заехала сюды, ды ў Пінску трохі ў знаёмых пабыла, вось і апазнілася.

— Ну, што ж? Лепей позна, чым ніколі.

Андросава — бойкая, гаваркая дзяўчына. Не прайшло і пяці хвілін, як яны разгаварыліся, нібы даўно ўжо былі знаёмыя. А калі Ганна прынесла самавар, настаўніца ўзяла ад яе рушнік, стала выціраць шклянкі, папрасіўшы дазволу на гэта, і сама наліла чаю гаспадару і сабе. Яна піла чай і гаварыла. Загаварыўшыся, курыла і, відаць, адчувала сябе тут вельмі добра.

Але ў самы разгар чаявання і гутаркі ў акно пастукаў фурман. Аб ім тут і забыліся. Фурман гэты — селянін з Купяціч. Яму абрыдла стаяць каля школы, і ён забарабаніў у акно.

— Скора будзем ехаць?

Вольга Віктараўна паглядзела на Лабановіча.

— А я і забылася, што мне ехаць трэба. Што ж, буду збірацца.

— Вольга Віктараўна! Адпраўляйце вы сваю фурманку дамоў, а самі начуйце тут. Дзе ж там у школе прыпыніцеся? Ужо ноч, а покі заедзеце, яшчэ пройдзе гадзіна. А там, напэўна, холадна і, можа, нікога няма. Кажу вам, адкіньце ўсякія цырымоніі і заставайцеся начаваць. Заўтра пойдзеце ў воласць — а ў воласці вам быць усё роўна трэба,— возьмеце фурманку і паедзеце.

Настаўніца пазірае на Лабановіча.

— А ведаеце,— гаворыць яна,— вы падаяце мне геніяльную мысль.

Лабановіч выходзіць на двор.

— Едзьце вы сабе дамоў, настаўніца тут застанецца.

— Тут дык тут. Але чаго ж я бітую гадзіну стаяў?

Фурман заварочвае каня, бубніць штось сам сабе і ад’язджае.

Лабановіч ідзе ў кватэру, а Вольга Віктараўна па нейкай аналогіі ўспамінае адно здарэнне са свайго жыцця і расказвае аб ім:

— Раз у Смаленску запыняе мяне абарваны чалавек інтэлігенцкага аблічча: «Дайце мне, барышня, на выпіўку».— «А колькі ж вам даць?» — пытаюся. Абарваны чалавек прыстаўляе палец да лба і застывае ў глыбакадумнасці: «Уявіце сабе, барышня, першы раз у сваім жыцці натыкаюся на такое пытанне!.. Ну, дайце, каб можна было чарвяка заліць».— «Разуменне „заліць чарвяка“ — рэч неазначаная і расцяжная: аднаму і кручка даволі, а для другога кручок — капля ў моры»,— заўважаю яму. «Зусім справядліва. Я іменна з катэгорыі тых, для каго кручок — капля ў моры…»

Вольга Віктараўна як бы ахамянаецца і кажа:

— Можа, я вам, калега, замінаць тут буду? Бесталковая я!

— Ніколечкі! — заспакойвае яе Лабановіч.— Кватэра мая прасторная. І канапа мяккая нават ёсць.

— Ды вы, калега,— буржуй! — смяецца Вольга Віктараўна.

— Я толькі карыстаюся, можна сказаць, ад вашага брата.

— Як так?

— Тут была калісь настаўніца, якой сімпатызаваў інспектар. Гэта ён для яе набыў такую буржуйскую роскаш. Так што вы на яе маеце большае права, чым я.

— Ну, ладна! — згаджаецца Вольга Віктараўна.— Будзем лічыць гэтае пытанне вычарпаным да дна. А цяпер хацела б я прасіць, калега, каб вы ўвялі мяне ў курс школьнае справы, бо я ў ёй ні чорта не разумею. Не ведаю нават, як і прыступіць да яе.

— Ну, што ж? Раскажу вам, як і што, толькі вы мне за гэта павінны будзеце зафундзіць, бо дарма, кажуць, і каза не скача,— пачынае жартам Лабановіч.

— За гэтым справа не стане. Прыязджайце да мяне, пачастую,— смяецца настаўніца.

— Ну, калі так, дык слухайце. Перш за ўсё вам трэба сабраць вучняў. Звычайна гэта робіцца так: вы назначаеце дзень збору, а стараста (можна і праз папа) апавяшчае бацькоў, каб пасылалі ў школу дзяцей. Збяруцца дзеці, вы іх запішаце ў асобны журнал… Вось гэта ўсё я пакажу вам…

Лабановіч прыносіць журналы і раскладвае іх перад настаўніцаю, паказвае, у якім журнале і што трэба запісаць.

— Як бачыце, журнал сам падказвае, як і што запісваць. Але гэта глупства. Самае паганае ў нашай настаўніцкай практыцы тое, што аднаму чалавеку прыходзіцца весці работу з чатырма групамі. А ў вас яшчэ і школа мнагалюдная — каля ста дзяцей набярэцца.

— Што вы кажаце! Каля ста чалавек?! І чатыры групы! Ды гэта ж свінства! Што ж я буду рабіць?.. Ох-ці, галованька мая!

Страх і недаўменне адбіваюцца на твары Вольгі Віктараўны. Лабановіч глядзіць на яе, а потым рагоча.

— Ды гэта ж звычайная з’ява ў нашых школах,— зазначае ён.

— Але ж я не магу сабе ўявіць, як можна весці работу пры такіх умовах. І ўсе чатыры групы ў адным класе?

— А як жа іначай? Страшнага тут нічога няма. Трэба наўперад напісаць расклад свае работы, напісаць такім парадкам, каб у вас на кожную гадзіну была група, дзе вы будзеце весці асноўную работу, а другія групы ў гэты час хай займаюцца самі пад вашым кантролем. Групы вы мяняеце, чаргуеце, але ні аднае не спускаеце з вока, іначай у вас будзе гармідар.

— Невясёлыя рэчы расказваеце вы мне, Андрэй Пятровіч. Ведала б, і не заязджала б да вас… Міленькі Андрэй Пятровіч, навучыце ж мяне, як жа размеркаваць работу так, каб можна было добра весці яе?

— Вы так хораша папрасілі мяне, што я павінен навучыць.

Лабановіч прыносіць свой расклад работы ў школе. Садзяцца поруч. Настаўнік паказвае ёй расклад і тлумачыць. Вольга Віктараўна прыглядаецца, пачынае разбірацца і зусім весялее.

— Ну, я спішу ваш расклад, здзяру яго да літары… Дайце мне, калі ласка, паперы… Ах, як слаўна, што я да вас заехала, і як разумна зрабілі вы, што не пусцілі мяне!

Яна зноў ажыўляецца, парывіста хапаецца за работу. Праз чвэрць гадзіны яны скончылі перапісванне.

— Ну, цяпер мяне не возьмеш за руб дваццаць,— гаворыць настаўніца, хаваючы расклад.

Гутарка яе развязная, бойкая. З Лабановічам трымаецца па-таварыску. Лабановіч прыглядаецца да яе, мяркуе, да якой катэгорыі жанчын аднесці. Яна нагадвае яму тургенеўскую нігілістку.

— Ну, як вы наогул глядзіце на сваю настаўніцкую місію? — пытае яе.

— Ох, скажу вам — нудная гэта справа! Ды я ж яе і не ведаю. А вы так напалохалі мяне. Проста былі такія мыслі — завярнуцца адгэтуль ды даць драпака. Я толькі цешу сябе тым, што, на шчасце, вы — мой сусед, і спадзяюся, што вы мне паможаце, калі я часамі ўткнуся лбом у сцяну.

— Бачыце, Вольга Віктараўна, справа ў тым, каб палюбіць сваю работу. Калі вы яе палюбіце і захопіцеся ёю, дык знойдзецца спосаб адхіліць і перамагчы перашкоды, калі яны напаткаюцца.

— Каб палюбіць сваю справу, трэба яшчэ і вера ў сэнс яе,— заўважае Вольга Віктараўна. Яна апускае вочы, як бы веры ў яе якраз і бракуе, толькі сказаць гэтага не адважваецца.

— Але ж вы, напэўна, гэтую веру маеце, калі выбралі сабе настаўніцкую дарогу.

— А вы думаеце, што ўсе настаўнікі так захоплены сваёю справаю, што цалкам аддаюцца ёй? — пытаннем адказвае Вольга Віктараўна, відаць, ухіляючыся ад простага адказу. Потым яна падымае вочы на Лабановіча.— Андрэй Пятровіч, скажыце, калі ласка: дабро вы робіце народу ці зло, забіваючы розум дзяцей і іх чыстыя душы ўсякаю казённаю трухляцінаю?

«Ах, унь ты якая»,— думае сабе Лабановіч і адчувае, як балюча ўкалола яго гэтая дзіўная дзяўчына.

— Хто ведае, што ён свядома начыняе дзіцячыя мазгі гэтаю, як вы называеце, казённаю трухляцінаю, той ёсць нягоднік або проста няшчасны, бязвольны чалавек ці проста рамеснік, гатовы за грошы рабіць усё, што захочаш. Але што замінае адкінуць гэтую трухляціну і накіраваць увагу дзяцей у другі бок?

— А як жа гэта зрабіць? — пытае Вольга Віктараўна.

— Вось гэта і трэба ўсё абмеркаваць. Я ведаю, што такая работа патаемнаю не застанецца.

Далейшая размова збліжае іх, рассейвае тое недавер’е і тую асцярожнасць, што замінаюць выяўленню шчырасці і адкрытасці паміж людзьмі, асабліва малазнаёмымі.

Вольга Віктараўна расказвае, як летам жыла яна сярод студэнтаў і настаўнікаў, якія гутаркі вяліся паміж імі, як варожа настроены яны супраць гэтай «казённай трухляціны». У яе ёсць цікавыя кнігі, якімі яна ахвотна падзеліцца са сваім суседам. Гутарка цягнецца за поўнач, пакуль Лабановіч як гаспадар не ўспамінае, што настаўніца з дарогі, што ёй трэба адпачыць.

А з двара на іх пазірае не адна толькі гэтая чорная, маўклівая ноч: дзяк Бацяноўскі стаіць на граніцы святла, што падае праз акно настаўніцкай кватэры, і густа злеглай над зямлёй цьмы. Ён пільна ўглядаецца ў гэтую маладую пару, ён ловіць кожны рух іх мыслі на твары. У яго мазгаўні таўкуцца розныя думкі, дагадкі. А калі ён дазнаецца, што гэта чарнявая стрыжаная дзяўчына застаецца тут начаваць, дык здзіўленню і абурэнню дзякоўскай душы няма граніц

XX

Вольга Віктараўна ўзяла слова ад свайго калегі, што ён у бліжэйшы святочны дзень даведаецца да яе. На гэтым яны і развіталіся.

А тым часам дзяк Бацяноўскі не мог стрымаць сябе, каб не расказаць суседкам-пападзянкам, а. Мікалаю і ляснічаму аб познім візіце настаўніцы да яго суседа і — што яшчэ болей цікава — аб яе начаванні ў яго кватэры. Дзяк пры гэтым не пашкадаваў фарбаў, каб апісаць усё падрабязна: як яны пілі чай, як яна выцірала шклянкі, як ён падсаджваўся да яе і як яна гарнулася да яго. І гэта ўсё дзяк бачыў выпадкам, праходзячы каля школы.

— Падумайце, што пачало тварыцца на свеце! Чаму ж яны навучаць дзяцей? — асвятляў дзяк гэтыя факты.

Цнатлівыя пападзянкі выслухалі з вялікаю цікавасцю дзякова паведамленне. Слухаючы, яны пераглядаліся, а на тварах прабягалі іранічныя ўсмешкі.

— А якая яна — прыгожая? — запытала малодшая пападзянка, Антаніна, болей жывая і яхідная.

— Стрыжаная! — адказаў дзяк, прычым гэтае азначэнне гучыць у яго раўназначна слову «прапашчая».— А якая яна далей, аднаму Вельзевулу, князю цьмы, вядома. Блудніца садомская!

— На прыгоства цяпер не глядзяць,— са скрухаю заўважае старэйшая, Глафіра, бо яна лічыць сябе прыгожаю.— А прыклад таму — бязносая Ганна і Мітрафан Васільевіч.— І яна ўздыхае.

Застаўшыся ўдзвюх, пападзянкі доўга разбіраюць гэтае здарэнне і выліваюць усю гарчэчу свайго застарэлага дзявоцтва. А Ганну паставілі пад допыт, бо цікава ж было даведацца чаго-небудзь яшчэ новага.

— І доўга яны сядзелі? — пытае Антаніна.

— Не ведаю, паненачка: я ўжо легла спаць, а яны яшчэ сядзелі.

— І яна сама выцірала шклянкі?

— А хто яе ведае! Узяла ад мяне рушнік.

Ганна баіцца сказаць чаго-небудзь лішняга, бо настаўніка яна шануе і нічога благога ў ім не бачыць.

— А дзе яна спала? — цяпер пытанне ставіць ужо Глафіра.

— На канапе.

— А ён дзе спіць?

— А ён у гэтым пакойчыку, што пры кухні.

— А ўночы не ўставаў ён? Не чула?

— Не, не чула. Паныч яшчэ звечара, кладучыся спаць, аддаў той паненцы ключ, каб яна замкнулася.

— Ключ аддаў? Нашто? — цікавіцца Антаніна.

— А мабыць, каб яна замкнулася і спакайней спала.

— І яна ўзяла ключ?

Ганна выказвае нецярпенне і неахвоту адказваць на такія пытанні.

І а. Мікалай слухаў дзяка ўважна. Наўперад ён зрабіў здзіўленыя вочы, а потым працягла засмяяўся і нарэшце запытаў:

— А як яна сабою, нічога дзяўчына?

Айцец Мікалай — чалавек малады, і яго не-не ды часамі бухторыць д’ябал і прымушае заглядацца на прыгожых маладзіц.

Дзяк гэта ведае.

— Нічога дзяўчына, сакаўная і фігурыстая.

Айцец Мікалай каўтае сліну.

— Што ж? І ты, Амос Адамавіч, быў малады. А можа, і цяпер злы дух спакушаў цябе, калі запыніў каля акна?

Працяглы смех зноў трасе жывот а. Мікалая, а дзяк апускае вочы.

— Спета песня мая, а. Мікалай,— адзываецца ён і ўздыхае журботна.

— Ці так гэта, Амос Адамавіч? — пытае а. Мікалай і стукае дзяка па плячы.— Аўрааму было сто гадоў, калі радзіўся ў яго Ісаак, а табе да ста, глядзі, гадоў сорак засталося?

Дзяк выпроствае згорбленую спіну.

— Ды яно, калі б на тое пайшло, а. Мікалай,— стары вол баразны не псуе.

— Ось бачыш!.. Так-та, Амос Адамавіч,— дадае а. Мікалай,— мы бачым сучок у воку брата свайго, а бервяна ў сваім не заўважаем.

Айцец Мікалай трохі расчараваў дзяка. Праўду сказаць, у глыбіні сваіх мыслей ён сам не бачыў тут нічога надзвычайнага, але было нешта такое, што настройвала яго супраць настаўніка. Хутчэй за ўсё ў яго была проста глухая зайздрасць да свайго суседа, зайздрасць немачнай старасці перад маладосцю. Але гэтаму пачуццю ён стараўся даць іншае афармленне. Як-ніяк — настаўнік павінен прыкладам быць, а не шашнямі займацца.

І дзяк не можа супакоіцца. Ідзе да ляснічага. Заводзіць гутарку аб настаўніку.

— А ён, відаць, сур’ёзны хлопец,— адзываецца ляснічы,— і работнік добры.

— Гроб паваплены! — зазначае дзяк і расказвае пра візіт настаўніцы.

Ляснічы слухае ўважна. Увесь час на яго губах пакалыхваецца ўсмешка. Сам ляснічы далёка не святы ў гэтым сэнсе чалавек. Выслухаўшы дзяка, ён кажа:

— На лаўца і звер бяжыць, калі толькі ён сам не дурань.— А потым яшчэ больш расхалоджвае дзяка: — Гэта — глупства. Я ведаю здарэнні, калі студэнт і студэнтка начуюць у адным пакойчыку, на адной пасцелі і нічога паміж імі не бывае.

Такім парадкам сярод мужчын дзяк не сустрэў таго эфекту, на які спадзяваўся. Затое жанчынам ён даў багаты матэрыял, якога ім хапіла на доўгі час.

Неўзабаве пасля гэтага дзяк з’явіўся ў школу. На гэты раз ён прыйшоў сюды як настаўнік. Айцец Мікалай, з-за гаспадарскіх ці іншых спраў, не меў часу з’явіцца на «Закон Божы» і папрасіў дзяка падмяніць яго.

— Ты, Амос Адамавіч, жывеш там блізка. Займіся, зрабі ласку, чым-колечы з вучнямі.

— Можна, а. Мікалай! — даў дзяк сваю згоду.

У справе выкладання Бацяноўскі не меў практыкі. Але яна яму і не была патрэбна. Ён сам калісь вывучаў «Закон Божы», памятае, як вучылі ў яго часы. Праўда, ён шмат чаго забыў, але сёе-тое ў памяці яшчэ засталося. Вось аб гэтым, што захавала яму памяць, ён і будзе казаць.

Вучні былі вельмі здзіўлены, убачыўшы дзяка ў школе. Шмат хто з іх меў справу з дзяком, забягаючы летам у яго сад і агарод. А ён ганяўся за імі і лаяў іх.

Дзяк прыступіў да справы павольна. Наўперад паведаміў, што а. Мікалай даручыў сёння яму заняцца «Законам Божым». Усю школу злучыў ён у адну групу і загадаў дзецям сядзець ціха, слухаць уважна. А потым пачаў так.

— Ну, ты! — пальцам тыча дзяк на аднаго хлапчука.

Падымаецца некалькі хлапчукоў, бо вывернуты дзякоўскі палец накіроўваецца адразу на некалькі вучняў.

— Чаго вы ўсе паўставалі? — крычыць дзяк.

Дзеці пачынаюць хіхікаць.

— Я вам пасмяюся, лайдакі вы! — грозіць ён.— Ну, вось ты, чарнявы з краю!

Падымаецца «чарнявы з краю».

— Як цябе зваць?

— Міхалка.

— Прозвішча тваё пытаю, дурань!

— Мажэйка.

— Гэта які Мажэйка, што каля кузні?

— Эге,— адказвае вучань.

— А як цябе дражняць?

Міхалка маўчыць, а з усіх куткоў наўперад ціха, а потым мацней гучаць галасы:

— Латак, Латак!

— Многа нарабіў ты ў агародзе дзірак? — пытае дзяк.

— Не, нямнога.

— Ну, колькі?

— Можа, з дзесятак морквачак і вырваў.

— Ах ты, гіцаль! Ну, садзіся.

Пад дружны рогат дзяцей Міхалка садзіцца, а дзяк тупае нагамі і рукамі махае, каб заспакоіць іх.

— Хоць вы і вучыцеся, але нічога не ведаеце,— пачынае дзяк прамову, прычым гаворыць паляшуцкаю моваю, якою ён валодае лепей, чым рускаю.— Пачнём з канца або з самага пачатку, бо вы — дурні і нічога не ведаеце… Дык вось, так. Нічога наўперад не было: ні неба, ні зямлі, ні нашых пінскіх балот, ні чароту на іх.

— А чым тады ў печы палілі? — пытае хтось ззаду.

— І пячэй не было, і хат не было,— адказвае дзяк.— Нічога не было. Быў адзін толькі Бог… А дзе жыве Бог? — перапыняе сам сябе дзяк і раптам пытае вучняў.

— На небе! — гудуць дзеці.

— Так, на небе. Сёе-тое вы ведаеце. Ну, а вот як неба не было, тады дзе жыў Бог?

— На ўсякім месцы.

— О, шэльмы, і гэта ведаеце. Ну, што б у вас запытаць, чаго вы не ведалі б… Ага. Скажэце, колькі асоб у Бога?

— Тры: Бог Айцец, Бог Сын і Бог Дух Святы!

— Вось арыштанты! І гэта вы ведаеце. Ну, буду казаць далей. Дык нічога не было. Толькі Дух Божы насіўся над бяздонніцаю. І замысліў сабе Бог стварыць свет. Аддзяліў Бог святло ад цьмы і назваў святло — дзень, а цьму — ноч. Паглядзеў Бог і кажа: «Добра выйшла». Назаўтра Бог устаў рана і пачаў майстраваць неба. Зрабіў, падзівіўся — добра. Калі ёсць неба, дык трэба, каб і зямля была. Зрабіў Бог і зямлю. Але зямля была пустая і неўпарадкаваная, перамешаная з вадою. Ды ўжо было позна. «Заўтра зраблю»,— думае Бог. Назаўтра ён устаў яшчэ раней, бо работы было процьма. Трэба было нарабіць рэчак, азёр, мораў, ну, і балота таксама трэба чалавеку. Вось гэта ўсё і зрабіў Бог на чацвёрты дзень. А каб яшчэ было харашэй, дык ён і цацак нарабіў на небе: сонца, месяц і зоры. У пятніцу, гэта значыць у пяты дзень, нарабіў Бог рыбы ў вадзе і птушак у паветры. Весела зрабілася на зямлі: тут табе і трава і дрэвы растуць, вецер шуміць у лісцях, птушкі спяваюць, проста і ў хату не хочацца ісці. Не хапала яшчэ звяроў і чалавека. У шосты дзень нарабіў Бог звяроў.

— І чалавека! — падказваюць дзяку.

— Не, стой: наперад не забягайце. Перад тым як стварыць чалавека, была нарада паміж Богам Айцом, Духам і Сынам. Бог кажа: «Трэба стварыць чалавека, па вобразу і па падабенству да нас». Узяў Бог гліны, зляпіў чалавека і хукнуў. Як хукнуў, чалавек зараз і ажыў. Пачаў ён хадзіць, разглядацца. Ды падобнага да сябе нікога не бачыць. Маркотна стала Адаму — першы чалавек называўся Адамам. Нідзе не прыткнецца, бедны. Ходзіць, як пасля добрай выпіўкі, шукаючы, каб чым апахмяліцца. Пазіраў на яго Бог, пазіраў ды кажа: «Нядобра чалавеку быць аднаму — трэба ажаніць яго». Дзяўчат жа на свеце не было, у сваты яго не павязеш. Трэба іншую раду даваць. Натупаўся Адам, ходзячы па зямлі, і моцна заснуў. Вось тады Бог узяў з яго рабро, з рабра выштукаваў кабету і назваў яе — Ева. Прачнуўся Адам ды як глянуў на яе, дык увесь і прасвятлеўся. А Бог пазірае ды цешыцца. «Бяры,— кажа,— яе: няхай яна будзе табе за жонку. Жывеце,— кажа,— у згодзе, у добрым ладзе, не сварыцеся, не біцеся. А ты, Ева, даглядай свайго мужа. Вось гэта ўсё, што вы бачыце, гэта ўсё ваша. Будзьце ж гаспадарамі над усім, што на зямлі. Не забывайце Бога, у царкву хадзіце. На папа і на дзяка таксама не забывайцеся, бо яны за вас мяне моляць».

Расказаў далей дзяк, як жылі ў раі Адам з Еваю, як ім было добра, якія былі там сады і дрэвы і якую запаведзь даў ім Бог. Але найболей цікава расказаў дзяк, як людзі саграшылі і як Бог караў іх за гэта.

— Паслухаў Адам сваю жонку, з’еў яблыка з забароненага дрэва. А як з’еў, дык адразу пазнаў, што зрабіў брыдка… Нядобра яму зрабілася, і першы раз аблаяў Еву як мае быць. А тая маўчыць,— ну, што ты возьмеш з бабы? Кінуў Адам Еву і пайшоў у дубы. Лёг пад дубам і ляжыць. Аж чуе — Бог па раі ходзіць. Сорамна Адаму Богу ў вочы зірнуць. Ляжыць, не ўстае. Чуе — Бог з Еваю гамоніць.

«А дзе твой Адам?»

Апусціла вочы Ева, маўчыць.

«Чаго ж ты маўчыш? Дзе, кажу, Адам?»

«Не ведаю».

«Як „не ведаю“? А хто ж павінен ведаць? — Глядзіць на яе Бог строга.— Гэта, кажа, мая мілая, з цябе свет гарыць! Я ўсё бачу і ведаю. Пачакай, я з табою яшчэ пагавару! Пайду толькі таго лайдака пашукаю. Як мяне — дык не хачу слухаць, а жонку дык паслухаў!»

Чуе ўсё гэта Адам. Страшна яму. Стаіўся за дубам і ані чхне. Прайшоў Бог так і гэтак, глядзіць — няма Адама. Дзе ж ён, кажа, падзеўся? Давай яго клікаць:

«Адам!»

Адам — ані гу-гу.

«Адам!» —яшчэ мацней гукае Бог.

А той Адам і галаву прыгнуў. Бог-то ведае, дзе Адам, але хоча, каб ён трохі пакаяўся і сам папрасіў, каб дараваць яму грэх.

«Адам, дзе ты?»

Не падае Адам голасу.

Тут дзяк уваходзіць у ролю ўгневанага Бога і прыпісвае яму свае ўласцівасці.

— Угневаўся Бог ды як крыкне: «Адам, трасца тваёй галаве, дзе ты, гад?!»

Бачыць Адам, што нідзе тут не дзенешся,— вылазіць з-пад дуба.

«Нашто ты еў тое, што я табе не дазволіў?»

Замест таго каб пакаяцца, Адам пачаў апраўдвацца:

«Жонка, якую ты мне ўсватаў, дала мне, і я еў».

Паклікаў Бог Еву.

«Нашто ты давала Адаму забароненыя плады?»

«Мяне спакусіў д’ябал, угаварыў мяне».

Паглядзеў на іх Бог, патрос галавою.

«Будзь жа ты пракляты, д’ябал. Поўзай на сваім чрэве, а некалі Евін патомак раздушыць табе галаву. Ты, Ева, будзеш у болях раджаць дзяцей, а муж твой будзе гаспадар над табою. А ты, Адам, не забывай, што зроблены ты з зямлі і ў зямлю зноў пойдзеш. Праклята зямля з-за цябе. Будзеш ты працаваць многа, а карысці мець мала, бо не паслухаў Бога». І павыганяў іх Бог вон з раю.

— Дык вось бачыце, шэльмы вы, які грэх не слухаць Бога! Рабіце тое, што вам кажуць старэйшыя. І па садах лазіць не трэба.

XXI

Мыслі, закінутыя ў душу Лабановіча нелегальнаю брашуркаю, не давалі яму спакою. Старыя пазіцыі светаразумення аказваліся хісткімі, пабудаванымі на пяску. Яны не вытрымлівалі напору крытычнай мыслі і рассыпаліся, паказваючы сваю нястатнасць і нікчэмства.

Здавалася, ужо само паветра было насычана новымі павевамі свежай мыслі, хоць ахоўнікі ўсталяванага вякамі палітычнага ладу цвёрда стаялі на сваёй варце і забівалі самыя маленькія шчылінкі, праз якія маглі б прабіцца новыя ідэі. Але там, дзесь у патаемных глыбях, нешта бурліла, кіпела, узнімалася, ірвалася наверх. Газеты паведамлялі аб забастоўках, успыхваўшых там-сям па вялікіх гарадах. Глуха далятала з розных месцаў грознае водгулле людскога абурэння. З заціснутых нізін выбіваліся крыніцы новага жыцця.

Цяпер усе гэтыя падзеі пераломліваліся ў свядомасці Лабановіча пад іншым пунктам разумення. Ён адчуваў радасць пазнання новай праўды, той праўды, што ў няяснай постаці вякамі жыве ў мужыцкім сэрцы, бунтуючы дух і падымаючы яго на паўстанні, той праўды, за якую лепшыя дзеці народа марнелі па астрогах, гібелі і чэзлі ў ссылках, на катарзе або ў росквіце жыцця складалі галовы па цёмных сутарэннях. І ўсе гэтыя мучанікі за праўду выклікалі здзіўленне і глыбокае спачуванне і з непераможнаю сілаю хілілі на тую цярністую пуціну пакуты, па якой ішлі яны.

Але разам з гэтым ясней выяўлялася і дваістасць таго стану, у якім цяпер апынуўся Лабановіч. З аднаго боку, ён — вясковы настаўнік — павінен праводзіць у жыццё пэўныя ідэі. Сэнс іх — замацаванне таго парадку рэчаў, у справядлівасць якога ён не верыць. Над ім ёсць вока, і гэтае вока не дрэмле. І не адно, а многа такіх вачэй. З другога ж боку, выконваючы сваю ролю, ён свядома пераходзіць у рады ворагаў народа. Ён станецца лгаром і проста нячэсным чалавекам, калі будзе ўбіваць праз школу ў дзіцячыя галовы гэтыя казённыя ідэі.

Прабаваў ён у сваіх разважаннях спыніцца на пэўных уступках — абыходзіць моўчкі ўсё тое, што спрыяе развіццю гэтых казённых прынцыпаў, накіроўваць думкі дзяцей на несправядлівасць сацыяльных парадкаў, абуджаць у іх грамадскую свядомасць, закідаць у іх душы зерне сумнення ў тым, ці добра ўсё тое, што прынята лічыць справядлівым.

Лабановіч успамінаў свае даўнейшыя разважанні аб ролі настаўніка, калі быў яшчэ ў Цельшыне. Падобныя мыслі прыходзілі яму і там, але тады не бачыў ён таго, што ведае цяпер, а толькі адчуваў гэта сваім сацыяльным чуццём. Аднак гэтыя кампрамісы не заспакойваюць яго. Настаўніку думаецца, што такія мыслі выходзяць ад таго згодніка, які жыве ў істоце чалавека.

Заспакоіцца і пагадзіцца на гэтым няможна. Трэба рабіць нешта іншае, трэба заспакоіць сваё грамадскае сумленне і выйсці з фальшывага становішча ашуканага чалавека, таго становішча, у якім знаходзяцца мільёны абдураных людзей. І такі выхад ён знаходзіць у Аксёне Калю.

Аксён Каль заходзіць да яго вечарамі. Навучанне хоць марудна, але пасоўваецца наперад. Аксён ужо нават можа і распісацца, што яго вельмі цешыць, але гэта яшчэ не сведчыць аб яго пісьменнасці. Чытае ён з друкаванага слаба, а з рукапіснага яшчэ горш. Распісацца ж ён навучыўся, бо распісванне — найболей часты від яго практыкавання ў пісьме. Дома практыкавацца яму няма калі, дый нязручна. Прыходзіцца здавольвацца тым, што набудзе тут. Але без практыкі гэты набытак нетрывалы, і Аксён часамі выказвае думку, што, можа, навукі з яго і хопіць. Настаўнік жа ўпарта насядае на яго, заахвочвае ісці далей. І яны па-трошку ідуць.

Але не гэтая навука складае галоўны змест іх вечароў — першае месца адводзіцца гутаркам на тэмы палітычнага характару. Аксён Каль аказваецца такім чалавекам, з якім гаварыць можна смела. Ён толькі трохі здзівіўся, пачуўшы ад настаўніка, што самы большы вораг народа ёсць цар, бо Аксён падзяляў агульную веру ў цара як у асобу, што стаіць па-над людскімі інтарэсамі, для якой аднакава блізкія інтарэсы ўсіх станаў насельніцтва, а калі на свеце і робяцца здзекі і несправядлівасці над бедным чалавекам, дык у гэтым вінаваты царскія дарадчыкі і ўсе гэтыя басякі: міністры, губернатары, земскія начальнікі, спраўнікі і ўсялякія іншыя чыны, якіх нават і не злічыш. Для Аксёна Каля цяпер якраз і нявыгадна было траціць веру ў цара, нявыгадна з чыста практычнага боку: яго не пакідала надзея адваяваць затокі ад пана Скірмунта, а для гэтага заставаўся адзін толькі спосаб — падаць прашэнне на царскае імя.

— Але падаюць жа людзі просьбы цару, і гэтыя просьбы ён прымае,— прабуе супярэчыць Аксён.

— Ну, вядома ж, каб гэтых просьб ён не прымаў, то іх і не падавалі б. Але якія просьбы задавольвае цар? Калі ў каго брыдкае прозвішча і ён хоча змяніць яго,— такую просьбу цар уважыць. Калі засудзяць каго, таксама цар можа зменшыць кару і можа нават зусім скасаваць яе. У такіх дробных выпадках, чаму ж? Цар памагае, бо трэба ж, каб людзі мелі веру ў яго. Але там, дзе закранаюцца інтарэсы дваран, памешчыкаў, цар ніколі не стане на бок сялян. І ў такіх разох кажуць: «Міністры не паказалі прашэння цару». Выходзіць так, што гаспадар добры, а вінаваты слугі. Глупства ўсё гэта, Аксён, і мана: цар ніколі не пойдзе супраць памешчыкаў, бо сам ён перш за ўсё ёсць памешчык. Цар Мікалай Першы так і сказаў на сходзе дваран і памешчыкаў: «Не забывайце, панове, што я ёсць першы сярод вас памешчык». Я вам, Аксён, і болей скажу. Вы ведаеце здарэнні, калі цар задавольвае просьбы. Але ці ведаеце вы такія выпадкі, калі цары высылалі хадакоў ад сялян у Сібір? А такія здарэнні былі.

Аксёна ў гэты момант найболей займаюць тоні.

— Дык выходзіць, што тоней ад пана Скірмунта не вырвеш? — пытае ён.

— Не вырвеш,— пацвярджае Лабановіч.

— І прашэнне, кажаце, не паможа?

— Не, не паможа,— упэўнена адказвае настаўнік.

— Ох, згінь жа яго маты!

Злосць забірае Аксёна. Перад яго вачамі ўстаюць суды, доўгая цяганіна з панам Скірмунтам і пройгрыш справы па ўсіх інстанцыях.

— Застаецца адно,— кажа Аксён, і вочы яго пабліскваюць злосцю,— прыдушыць, згінь яго доля!

— І гэта не паможа: у пана знойдуцца наследнікі, а таго, хто яго прыдушыць, згнояць у астрозе.

Аксён хмурыць лоб. Відаць, як блізка прымае ён гэта ўсё да сэрца. Мыслі яго шукаюць выхаду і гэтага выхаду не бачаць, а ў сэрцы ўзнімаюцца помста і злосць.

— І няўжо ж вечна будзе іх сіла і права? — як бы да самога сябе гаворыць Аксён.

— Гэтага не павінна быць і не будзе, але само нічога не зробіцца.

— А хто зробіць?

— Павінны зрабіць самі пакрыўджаныя.

— А як яны зробяць?

— Вось над гэтым і трэба падумаць. Перш за ўсё трэба перастаць верыць у цара і рассейваць гэтую пустую веру і ў другіх. Трэба ўсвядоміць, што ўвесь дзяржаўны цяжар нясуць на сабе гаротныя сялянскія спіны і мазолістыя рукі рабочых. На іх гарбах багацеюць і ад’ядаюцца ў гарадах розныя купцы і фабрыканты, а на зямлі — дармаеды-памешчыкі. Трэба ведаць, што намі камандуе нязначная кучка дваранства і багатых гандляроў на чале з царом. Трэба зразумець усю гэтую музыку, гэтую хітрую машыну, каб зваліць яе са сваіх плячэй. Але аднаго толькі ведання мала, трэба закладаць свае саюзы і арганізацыі. Чым большыя будуць такія арганізацыі, тым лягчэй будзе весці змаганне за сваё права і за сваё вызваленне.

Аксён слухае, згаджаецца, часамі трасе галавою.

— Ой, трудна зрабіць гэта з нашым народам! — кажа ён і робіць увагі, што народ у розныя бакі глядзіць, а іншаму дурню гэтага ніяк і ў галаву не ўваб’еш.

— Адразу, за адзін дзень, пэўна, не зробіш гэтага. Добра ўжо будзе, калі цяпер на сяле знойдзецца некалькі чалавек, што будуць падзяляць такія думкі і другім аб іх казаць… Толькі ж, Аксён, у гэтай справе павінна быць вялікая асцярога!

— Ну, гэта ж вядома.

Такія гутаркі вяліся на кватэры настаўніка спярша з Аксёнам. Потым далучыліся яшчэ двое, бацька і сын. Гэта былі суседзі Лабановіча. Старому Бязручку гадоў пяцьдзесят, а сыну яго Якіму ў гэтым годзе трэба на прызыў ісці. Стары Бязручка называў сябе казаком — яго продкі былі казакамі на Украіне, а потым перабраліся на Палессе. Стары Бязручка болей маўчыць. У яго зубах увесь час люлька тырчыць. Можа, гэтая люлька і ёсць прычына таму, што стары Бязручка бярэ малы ўдзел у размовах. Затое ж твар яго вельмі выразна адбівае ўсе рухі яго мыслей і пачуццяў. Часамі ён вымае з рота люльку, сплёўвае і робіць кароценькую заўвагу. Звычайна ж больш гаворыць рукамі. Асабліва мнагазначна махае ён рукою, калі гаворка заходзіць аб цару. Тады ён падыме вочы на царскі партрэт, не вымаючы з зубоў люлькі, і махне на яго рукою, і гэты мах гаворыць вось што:

— Карысці, брат, з цябе столькі ж, як з дзіркі, што ў мосце.

Абодва Бязручкі — людзі шчуплыя і белабрысыя. Калі стары Бязручка скупы на словы, дык сын гаворыць і за сябе і за бацьку. У той час, калі гаворыць Якім, бацька ўважна слухае, але не глядзіць на сына. І трудна наогул сказаць, куды ён глядзіць. Здаецца, абмяркоўвае ўвесь час нейкую надзвычай складаную жыццёвую задачу, але ён усё чуе, не прапускае нічога.

Гаварылася тут многа чаго: аб цяжкім стане народа, аб прывольным жыцці паноў і начальства, аб ашуканстве і здзеках над простымі людзьмі, аб тых прычынах, што выклікаюць такі парадак на свеце, што трэба рабіць, каб адваяваць сваё права, што гэта за людзі ўсе тыя, каго называюць сацыялістамі, чаго яны хочуць, за што пакутуюць, чаму іх караюць стражэй, чым забойцаў і канакрадаў.

— Але чаму нам бацюшка аб гэтым ніколі нічога не скажа? — пытае Якім.

— Як жа табе ён казаціме, калі ён з нашай цемры хлеб мае. Хто ж гэта пойдзе сам супраць сябе,— адказвае Аксён.— Поп, земскі начальнік, прыстаў, спраўнік — гэта, брат, усё адна шайка.

Часамі ж тэмаю гутарак былі і пракламацыі. Тым ці іншым спосабам траплялі яны і ў сялянскія рукі. Быў такі час, калі гэтыя пракламацыі таемнымі рукамі засоўваліся ў сялянскія вазы. Прыедуць, бывала, сяляне з рынку, пачнуць выбіраць з воза пакункі і знойдуць вузенькія доўгенькія лісточкі. Няграматны селянін паглядзіць на іх ды схавае ў кішэню, каб пры здарэнні паказаць чалавеку граматнаму. Паднясуць іх часам а. Мікалаю, дзяку ці ляснічаму.

Ляснічы паглядзіць, паглядзіць і — шась. Парве пракламацыю на дробныя шматкі, а потым вылаецца моцнымі словамі і кажа:

— Гэта ўсё жыдоўскія махінацыі. Ідзі і рукі памый. А калі зловіш гэтага сукінага сына, што падсоўвае такую сквернасць, дык цягні ў паліцыю. У паліцыю, і ніякіх.

— А чорт жа яго бацьку ведае, што яно тут пішацца,— адказвае селянін і вельмі шкадуе, што не ўдалося даведацца, аб чым гаворыцца ў лістках.

Калі пракламацыя пападзе ў рукі папа, ён злосна блісне вачамі і запытае:

— Дзе ты яе ўзяў?

— У саломе на возе знайшоў.

— Гэта ёсць багамерзкае пісанне, і пячаць антыхрыста прыбіта на ім. Такія рэчы трэба аддаваць у паліцыю. А яшчэ лепш, калі спаліць на месцы.

— А што ж тут, бацюшка, пішацца? — пытае праз меру зацікаўлены паляшук.

Бацюшка запальвае свечку, каб спаліць пракламацыю.

— Калі злы дух намерваецца спакусіць чалавека, ён абяцае яму залатыя горы. Вось і тут ён робіць тое самае. Ад гэтых прахвостаў, што пішуць такія лісткі, адступіўся Бог, і ў вар’яцтве сваім кажуць яны: «Няма Бога, і не трэба цара». Святое ж Пісьмо нас вучыць: «Усякая душа няхай слухае начальства, бо начальства пастаўлена ад Бога».— І а. Мікалай падпальвае пракламацыю.

А калі такая пракламацыя трапіць да дзяка, ён забірае яе, хавае ў кішэню.

— Я аддам яе старшыні, а старшыня перадасць па начальству.

У кватэры настаўніка пракламацыі давалі багаты матэрыял для гутарак. Гаварылася і па зместу пракламацый, і аб тых людзях, што складаюць іх.

Старога Бязручку дзівіць спрыт гэтых невядомых асоб, што так лоўка падкідаюць лістоўкі.

— Ну і лаўкачы, згінь іх маты: так падсунуць, што і не пачуеш!

XXII

Некалькі дзён ліў дождж.

Гразь непралазная, клейкая гразь затапляе дарогі. Каляіны заліты вадою. Па нізінах, як азёры, стаяць шырокія лужыны. Ні прайсці, ні абмінуць іх. Холадна, золка, пуста і глуха. Спустошаныя, знясіленыя, як бы памерлі гэтыя прасторы Пінскага Палесся. Толькі шэрыя плямы людскіх паселішч журботна туляцца да азызлай мокрай зямлі ды нейкімі прыкрымі шкілетамі выглядаюць аголеныя дрэвы.

Лабановіч досыць далёка адышоўся ад сяла, мінуў два ветракі ў полі і спыняецца перад вялізнаю лужынаю — не пяройдзеш тут. Глядзіць па баках — не абыдзеш: далёка па разорах, як тыя праменні, ад гэтае лужыны разыходзіцца вада. Цяпер ён бачыць сваю памылку: трэба было адразу накіравацца на чыгунку. Ісці назад далёка: амаль палавіна дарогі. Яшчэ паўвярсты — і пераезд, а за пераездам — грэбля. Там не будзе такой гразі. Стаіць, разглядаецца, мяркуе. Няўжо ж спыніць яго няшчасная гэта лужына? Ужо некалькі разоў важыўся ён у гэтую дарогу, не раз успамінаў Вольгу Віктараўну і сваё слова — пабыць у яе.

Настаўнік выходзіць на больш сухое месца, прыгінаецца, знімае хадакі, падкасваецца: «Ліха яго бяры, лёду няма, а можа, ногі не паадвальваюцца, а на пераездзе абуюся»,— думае. Раз і два. Ногі ўлазяць у халодную, як лёд, калатушу. Пякучы холад, здаецца, даходзіць да сэрца, але ён храбра цярэбіцца па гразі. Успамінаецца, як некалі малым бегаў босы коўзацца на лёдзе. Месцамі гразь і вада займае па калені. Нарэшце лужына канчаецца, і ён выходзіць на сушэйшае месца і тут прыпускаецца бегчы, адчуваючы незвычайную лёгкасць і ахвоту імчацца як мага шпарчэй. Бяжыць, а ў вушах гучыць украінская песня: «Ой, не ходы, Грыцю, тай на вечорныцю». Пакуль дабег да пераезда, ногі зрабіліся чырвоныя, як у бусла. Затое ж калі абуўся, дык адразу пачуў, як добра нагам.

Не даходзячы да сяла, ён зварочвае з дарогі і ідзе пустымі агародамі па пратоптанай сцежцы. Школа відаць здалёк — яе адразу можна пазнаць па белых аканіцах і наогул па ўсім яе выглядзе.

Пералезшы цераз плот, Лабановіч ідзе школьным агародам, дзе тырчаць яшчэ цыбуры сланечнікаў, і заходзіць у кухню. Старожка Малання, у белай вышыванай кашулі, чыстая і акуратная маладзіца, увіхаецца каля печы.

— Дома настаўніца?

— Дома, дома! — бойка адказвае Малання, аглядаючы настаўніка жывымі, вясёлымі вачамі.

Вольга Віктараўна, відаць, пачула і па голасу пазнала свайго суседа па школе, бо зараз жа з пакоя пачуліся яе борздыя, цвёрдыя крокі. Момант, і яна сама паказалася на парозе. Твар яе вясёлы, у вачах свецяцца іскры радасці.

— Андрэй Пятровіч! Вось маладзец! А я ўжо і веру страціла на тое, што ўбачу вас тут. Ну, міласці ж прашу.

— Калі я памру, то перад смерцю напішу: «У маёй смерці вінавата Вольга Віктараўна».

— Чаго ж гэта вы паміраць збіраецеся ды яшчэ мяне за прычыну свае смерці ставіць думаеце? Ніколі ж мне ў галаву не прыходзіла, што праз мяне можа чалавек памерці.

Лабановіч расказвае пра страшную лужыну, што стала на дарозе.

— Але жаданне пабачыць вас у мяне было такое моцнае, што я разуўся і ўброд перайшоў.

— Што вы кажаце? — на твары Вольгі Віктараўны адбіваецца вялікае здзіўленне.— Так і сапраўды не штука захварэць і да Абрама на піва трапіць. Ох, Андрэй Пятровіч, біць вас няма каму!.. Трэба ж хоць падлячыць вас.

Яна бяжыць у кухню, загадвае Маланні падагрэць самавар, а потым, як круцёлка, завіхаецца каля шафкі.

Лабановіч глядзіць ды пасміхаецца: «Няўжо ў яе гарэлка ёсць?» Аказалася ж нешта лепшае — паўбутэлькі нечапанага добрага каньяку.

— Я вельмі рада, што маю чым падлячыць вас.— Яна налівае ёмкую чарку.— Піце, Андрэй Пятровіч: гэта першы спосаб усцерагчыся ад прастуды.

— А вы пачніце самі.

— О, не! Я ж босая не хадзіла,— смяецца яна,— і наогул не п’ю чыстага каньяку.

— Ну, дык будзьце ж здаровы.

Лабановіч хацеў ужо выпіць, але спыніўся і сказаў:

— Няхай жа ніколі не абяднее рука, што налівае чаркі, і няхай стаяць на дарогах лужыны!

Пасля такой прымаўкі ён спрытна куляе чарку. Пасмакаваў, паглядзеў на настаўніцу.

— Ведаеце, Вольга Віктараўна, што?

— Ну?

— Другі раз я прыйду да вас босы.

Настаўніца смяецца.

— А можа, яшчэ адну?

— Не, і ўся тая лужына не варта гэтага Божага дару.

— Ну, то мы вып’ем яго з чаем. А цяпер закусіце.

Лабановіч чуе, як прыемная цеплыня разыходзіцца па целе, яму зусім добра тут.

Кватэрка Вольгі Віктараўны старая і цемнаватая. Даўно пабеленая столь уся зрысована рудымі зацёкамі. Падлога падгніла, і дошкі хістаюцца пад нагамі. Настаўніца жыве ў адным толькі пакойчыку, акуратна і чысценька прыбраным, як умее прыбраць дзявочая рука.

— Ну, пахваліцеся ж, Вольга Віктараўна, як жывецца вам тут?

— І не пытайцеся, Андрэй Пятровіч. Кідаюся, хапаюся, а ўсё нейк… не тое. Няма… ну, як вам сказаць, ну, гэтай радасці работы.

— Вы яшчэ, напэўна, знаходзіцеся ў стане наладжвання работы, а на гэтай ступені заўсёды многа клопату і непрыемнасці,— прабуе супакоіць і падвесяліць яе Лабановіч.

Яна як бы трошкі задумваецца над яго словамі і адмоўна трасе галавою.

— Не, мяне проста работа не задавольвае, і ўся абстаноўка для яе нейкая нялюдская. Вы бачылі мой класны пакой?

— Не, не бачыў.

— Хочаце паглядзець?

— А давайце паглядзім.

Вольга Віктараўна вядзе яго ў школу.

— Вот, любуйцеся,— гаворыць яна, адчыніўшы дзверы.

Школьны клас меў вельмі запушчаны і пануры выгляд. Атынкаваныя сцены былі забруджаныя, абшарпаныя, абабітыя. Усюды чарнелі сляды вучнёўскай пісаніны, бо доўгія гады сцены гэтыя выконвалі ролю прамакальнай паперы. На падлозе, якая ў многіх мясцінах прагніла і пакасілася, цэлы пласт гразі. І дух у класе цяжкі, нездаровы.

Лабановіч аглядае школу.

— Так, Вольга Віктараўна, пахваліцца сваёю школаю вы не можаце.

— Вы ведаеце, Андрэй Пятровіч, пабудзеш у такой атмасферы некалькі гадзін і выходзіш адгэтуль як атручаная. Проста хоць і на свеце не жыві.

— Паршывая школа, гэта праўда,— згаджаецца Лабановіч,— спачуваю вам, Вольга Віктараўна!

Агляд школы прыніжае яго добры гумор. Яму нейк шкада робіцца Вольгі Віктараўны. Хоча сказаць што-небудзь добрае, вясёлае, каб падняць яе настрой, але слоў такіх не знаходзіцца.

— Ну, што ж? — нарэшце кажа ён.— Застаецца толькі цешыць сябе тым, што скора канікулы, можна будзе адпачыць, а там патрохі і зіма скончыцца, прыйдзе вясна… Эх, Вольга Віктараўна! Люблю я вясну і асабліва той час, калі на бярозах пачнуць распускацца лісточкі. Вясною ў мяне абуджаецца дух вандроўніцтва. Вось так бы, здаецца, ішоў і ішоў бы ў прасторы зямлі.

Лабановіч захапляецца мыслямі аб вясне і аб вандроўніцтве. Ён забывае душную, гнілую школу Вольгі Віктараўны і гаворыць аб сваім жаданні павандраваць у вольны час летніх канікул.

— Ведаеце, Вольга Віктараўна, што ёсць добрага ў жыцці вясковага настаўніка?

— Па-мойму, нічога няма добрага,— скептычна адказвае Вольга Віктараўна.

— Няпраўда, Вольга Віктараўна,— ёсць!

— Ну, што, напрыклад?

— Вольнае лета. Скончыў работу ў школе — і ідзі куды хочаш, рабі што зажадалася.

— Так, з гэтага боку вы, бадай, і маеце рацыю,— згаджаецца Вольга Віктараўна.

— А што? Вось бачыце. Ніякая іншая служба не дае такога прыволля. І ведаеце, якія ў мяне ёсць мыслі?

— Да хто ж можа ведаць вашы мыслі?

— Той, хто пацікавіцца ведаць іх.

— Ну, то раскажыце.

— А вось якія мае мыслі: я хачу навучыцца рабіць фатаграфічныя знімкі, хачу купіць апарат. Вясною падбяру сабе кампанію вольных вандроўнікаў… У дэталях я яшчэ не прадумаў плана, а ў асноўных рысах ён такі — абысці пехатою цэлы раён, апісаць яго, сабраць народныя песні, легенды і іншыя віды народнай творчасці, багата ілюстраваць сваё падарожжа фатаграфіямі… Хачу сабраць цэлую галерэю ведзьмароў, вядзьмарак, шаптух і шаптуноў, бо гэты тып вымірае, і захаваць яго такім чынам для навучання патомкаў.

— А ваш план мне падабаецца,— ажыўляецца Вольга Віктараўна.— І сапраўды, у ім ёсць, калі хочаце, паэзія і сваё хараство.

— Паэзіі тут і не абярэшся! — падхватвае Лабановіч.— Новыя мясціны, новыя людзі, негаданыя прыгоды падарожжа, начлег дзе-небудзь на ўлонні прыроды, касцёр, цёмнае неба і ясныя зоры… І сярод усяе гэтае абстаноўкі вы будзеце слухаць апавяданне якога-небудзь баечніка-дзеда аб падзеях мінулага, дзе праўда і фантазія пераплятаюцца ў дзіўных злучэннях.

— Вы так цікава расказваеце, Андрэй Пятровіч, што мне ўжо хочацца пусціцца з вамі ў дарогу, калі прымеце ў сваю кампанію.

— Аб цікавых рэчах нельга расказваць нецікава,— заўважае Лабановіч,— а супраць таго, каб мець вас у кампаніі, я абсалютна нічога не маю. Нават больш вам скажу: такою кампаніяй я зусім задаволюся і калі каго прыму, то толькі не свайго брата мужчыну.

Пры гэтым Лабановіч зазірае ў вочы Вользе Віктараўне з хітраватаю ўсмешкаю, каб сказаць гэтым поглядам тое, чаго не даказаў словамі.

Вольга Віктараўна з прыкідлівым дакорам глядзіць на суседа і ківае галавою.

— І ўсе ж вы, мужчыны, на адзін капыл пароблены! — дадае яна.

Малання прынесла самавар.

— Ну, будзем чай піць і пагутарым аб вашым вандроўніцтве.

Вольга Віктараўна прыбірае стол, зрэдку перакідаючыся з суседам кароткімі сказамі.

— Ведаеце, Вольга Віктараўна,— гаворыць Лабановіч, седзячы за сталом,— апроч жартаў, я сур’ёзна думаю над сваім вандроўніцтвам. Але я бачу ў ім і не толькі адну паэзію — тут можа быць і нецікавая проза. Ды справа не ў гэтым. Я хачу бліжэй прыгледзецца, як людзі жывуць, чым жывуць і што яны думаюць. Такое жаданне з’явілася ў мяне нядаўна… Вы ведаеце, што раблю я цішком? — ціха пытае Лабановіч.

Вольга Віктараўна глядзіць на яго.

— Напэўна, прапаганду ведзяце?

— Іменна. Крамольныя ідэі прапаведую.

— Ну?!

Настаўніца яшчэ больш ажыўляецца, і ў вачах яе іскрачкі пабліскваюць.

— Што вы на гэта скажаце? — пытае яе.

— Маладзец вы, Андрэй Пятровіч! Ад душы поспеху жадаю вам. Цікава ж, як вы гэта робіце?

— Покі што ў мяне ёсць тры асобы, сяляне, і адзін з іх чалавек вельмі сур’ёзны. На яго можна палажыцца, як на каменную сцяну. Вечарамі сяды-тады ён заходзіць да мяне, і я вучу яго, бо ён непісьменны, а побач з гэтым вяду гутаркі на розныя «крамольныя» тэмы. Прыходзяць і яшчэ двое, бацька з сынам. Цікавыя тыпы!

— А як жа вы натрапілі на іх, сабралі? — пытае Вольга Віктараўна.

— Ды проста прыглядаюся да людзей, прыслухоўваюся да іх слоў, выпрабоўваю іх патрошку.

— І яны слухаюць?

— Вельмі ўважна. Наогул работу з імі можна рабіць. Адно толькі шкодзіць — няма адпаведнай літаратуры.

Лабановіч расказвае сваю гісторыю з нелегальнаю кніжачкаю.

— Сёе-тое і ў мяне знойдзецца,— кажа настаўніца.

— Калі ласка, ужычце мне,— просіць яе Лабановіч.

Вольга Віктараўна зараз жа ўстае, капаецца ў сваіх патайных сховах і вымае некалькі тоненькіх брашурак.

— Вазьміце і скарыстайце, ды толькі вярніце мне.

Лабановіч бегла знаёміцца з кніжачкамі і хавае іх.

— Як вы думаеце, Вольга Віктараўна, якім парадкам магла трапіць да мяне на ганак кніжачка Івана Вольнага?

— У Пінску ж напэўна ёсць рэвалюцыйная арганізацыя. І нехта разумны дагадаўся падкінуць вам гэтага Івана Вольнага.

— Напэўна, так яно і ёсць,— згаджаецца Лабановіч.

— Я гэтымі днямі збіраюся ў Пінск. У мяне там ёсць знаёмыя. Праз іх можна звязацца з арганізацыяй. Тады літаратуры будзе даволі… Вот гэту работу я разумею!

Вольга Віктараўна зусім ажыўляецца. Яна толькі шкадуе, што ў яе няма пакуль што такіх людзей, з якімі б можна было таксама заняцца чытаннем нелегальных кніг, але цешыць сябе тым, што ўвойдзе ў арганізацыю і арганізацыя ёй дапаможа.

Яны доўга сядзяць і гавораць. Вольга Віктараўна паказала тоўсты рукапісны сшытак, дзе было многа розных рэвалюцыйных песень і вершаў.

Калі Лабановіч ішоў дадому, ён думаў аб сваёй нелегальнай рабоце і аб Вользе Віктараўне. У яе асобе ён бачыў першую такую дзяўчыну і прасякся да яе вялікаю павагаю.

XXIII

Сякія-такія змены адбыліся ў Высокім за гэты час. Прыехаў новы пісар Мацей Дулеба, бо чарнявага Раманчыка, ранейшага пісара, забралі ў салдаты.

Калі гэта сталася фактам, старшыня Захар Лемеш упаў у стан жальбы і адчаю. Колькі жалю і спачування было выказана тут Раманчыку!

— Эх, Хведзя, Хведзя, друг ты мой любы! Не думаў я і не гадаў разлучыцца з табою.

Старшыня апускае вочы і журботна звешвае галаву, як тая ўдава, пахаваўшы мужа. І тады ўжо сам пісар выступае ў ролі суцяшальніка.

— Нічога, Захарка! Прыедзе другі пісар, і будзеце жыць і работу рабіць.

Пры гэтым Раманчык стукае старшыню па шырокім плячы. Самому ж яму здаецца, што другі пісар ніколі не будзе такі дзялок, як ён. Ён хоча пачуць гэта ад старшыні. І старшыня яму кажа:

— Не, брат Раманчык, не, Хведзя, не нажыву я другога такога пісара, як ты.

На некаторы час яны змаўкаюць, апускаюць галовы, супольна аддаюцца журботным пачуццям.

— Э! Ёсць чаго смуткаваць! — адзываецца першы Раманчык і заліхвацка махае рукою.— Знойдуцца людзі, а мой тут і след загіне, і памяць пра мяне памрэ.

Каб Раманчык быў паэт, ён цяпер злажыў бы самую жаласную элегію самому сабе, але ён — толькі проста адукаваны чалавек, здольны глыбока адчуваць. З яго даволі будзе, калі ён трапна прыложыць адпаведныя чужыя словы. І ён прыводзіць іх са Свяшчэннага Пісання:

— Чалавек — яко трава: дні яго, яко цвет сельны, тако адцвітуць.

Не ведае старшыня, што адказаць на гэта, а адказаць нешта трэба. Ён перш цмакае, а потым гаворыць, і горкае нездаваленне чуваць у голасе яго:

— Адцвітуць, адцвітуць! Рунда, яны адцвітуць!

Гэтае спачуванне канчаецца тым, што пісар пасылае дзеда Піліпа па тузін піва.

Прытарабаніўшы цэлы кош піва, дзед гаворыць:

— Не нажыць нам такога паныча, няхай дае вам Бог здароўе.

І на яго долю перападае не адна шклянка піва.

Тым не меней Раманчык саступае месца другому пісару, яго словы са Свяшчэннага Пісання спраўдзіліся: памяць аб ім аказваецца не такою трывалаю, як можна было б думаць, прыняўшы пад увагу смутак старшыні. Захар Лемеш дружна жыве і з новым пісарам, бо і прыказка такая ёсць: «Пісар са старшынёю, як муж з жаною». А памяць аб Раманчыку так і заглухла, і толькі я цяпер успамінаю яго, але за гэты ўспамін ён, можа, і дзякуй не скажа мне. І мала таго што заглухла: Захар Лемеш выяўляе да некаторай ступені і здрадніцтва ў адносінах да Раманчыка, бо не прайшло і тыдня, як наехаў сюды Мацей Дулеба, а старшыня ўжо гаворыць:

— О, гэты, брат, яшчэ мудрэйшы за таго!

Мацей Дулеба наўперад быў настаўнікам. Але захацелася яму закаштаваць хлеба валаснога пісара як болей смачнага і прыбытнага. З Лабановічам яго звязвала нядаўняя настаўніцкая прафесія, і ён прызнаўся Андрэю, якім спосабам дабіўся пісарскай пасады:

— «Кацьку», брат, падсунуў графу.

Гэта значыць — даў графу, земскаму начальніку, сто рублёў, бо на царскай сторублёўцы быў партрэт царыцы Кацярыны.

Будучы пісарам, Дулеба не забывае і некаторых былых сваіх настаўніцкіх звычак. Так, з часоў настаўніцтва захоўваюцца ў яго ахвота і здольнасць чытаць у царкве «апостала».

— Вось вы паслухайце, як добрыя людзі чытаюць «апостала»,— хваліцца пісар.

Царкоўны стараста Грыгор Крэшчык, пачуўшы такую навіну з вуснаў самога пісара, прасякаецца да яго незвычайнаю пашанаю. Круглы буйны твар старасты свеціцца, як сонца. Угодлівы смех коціцца гарохам. Ён не можа стрымацца, каб не раззваніць аб здольнасцях Дулебы, і старанна падрыхтоўвае грунт для славы новага пісара як незвычайнага мастака чытаць «апостала».

У першы ж дзень набажэнства прыходзіць пісар у царкву, займае месца на клірасе побач з дзяком Бацяноўскім. Да іх далучаецца Кандрат Крэшчык, сын старасты, і Кандратаў сын Пятрук, якога дзед хоча вывучыць на дзяка. І яшчэ двое сялян праціскаюцца на клірас, бо яны таксама спявалі і часамі так гукалі «Госпадзі, памілуй», што не адна пара вачэй паварочвалася ў іх бок, а некаторыя гаварылі:

— О, здорава, згінь яго маты!

У некаторыя ўрачыстыя дні царкоўнага набажэнства складаецца саматужны хор. Ніхто ім не кіруе, спяваюць самапасам, як хто ўмее. Дзяк у справы кіравання хорам не ўмешваецца. Ён проста не ўмее, але ў такіх выпадках спасылаецца на словы Свяшчэннага Пісання: «Хваліце Бога на трубах, на арганах, на гуслях, на дудках, на цымбалах…» Ну, словам, як хто хоча, абы толькі хваліў. Такім парадкам у кожнага спевака выпрацоўваецца свая манера спяваць. У звычайныя ж дні на клірасе стаіць толькі дзяк і спявае адзін. Спявае ён, гледзячы як калі. Пачне як чалавек, а кончыць чорт ведае як — дзікаю піскліваю фістулаю. А то проста на сярэдзіне спеваў спыніцца і высмаркае нос, калі гэтая прылада спеваў так ці іначай забастуе, неакуратна праводзіць насавыя ноты.

Не вельмі ўважны да набажэнства і а. Мікалай, асабліва на вячэрнях, калі народу ў царкве мала. Вячэрня прапускаецца борзда. Поп толькі расчыніць губу, каб выгукнуць некалькі святых слоў, а дзяк падхватвае на ляту або перабівае і цягне сваё. А часамі а. Мікалай, адпраўляючы набажэнства, умудраецца перагаварыць з Крэшчыкам аб гаспадарскіх справах. Звычайна рабілася гэта так.

Айцец Мікалай заводзіць:

— «Благословенно царство всегда ныне и присно и во веки веков…»

А дзяк цягне:

— Амінь.

Вось у гэты момант, калі яго змяняе дзяк, а. Мікалай і гаворыць:

— Прадай мне, Грыгор, сваю карову.

Пачуць ад Грыгора адказ зараз жа не заўсёды ўдаецца, бо дзяк сваё канчае. Тады а. Мікалай заводзіць новы выгалас, каб дзяк не заставаўся беспрацоўным. Дзяк спявае, а Грыгор у гэты час кажа:

— Купляй, бацюшка.

— Колькі ж ты за яе хочаш?

Ізноў не ўпраўляецца пачуць адказу, бо дзяк чакае.

— «О изобилии плодов земных и временех мирных Господу помолимся!»

Дзяк спявае «Госпадзі, памілуй», а Грыгор назначае цану каровы:

— Сорак пяць рублёў.

— А яна ў цябе не перадойка?..

— «О плавающих, путешествующих, страждущих, недугующих и плененных и о спасении их Господу помолимся».

Дзяк зноў спявае, а Грыгор адказвае:

— Не! Пабегала! Каля Міколы ацеліцца.

Такім парадкам правіцца набажэнства і таргуецца карова.

Цяпер жа, калі на клірасе стаіць пісар Дулеба, адчуваецца некаторая напружанасць. Спевакі баяцца аскандаліцца перад новым чалавекам, ды яшчэ валасным пісарам, і трымаюць галасы ў граніцах пэўнай дысцыпліны. Сам пісар непрыметна пераходзіць на ролю рэгента. Выгляд яго страшны. Хоць ён чалавек і малады — яму толькі дваццаць восем гадоў,— але барада вырасла, як у добрага старавера. Ён нават і падобен да старавера. З першага погляду яго бараду можна было назваць рыжаю, але яна была не рыжая, а так сабе светлаватая. Гледзячы на бараду, растуць і бровы, грозна навісаючы над светла-сінімі, пранізлівымі, як у дзеда Піліпа, вачамі. Ад стыку брывей пачынаецца яго нос з усімі адзнакамі носа-волата. Каб галаву дзятла павялічыць разоў у дваццаць і адпаведна з гэтым дадаць яму светла-русую бараду, то яго галава мела б вельмі блізкае падабенства да пісаравай.

Стоячы на клірасе, пісар прыпускае часамі баса, але не на ўсю сілу: сіла голасу яго выявіцца ў часе чытання «апостала». Хор прыслухоўваецца і цягне за пісарам. У тых жа выпадках, калі чуецца выразны фальш або збіванне з тону, пісар трасе галавою, махае рукою, перахватваючы спевы і змушаючы хор падпарадкавацца яму.

Але набліжаецца момант чытання «апостала». Пісар знайшоў ужо і адпаведнае месца ў святой кнізе. Вось ён, спусціўшы вочы, выходзіць на сярэдзіну царквы, займае пазіцыю супраць царскіх дзвярэй. Айцец Мікалай падрыхтоўвае парафіян да слухання слоў святога апостала. Нарэшце паміж папом і пісарам, чытальнікам «апостала», адбываецца невялікая перамова, што патрабуецца рытуалам, пасля чаго ўжо Дулеба прыступае да чытання.

— Браціе! — расцяжна гудзе пісар, пачынаючы з самай нізкай басовай ноты, як шэршань у пустым асінавым дупле.

Пачаўшы так нізка, што ніжэй і пачаць нельга, пісар чым далей, тым болей павышае тоны. Голас яго наўперад глуха шуміць, потым пераходзіць у гром, дрыжыць, звініць, вые, штораз мацнее, змяняецца злосным, адчайным крыкам, але поступ яго ўгору ўсё не спыняецца. Перад самым канцом чытання ён забіраецца ў такую вышыню, што людзям страшна робіцца за пісара: вось-вось, здаецца, не вытрымае, трэсне, рассыплецца, або разарвуцца ўсе яго жылы і пуп, або проста з ім зробіцца нешта такое, чаго ў царкве няможна рабіць.

Народ заціх. Адна маладзіца прыткнула вуха. Грыгор Крэшчык высунуў галаву з бакавых дзвярэй алтара, на твары яго красуецца найшчаслівейшая ўсмешка. А Дулеба робіцца чырвоным, як бурак, нос-волат больш і больш задзіраецца ўгору, і апошняя нота вырываецца жудасным завываннем, не сарваўшыся, аднак, з агульнага тону.

Зачараваны і здзіўлены стараста ў захапленні кажа:

— А-а-а! Во голас!

Пісарскі трыумф поўны, а вянец гэтага трыумфу — просвіра, якую і падносіць яму Крэшчык у канцы абедні на срэбранай талерцы па загаду а. Мікалая.

Такім парадкам, пісар Дулеба адразу здабывае сабе славу і ставіць яе на моцны грунт, бо ён і настаўнік, і пісар, і спявак, і вельмі добры выпівака. І з сялянамі ён умее ладзіць. Калі часамі, праходзячы па вуліцы, пісар пачуе, як хто-небудзь з сялян крычыць на жывёлу і выказвае пажаданне, каб яе з’елі ваўкі, ён заўважыць:

— Нашто яе будуць есці ваўкі? Скажы лепей — няхай цябе пісар з’есць!

Часамі ён і праборку зробіць каму, але зробіць умеючы, і на яго нельга пакрыўдзіцца. З людзьмі сходзіцца борзда і адразу ўваходзіць у ролю панібрата. З Лабановічам сышоўся ён яшчэ барзджэй. Заходзіць да яго часамі, каб пагутарыць аб школьных справах, бо яны яму не чужыя і настаўніцкую ён пасаду любіць, а пісарам зрабіўся пад уплывам жонкі, жанчыны разумнай і практычнай.

— Ну, пасылай, брат, па піва,— кажа ён, бо любіць-такі выпіць.

На выпіўкі пісар страчвае не адну ноч, асабліва калі паедзе ў Пінск. Наогул, чалавек ён кампанейскі. Выпіўшы, трохі буяніць, за што пападае часамі ў паліцыю.

Тым часам у школе адбылася яшчэ адна падзея, сведкам якой быў таксама і Дулеба.

Было гэта ў сярэдзіне зімы. Заходзіць пісар у школу.

— Ну, Андрушка, пускай дзяцей, ды паедзем у Пінск. Годзе табе ўжо марнавацца тут.

Паездка гэтая была якраз на руку настаўніку.

— Паабедаем і паедзем.

Заходзяць у кватэру.

— Ганна! — кліча Лабановіч старожку.

Ганна не адклікаецца. Настаўнік заходзіць у кухню. Юста ціхенька сядзіць каля печы.

— А дзе маці? — пытае настаўнік.

— У кладоўцы.

Кладоўка тут жа, поруч з кухняю. Выходзіць Ганна.

— Давай, Ганна, абед!

Ганна дастае з печы гаршчок, ставіць яго на стол, а сама зноў знікае.

Патраўка была нецікавая. Госць і гаспадар пабоўталі трохі лыжкамі і забракавалі яе.

— Кінь! — гаворыць пісар.— Заедзем да Карамблюма, рыбкі з’ямо з піўком.

— Не, брат, стой,— можа, другое будзе лепшае,— кажа Лабановіч, бо яму трохі нялоўка перад пісарам за няўдалую патраўку.

— Ганна! — гукае ён.

Ганны не чуваць.

Лабановіч зноў ідзе ў кухню.

— Куды дзелася маці?

— У кладоўцы,— адказвае Юста.

— Што ж яна робіць там? — злуецца настаўнік.

Юста апускае вочкі. Можа, яна ведае, а можа, нічога не цяміць.

— Не ведаю,— чуецца адказ.

Толькі што нарыхтаваўся Лабановіч гукнуць Ганну і раптам спыніўся: з кладоўкі даносіцца: «Куга! куга!»

Усё гэта зрабілася нейк вельмі борзда і зусім неспадзявана для настаўніка, бо ён быў упэўнены, што Ганна сыдзе на гэты час да каго-небудзь з сялян. На першых часах ён прыходзіць у замяшанне. На дварэ — зіма, у кладоўцы мала чым цяплей, як на дварэ.

Лабановіч бяжыць у свой пакойчык, дзе яго чакае пісар.

— Ведаеш, брат Мацей, што?

— Ну?

— Ганна ў кладоўцы абрадзінілася!

— Што ты кажаш? — і пісар пасміхаецца ў бараду.

— Трэба ж нейкую раду даваць!

— Бадай яна спрахла,— гаворыць пісар,— колькі клопату нарабіла! Акалее, падла, там!

Удвух бягуць яны да фурмана Аўменя і клічуць яго на падмогу. Аўмень ідзе ў кладоўку, і праз хвіліну на парозе паказваецца бязносая Ганна. Яна трымае на руках дзіця, а Аўмень вядзе яе пад паху. Юста рассцілае нейкія бэбахі на тапчане, куды і пераходзіць Ганна разам з народжаным сынам. Той жа Аўмень бяжыць па бабку. Сяк-так справу ўладзілі.

Пісар і настаўнік едуць у Пінск.

XXIV

— Давай, Андрушка, наладзім хор! — казаў раз пісар Лабановічу.— Я табе памагу. Разумееш ты, зусім іншы каленкор, калі ў царкве спявае добры хор.

— І калі «апостала» чытае Мацей Дулеба,— у тон пісару дадае Лабановіч.

— А што ж, па-твойму, я кепска прачытаў «апостала»? Вось ты не прачытаеш так,— крыўдзіцца трохі пісар.— І «апостала» прачытаць трэба ўмець.

— Ды я і не бяруся чытаць. І наогул, не разумею, нашто гэта бушаванне ў царкве? Хіба нельга прачытаць проста і натуральна? А то раве чалавек, як бугай напрадвесні, аж вочы на лоб лезуць. Хіба гэта ўжо так прыемна Богу? Ці ён глухі?

Пісар яшчэ больш крыўдзіцца.

— Можна было б сказаць гэта і больш далікатна,— заўважае ён.— Ты ж думаеш, што ты толькі адзін такі вальнадумец? І я, брат, быў вальнадумец, але глупства гэтае з часам прайшло, пройдзе яно і ў цябе.

Лабановіч хацеў адказаць, што калі чалавек з настаўніцтва пераходзіць на пісарства, дык аб вальнадумстве гаварыць не прыходзіцца. Але сказаць так, значыць пасварыцца з чалавекам, і ён толькі пытае:

— А ў чым выявілася тваё вальнадумства?

— Было, брат! — адказвае пісар.— А я мушу сказаць табе, як старэйшы, і ты мяне павінен паслухаць: хор наладзіць табе трэба!

— А ну яго к чорту! — злуецца Лабановіч, бо ўпамінанне аб хоры яму нейк балюча абходзіць.

— Дык ты не прызнаеш значэння хору? — У пісаравым тоне чутна строгасць.— Які ж ты пасля гэтага настаўнік?

Пісаравы бровы навісаюць грозна, а вочы ўпіваюцца ў твар Лабановіча.

— А калі я не хачу гэтага твайго хору? — яшчэ з большай злосцю пытае Лабановіч.— І нашто табе здаўся гэты хор? Поп маўчыць, не лезе з хорам, дык табе трэба свае тры грошы ўткнуць.

Пісарава строгасць раптам сходзіць, і выраз яго твару адразу нейк дабрэе.

— Чаго ж ты злуешся, дзівак ты? Я ж хачу пагаварыць з табою як з чалавекам, якога я люблю і паважаю. Ты ж думаеш, калі а. Мікалай нічога не кажа табе, дык яму і ўсё роўна, ёсць хор ці не? Ён да цябе, брат, вельмі добра адносіцца і паважае, але яго трохі не задавольвае, што ты вечарамі нейкія гутаркі вядзеш з людзьмі, да царквы непрыхільнымі, а праз гэта і цябе самога можна залічыць у раскольнікі, разумееш ты?

Лабановіч зразу адчувае, што аб яго патайной рабоце ходзяць ужо чуткі. Ён трохі непакоіцца і чуе нават нейкі страх, але стараецца не паказаць гэтага, хоць ад зоркага пісаравага вока не ўкрываецца ніводзін рух яго твару.

— Тфу, праклятае дзякоўска-папоўскае балота! — абурліва гаворыць Лабановіч, каб адвесці ўсякія сляды.— Калі да цябе зойдзе ў вольную часіну чалавек, звычайны мужык, і калі ты ад яго не бяжыш, як ад зачумленага, не сядзеш за бутэльку, а пагутарыш з ім проста як з чалавекам, дык зараз жа нейкаму чорту гэта пачынае ўжо карцець і наводзіць на ўсякае падазрэнне!

Праз пісараў нос-волат прабіваецца кароткі гук «хм», галава яго зрушваецца, і смех, хітры, мнагазначны смех рассоўвае валасатыя губы. І смех гэты як бы кажа: «Ага! Унь ты як загаварыў! Але ведаю, брат, куды ты гнеш!»

Лабановіч заўважае, што яго абурлівая рэпліка ніколечкі не пераконвае пісара. Прыступ нейкай вар’яцкай злосці захоплівае яго ўсяго. У настаўніка цяпер з’яўляецца моцнае жаданне сказаць нешта рэзкае, абразлівае, хочацца плюнуць на ўсё тое, што становіць гэтую казённа-мяшчанскую святасць. І ён ледзь-ледзь стрымліваецца, чакае, што скажа пісар.

А пісар гладзіць бараду, зноў абразліва смяецца, як чалавек, што стаіць нязмерна вышэй за таго, з кім ён гаворыць, і ведае шмат больш, як гэта можна думаць.

— Так… Чалавек… Звычайны мужык,— гаворыць пісар, націскаючы амаль не на кожнае слова, і раптам змяняе тон: — Але ж ён і не такі звычайны, як ты гэта хочаш паказаць! І гэтых вольных часін у яго нешта занадта многа. Пра гэтага «звычайнага» мужыка ходзіць не зусім звычайная слава. Аб ім нават і сякія-такія матэрыялы маюцца ў воласці…

— Ну, як не быць такім матэрыялам! — перапыняе пісара Лабановіч.— Ён жа судзіўся з панам Скірмунтам, бухторыў сялян, падымаў іх на «яўнае» беззаконне. Як ён, мужыцкае рыла, асмеліўся выступіць супраць пана? Якое права мае мужык дапусціць мысль, што з ім паступаюць несправядліва, калі над ім з такім замілаваннем апякуюцца ўсе, пачынаючы з гарадавога?

Пісар слухае, спусціўшы вочы, і ў сваю чаргу перапыняе Лабановіча нечаканым зваротам:

— Андрушка! Па дружбе кажу табе — кінь! Кінь ты гэтую цёмную работу! Любячы цябе, кажу — кінь!

— Якую цёмную работу? — нападае Лабановіч на Дулебу.

Ён ведае, на што ківае пісар, але хоча парушыць упэўненасць, з якой гаворыць той аб «цёмнай» рабоце, або пераканацца, на чым і ў якой меры грунтуецца гэтая ўпэўненасць.

— Каго ты хочаш у дурнях пакінуць? — зняважліва пытае пісар.— Скажы мне, з кім ты знаёмы, і я табе скажу, хто ты,— прыводзіць ён вядомы афарызм.

— Я знаёмы з дзяком Бацяноўскім, з папом, і не з адным, а многа іх ведаю, знаёмы з земскім начальнікам, з пісарам Дулебаю,— дык хто я такі?

— Гэта — не факт,— адказвае пісар, збіты з нагі такім запытаннем.

— А вось мая «цёмная» работа для цябе — факт, можа, таму толькі, што навучыць грамаце цёмнага чалавека ёсць цёмная работа?

— А ты яго вучыш грамаце?

— Так, раблю гэтую «цёмную» работу… І скажы мне, Мацей, якая табе справа да ўсяго гэтага?

Мацей як бы не чуе запытання і кажа:

— І ты гэтага сукінага сына вучыш грамаце?! Для чаго ж гэта робіцца такая ласка?

— Для таго, каб «гэтага сукінага сына» не крыўдзілі сотні сукіных сыноў.

— Ах, вось як! Хто ж гэтыя «сотні сукіных сыноў»? Мусіць жа, і я ўваходжу туды?

— Не, ты — выключэнне.

— Ну што ж? І за гэта дзякую!

Пісар адвешвае Лабановічу паклон, ледзь не ўпіраючыся носам у стол, а настаўнік, злосны, ходзіць па пакойчыку.

Некаторы час яны маўчаць.

— Паслухай ты мяне, Андрэй,— тонам згоды гаворыць нарэшце Дулеба,— злавацца тут няма чаго. Я, можа, чым і пакрыўдзіў цябе. Тады выбачай мне. Выбачай, браток! Але я табе кажу як чалавеку, як свайму брату, бо я ўсё ж такі больш настаўнік, чым пісар,— пляваць я хачу на пісарства і плюну,— не мяшайся ты ў гэтую брудную справу!.. Стой, стой, стой! Дай мне сказаць. Няўжо ж ты думаеш, што ты адзін угледзеў праўду, а ўсе іншыя — сляпыя, нічога не ведаюць, не знаюць і ў галаве іх салома? Няўжо ж ты думаеш, што гэта праўда ў тых паскудных лістках, што пачалі пладзіцца і пападаць і ў сялянскія рукі? Хто ж ім паверыць? Хто за імі пойдзе? Злодзей, гультай, лодар і наогул усякі аматар да лёгкага хлеба. А сталы чалавек за імі не пойдзе, не паверыць, толькі плюне на іх з агідаю. Чаму? А таму, што сталы чалавек, не гультай, знойдзе сабе спосаб, як жыць на свеце, і калі будзе дабівацца чаго, то свайго даб’ецца. І няўжо начальства не думае, не дбае аб народзе? Яно ж само звязана з ім, залежыць ад яго. У інтарэсах самога начальства клапаціцца аб народзе, каб яму жылося добра.

— Каму каб жылося добра? — смяецца Лабановіч.— Народу ці начальству?

— Народу!

— А я думаў, каб начальству добра жылося, бо ты трохі няясна выказаў сваю думку. Ну, але ва ўсякім разе вельмі дзякую табе, што ты аднавіў у маёй памяці гэтую мудрасць, якою кармілі нас у семінарыі на працягу чатырох гадоў.

— А ты ж думаеш, семінарыя благому вучыла?

— З чаго ты ўзяў, што я так думаю? Мяне толькі дзівіць, да чаго ты гэта ўсё гаворыш?

— Слухай, Андрэй! Што ты крывіш нейкую нявіннасць?

На пісаравым твары адбіваецца пакута, і нос яго моршчыцца ад нездавалення.

— Дык чаго ты ад мяне хочаш?

— Ну, годзе, не будзем аб гэтым гаварыць,— і пісар махае рукою.

— Не, брат: аб гэтым гаварыць ты будзеш. Як будзеш гаварыць, гэта іншая справа. Можа, так, а можа, і не так, але гаварыць будзеш. Не сёння, дык заўтра, не заўтра, дык налета.

— Кінь казаць глупства! І слухаць гэтага не хачу.

— А нашто ж ты пачынаў?

— Я ж пачаў не з гэтага.

— У тым-та, брат, і штука, што пачнеш з неба, а пяройдзеш на зямлю, бо зямля да нас бліжэй, чым неба.

— Ну, гэта як для каго.

— Ну, а для цябе, напрыклад? Думаю, што зямля больш мілая, чым неба, бо, каб было наадварот, ты пайшоў бы не ў валасныя пісары, а ў манахі. Неба, брат Мацей, для дурняў адводзяць разумныя людзі, каб самім было вальней жыць на зямлі. Але справа ў тым, што і дурні пачалі шукаць шчасця на зямлі. А раз гэта так, то яны непрыменна зробяць на зямлі рэвізію.

— Гэта так у лістках напісана? — пытае пісар.

— Гэта так напісана ў ходзе людскога жыцця. І гора таму, хто гэтага ходу не разумее або не хоча зразумець.

— Не, брат Андрэй, гора таму, хто разумее жыццё навыварат і паддаецца на вудачку розных палітычных машэннікаў.

Вынікам гэтае спрэчкі было ўзаемнае нездаваленне. Пісар Дулеба лічыў, што настаўнік стаўся ахвяраю «розных палітычных машэннікаў», а настаўнік думаў аб пісару як аб чалавеку, які ўжо застыў у сваіх поглядах на рэчы і якога трэба асцерагацца. Кожны з іх пашкадаваў другога, выходзячы са сваіх меркаванняў.

На развітанне пісар сказаў:

— Дык заходзь вольнаю часінаю. А што мы трохі паспрачаліся, дык гэта, можа, і добра. Ва ўсякім разе я буду цешыць сябе думкаю, што мае словы пойдуць табе на карысць.

— А я буду спадзявацца, што і мае словы знойдуць прытулак у тваёй галаве.

— Не, брат,— круціць галавою пісар,— яйцо курыцы не вучыць.

— Але ўсё ж такі курыца з яйца выйшла.

— Але яйцо курыца знесла!.. Не, Андрэй, жарты набок. Памятай, што я табе казаў. Са мною ты можаш гаварыць усё, што хочаш: гэта ўсё будзе паміж намі. А ліха можа прыйсці з другога боку. Ты яшчэ не ведаеш людзей: той, за каго ты распінаешся сёння, прадасць цябе заўтра. І грошы возьме, і барыш вып’е. Вось тады і зразумееш ты ход жыцця. Але гэтага няхай не здарыцца.

Пасля жывой і трохі ўзнятай спрэчкі ў пакойчыку Лабановіча стала нейк незвычайна ціха, і ў гэтай цішыні зусім іначай пачаў выяўляцца сэнс рэчаў, і нават сцены, печ і дзверы, нямыя сведкі гарачай размовы, здавалася, выглядалі трохі па-іншаму.

Некаторы час Лабановіч прыслухоўваецца да гэтай цішыні, як бы хоча зразумець затоены сэнс яе. Але ён чуе толькі шум і звон у сваіх уласных вушах. Пачынае прыслухоўвацца да самога сябе, як бы першы раз сустрэўся з самім сабою, і глядзіць на сябе, як на нейкага старонняга чалавека. Ён заўважае, што ў яго ёсць сэрца, і чуе пульс яго. А будзе ж час, калі гэты пульс замрэ. Нейк холадна і непрыемна робіцца ад гэтае думкі. І думаць аб гэтым прыкра.

Настаўнік падыходзіць да акна. За акном, каля саменькае сцяны, дзе стаіць круглаверхі клён, цяпер халодны і аголены, густа-густа збіраецца мрок, нібы гэтая цёмная ноч паставіла тут свайго вартаўніка. Скрозь парадзелыя дрэвы папоўскага саду свеціцца акно ў кватэры пападзянак, свеціцца бледна-зеленаватаю плямкаю. Яшчэ глыбей у двары відаць і дзякоўскае акенечка, як воўчае вока. І здаецца, далёка ад жыцця, у заняпалым кутку яго, мігцяць гэтыя вокны. Няветла там і журботна.

Ён адыходзіць ад акна і паволі шнуруе ад сцяны да сцяны па пакойчыку. Кухня даўно супакоілася, і толькі цяпер кугакае дзіця. Гэта Ганнін сын Кірыла, што нарадзіўся ў кладоўцы, заяўляе там аб нейкіх сваіх правах. Варушыцца Ганна, ціхенька супакойвае дзіцянё і штось ласкава-ласкава гугніць свайму маленькаму сыну. Нездаволеная паводзінамі брата, абуджаецца і Юста. Яна сярдзіта нешта гаворыць, відаць, злуецца на Кірылу, што перашкаджае ёй спаць.

— Спі ты, згінь твая маты! — прыдушаным голасам, каб не трывожыць настаўніка, напускаецца яна на Юсту. І ў кухні зноў усё заспакойваецца.

Лабановіч успамінае, калі нарадзіўся ў Ганны сын, і дзівіцца, як яна засталася жывою. Тады ён прывёз ёй з Пінска паўпляшкі гарэлкі, каб было чым пачаставаць бабку. Айцец Мікалай, дачуўшыся аб гэтым, быў надзвычай задаволены паводзінамі настаўніка і ў сваю чаргу, каб не адстаць ад яго ў дабраце, прыслаў Ганне вялізны каравай на радзіны.

Адзін толькі дзяк Бацяноўскі трохі іначай тлумачыў сабе ўчынкі свайго суседа.

Было ўжо досыць позна. Лабановіч успамінае спрэчку з Мацеем Дулебаю. Настаўнік верыць, што пісар і сапраўды ліха яму не зробіць, бо ён, хоць і думае іначай, чалавек добры і без хітрыкаў. Яго толькі дзівіць, што патайная работа выходзіць наверх, аб ёй ужо ходзяць чуткі. Ну, што ж? Трэба гэта прыняць пад увагу і трымацца больш асцярожна.

І, ужо лежачы ў пасцелі, ён абмяркоўвае спосабы, як праводзіць далей работу, а для таго, каб адвесці сляды, можа б, не пашкодзіла і сапраўды, як кажа пісар, наладзіць з яго дапамогаю невялічкі хорык?

XXV

У студзені 1904 года пачалася вайна з Японіяй.

І сама гэтая Японія, і тыя прычыны, што спарадзілі вайну, былі не вельмі вядомы шырокім колам насельніцтва, асабліва вясковага. А толькі цяпер сялянская мова пабагацела на два словы: «Апонія і апонцы», але за гэтымі словамі хаваўся вельмі цьмяны змест, як быў цьмяным і самы сэнс вайны.

Праўда, і па цёмных закутках неасяжнай Расіі знаходзіліся храбрыя і надта ўспанялыя палітыкі-ваякі, для якіх усё тут было проста і ясна. Усю сваю мудрасць і празорлівасць яны выказвалі ў двух кароткіх пунктах: 1. Японцы — гэта макакі, або жаўтамордыя малпы. 2. Белы цар, цар-бацюшка, намне ім шыі так, як яны таго і не снілі, бо хто не адчуваў на сабе сілы царскага кулака? І пры гэтым адважны палітык-ваяка, седзячы ў цёплым пакоі і папіваючы гарбатку з каньячком, згортваў кулак і трос «япошкам».

Цар Мікалай зараз жа падпісаў маніфест, паведамляючы, што дзёрзкі вораг напаў ні з таго ні з сяго на нашу эскадру ў Порт-Артуры, напаў спотайку, як злодзей, не паведаміўшы, не абвясціўшы вайны, за што і трэба пакараць яго, заступіцца за гонар Андрэеўскага сцяга, а таму і абвяшчаецца японцам вайна. Цар не забыўся прыхапіць на свой бок і Госпада Бога, выказваючы надзею на сілу рускай зброі. Ён зварачаўся да вернага прастолу дваранства і вернападданых сялян, заклікаючы іх выканаць свае абавязкі і спадзеючыся ад іх усялякага геройства, якога ў нас ніколі не бракавала.

Следам за маніфестам пачаліся выбухі казённага патрыятызму, але ўражанне ад іх было вельмі нязначнае. Газеткі казённага кірунку, знаходзячыся на ўтрыманні казны, стараліся раздзьмуць патрыятызм і пасеяць нянавісць да японцаў, не шкадуючы фарбаў, каб паказаць усю іх азіяцкую некультурнасць і нікчэмства.

Герояў і геройства, якога чакаў цар, было не так многа. Сапраўдным героем аказаўся адзін толькі крэйсер «Вараг». Дзесь на моры каля Чэмульпо ён сутыкнуўся з японскімі караблямі праз некалькі гадзін пасля таго, як японцы напалі на нашу эскадру ў Порт-Артуры і моцна пакалечылі браняносцы «Цэсарэвіч», «Рэтвізан» і крэйсер «Палада». Біўся «Вараг» з пераважнымі сіламі японскай эскадры. Каб не здавацца ў рукі ворагу, «Вараг» падарвалі і падтрымалі славу рускага флоту. Геройства «Варага» скаланула Расію. Замільгацелі імёны генералаў і адміралаў. Хоць яны геройства яшчэ і не зрабілі, але маглі зрабіць, таму іх і разглядалі як герояў. Іх было многа: Аляксееў, намеснік цара на Далёкім Усходзе, Безабразаў (ён якраз і адпавядаў свайму прозвішчу), Старк, Вірэн, Стэсель, Фок, Засуліч, Зарубаеў, Самсонаў, Раненкампф, Грыпенберг, Каульбарс, Бірдэрлінг (ён нават і героем аказаўся: скінуўся з каня і выбіў сабе плячо), Мішчанка (ён быў моцны кандыдат у героі, але з гэтага нічога не выйшла). А замыкалі гэты доўгі ланцуг герояў такія сланы, як Курапаткін і Ліневіч.

Тэлеграмы з вайны на царскае імя нязменна пісалі, як нашы пасеклі то роту, то эскадрон японцаў і што дух нашага войска «превосходный», а калі часамі дзе войскі трохі і адступалі, то адступалі не іначай як на парадзе.

З гэтых тэлеграм выходзіла, што «япошкі» нідзе не прасунуцца, куды б яны ні паткнуліся, так іх там клалі і крышылі. У той час, калі ў японцаў былі цэлыя горы трупаў, нашы страты былі зусім нязначныя — адзін, другі афіцэр ды некалькі «ніжніх чыноў». Тым жа часам арэна вайны ўвесь час змянялася, пасоўвалася з Карэі і Ляадунскай паўвыспы ў Маньчжурыю, праходзячы такія этапы, як Ялу, дзе генерала Засуліча пабілі на горкае яблыка, Цюрынчэн, Порт-Артур, Ляаян і сотні другіх месцаў у палях Маньчжурыі, дзе капаліся магілы для пахавання царскага самаўладства.

Горача стала ў Пецярбурзе.

Замахалі папы кадзіламі, вымольваючы ў Бога перамогі над «макакамі». Пасыпаліся, як лісце ўвосень, абразы на тэатр вайны — відаць, на сілу зброі і на здольнасць стратэгаў надзея была малая. У справу прыйшлося прыплесці Серафіма Сараўскага, якога незадоўга да гэтага высунулі кандыдатам у святыя. Хоць душа Серафіма Сараўскага была цяпер на небе, але гэта не шкодзіла яму прысніцца каму трэба, каб пацешыць цара, дакляраваўшы яму перамогу над японскім мікада. Але, як вядома, святыя каля гармат не хадзілі, салдацкай лямкі не цягнулі, пораху не нюхалі, ваеннай тэхнікі не вывучалі, дык і карысці з іх было гэтулькі ж, як з дзірак у мосце. І горш усяго — Серафім Сараўскі прысніўся зусім недарэчы: якраз за некалькі тыдняў перад Мукдэнскім боем, дзе царская армія была разбіта, а месяцы праз тры прад Цусімаю была пахавана і Балтыйская эскадра пад камандаю віцэ-адмірала Ражэственскага.

Прайшло некалькі месяцаў. Наўперад глуха, потым галасней пайшлі хадзіць чуткі аб злачынствах, якія тварыліся рознымі сатрапамі на вайне, аб крадзежствах і на тэатры вайны і ў тыле, аб цяжкім матэрыяльным стане салдат, аб поўнай непадрыхтаванасці да вайны і аб усякіх іншых махінацыях. Пайшлі гуляць анекдоты і карыкатуры, якія больш трымаліся ў галаве, чым траплялі на старонкі друку. Была карыкатура і на цара Мікалая. Стаіць цар без нагавіц, у адной кашулі. Японцы розгамі сякуць Мікалая, а ён сам трымае кашулю. Збоку стаіць нямецкі кайзер Вільгельм.

— Міколка! — гаворыць ён Мікалаю.— Ды даў бы ты патрымаць сваю кашулю каму-небудзь з прыдворных. Нашто табе турбавацца самому?

— Ах, Віля! Ну, што ты гаворыш? Як магу даць дзяржаць кашулю другому? Я ж — самадзержац!

Надвячорак. Пачынае цямнець.

Лабановіч праводзіць апошнюю гадзіну ў школе. За работаю час праходзіць борзда. Не згледзіш, як прабяжыць тыдзень. Настаўніку нейк весела і радасна, нягледзячы на цэлы дзень, праведзены ў душным класе. Як-ніяк час хіліцца да вясны. Большая палавіна школьнага года засталася ззаду. І дзень пабольшаў значна. Можна скончыць заняткі ў школе, не запальваючы лямпы.

Каля акна, што выходзіць у бок чыгункі, настаўнік запыняецца: па дарозе імчыцца параконны вазок. У вазку сядзіць пісар Дулеба. Гэта ён з Пінска едзе, вязе пошту.

Настаўнік думае, што яму трэба схадзіць у воласць — павінны быць сякія-такія пісьмы і карэспандэнцыя, свая і школьная.

Вазок зварочвае з дарогі ў бок школы. Каля ганка Аўмень запыняе коні. Настаўнік пускае вучняў дадому, а сам выходзіць на ганак.

— Ну, я да цябе на адну хвіліну,— гаворыць пісар,— ведаеш, брат, што?

— Ну? — чакае настаўнік нейкай важнай навіны.

— Адзявайся лепей, ды паедзем да мяне.

Ад пісара трохі папахвае выпіўкаю.

— А што ты меўся сказаць мне?

— Важная, брат, навіна. Ведаеш? Вайна пачалася!

— Вайна? З Японіяй? Не можа быць!

— Не «не можа быць», а ўжо ідзе вайна… Ну, паедзем.

Лабановіч апранае паліто, і яны едуць у воласць.

— Вось прахвосты, сукіны сыны,— гаворыць абурліва Дулеба,— не спадзяюцца на сваю сілу, дык пусціліся на чыста азіяцкую подласць: не абвясціўшы вайны, напалі на нашы браняносцы. Ну, але ж ім далі чосу! І яшчэ дадуць. Так дадуць, што толькі мокранькае астанецца ад іх. Каго яны чапаюць? На каго падымаюць руку? На Расію, якая адна супраць усяго свету можа выступіць!

— Але ж, пане пісару, і яны ведаюць пра Расію і на нешта спадзяюцца, калі не пабаяліся першымі зачапіць нас,— заўважае фурман Аўмень.

— Калі Бог захоча пакараць каго, то першым чынам адбярэ ад яго розум,— строга кажа пісар.

Аўмень змаўкае і хавае нейкі, як бы вінаваты, смех пад вусамі. Не то ад таго, што пісар сказаў так трапна, ці так з якой прычыны.

Вестка аб вайне борзда абходзіць сялянскія хаты, а каля фурмана Аўменя і дзеда Піліпа на зборні збіраецца кучка палешукоў. Аўмень — асяродак увагі. Вочы ўсіх падняты на яго. Такая ўвага надае Аўменю важнасці і гонару. Ды калі сказаць праўду, ён вышэй тут стаіць за ўсіх, у яго ёсць знаёмыя чыноўнікі ў Пінску — на пошце і ў казначэйстве. Ад іх можна шмат чаго даведацца.

— Напалі на нашы караблі! — дзівіцца дзед Піліп, і вочы яго выкочваюцца, як у рака, наверх.

— І здорава пабілі! — важна сцвярджае Аўмень.

— Пабілі? — падхопліваюць слухачы.— Вось, згінь іх маты.

— І самыя лепшыя караблі. Там былі такія гарматы, што стралялі на дваццаць вёрст. Такія гарматы мае толькі адна Ангелька.

— І як яны пабілі, каб іх гром пабіў? — пытае дзед Піліп і стукае рукамі па сцёгнах.

Усе пазіраюць на Аўменя.

— Міны пусцілі,— кажа Аўмень.

— Го, каб яны кроўю пусцілі! — злуецца дзед Піліп.— Гэта ж каб такія гарматы паставіць у Гарадышчы, дык яны б і да Лунінца данеслі!

Дзядзьку Есыпу хочацца дазнацца прычын вайны. Аўмень ведае і гэтыя прычыны. Але ён пакуль што маўчыць, бо ўсё роўна апошняе і самае важнае слова будзе яго, а цяпер няхай сабе пагавораць яны.

— І вось, скажы ж ты, не паладзілі за невашта.

— Ды ўжо калі хто захоча пабіцца, то прычыну знойдзе.

Дзеда Піліпа прычыны вайны мала цікавяць. Яму вельмі абходзяць гарматы, што страляюць на дваццаць вёрст.

Сярод палешукоў падымаецца шум. Кожнаму хочацца як-небудзь адгукнуцца, выказаць сваё меркаванне аб прычынах вайны, але нікому не ўдаецца сказаць трапна, каб усіх задаволіць.

Аўмень слухае і хавае смех пад вусамі.

— Японцы вось чаго хочуць,— кажа ён,— яны запатрабавалі ад нашага цара не мяшацца ў справы Кітая. Мы і кітайцы,— кажуць яны,— свае людзі. А ў цябе і так зямлі свае многа. Рабі, кажуць, парадкі ў сваёй Расіі, а нашай Азіі не чапай.

— А гэта што ж, палюбоўніца іх, ці што? — пытае дзед Піліп.

— Якая табе палюбоўніца? Краіна іх так называецца,— тлумачыць Аўмень, і дзеда Піліпа падымаюць насмех.

— А чорт жа іх бацьку там ведае,— апраўдваецца дзед Піліп,— і за бабу часамі б’юцца людзі.

— А наш цар, значыцца, не схацеў і дулю ім паказаў,— чуецца голас.

Міхалка, якога дзядзька Есып прасіў, каб яго ўдарыў, увесь час маўчаў, потым пачухаў патыліцу і заўважыў:

— А ўсё ж нашаму брату прыйдзецца аддувацца сваімі бакамі.

І некалькі рук чухаюць патыліцу.

У кватэры пісара таксама ідзе гутарка аб вайне.

— От, згінь твая доля! — гаворыць старшыня, гаворыць так, як бы ўсе згрызоты і цяжар вайны леглі на яго плечы.— Вось не было яшчэ клопату!.. Гэта рунда, што там папсавалі трохі караблі. Але няхай ён вылезе на бераг!

— Яму і дадуць вылезці на бераг, сумысля дадуць, каб потым патапіць усіх к чортавай матары!.. Гэта, брат, ім не хаханькі!

Пісар сказаў гэта так энергічна і так грозна ссунуў бровы, што старшыня зусім заспакойваецца за лёс вайны і за нашу перамогу.

— І далёка ж, мусібыць, падла Апонія гэтая? — пытае старшыня.

— Далёка, брат, адгэтуль і не згледзіш,— жартуе пісар.

— Вось і нашага Раманчыка каб не пагналі на вайну,— успамінае Захар Лемеш аб нядаўнім сваім прыяцелю.

— Куды яго пагоняць! — адказвае зняважліва Дулеба.— Там сваіх войскаў хопіць, сібіракоў.

— Так,— адзываецца Лабановіч як бы на свае думкі,— даўно Расія не ваявала.

Гэтая вайна робіць на яго моцнае ўражанне і захапляе неспадзяванасцю падзей. Яму даводзілася многа чытаць ваеннай літаратуры, запісак, раманаў, пераважна з гісторыі рускіх войнаў. Захапляла апісанне баёў, як апісанне Барадзінскага бою ў рамане «Вайна і мір». З асабліваю цікавасцю накідаўся ён на тыя творы, што былі спецыяльна прысвечаны войнам. Пад уплывам тэндэнцыйнага і аднабаковага асвятлення іх, выпуклення гераічнага боку і наўмыснага закрывання вачэй на цёмныя бакі ў Лабановіча злажылася ўяўленне, у корані фальшывае, аб ваяцкіх здольнасцях царскай Расіі і аб яе непераможнасці ў вайне. Вось чаму і цяпер ён падзяляў моцную ўпэўненасць у тым, што Японія ў гэтай вайне будзе пабіта, як падзялялі гэтую ўпэўненасць і дзесяткі тысяч адураных фальшывым аднабокім выхаваннем людзей.

Лабановіч пільна сочыць за разгортваннем ваенных падзей на Далёкім Усходзе, знаёміцца больш падрабязна з Японіяй, з яе бытам і тэхнікаю, чытае газеты, не прапускае ні аднае заметкі аб вайне самага нікчэмнага ваеннага карэспандэнта.

Неўзабаве ў школу прыязджае інспектар народных школ для рэвізіі. Інспектарская рэвізія — гэта свайго роду страшны суд для вясковага настаўніка. Інспектар можа зрабіць з настаўнікам усё, што захоча: пазбавіць пасады і наогул нарабіць усялякіх згрызот і непрыемнасцей. Адносіны да настаўніка ў яго афіцыйныя, строга начальніцкія. Інспектар адчувае сваю сілу над настаўнікам, глядзіць на яго звысоку, рэдка дарыць усмешкай. Ні на адну хвіліну не дае забыць аб розніцы паміж ім і настаўнікам: ты — нішто, я — усё. Голасна гаварыць, ступаць на ўсю ступу пры інспектару не палагаецца: кожны рух, кожнае слова павінны выказваць павагу і трэпет перад інспектарам. Калі ён уваходзіць у школу, настаўнік павінен ісці на два крокі ззаду, а ў школе зусім касавацца. Калі вучань кепска адказвае на пытанне інспектара, ён кідае на настаўніка погляд, поўны грознага нездавалення.

Сяргей Пятровіч Булавін — новы інспектар, пануры, скупы на словы, асабліва з настаўнікамі. Лабановічавы вучні падрыхтаваны добра. Прычын для нездавалення няма. Экзаменуецца вучань трэцяе групы Іван Занька. Ён з указкаю стаіць каля карты.

— Пакажы мне Азію.

Занька абводзіць указкаю карту. Кавалачак Азіі на карце заходзіць у Амерыку. Занька не забывае і пра гэты кавалачак.

— Добра,— хваліць яго інспектар.

— Пакажы мне Японію.

Занька паказвае.

— А што ты ведаеш пра Японію? У якіх адносінах знаходзіцца яна да нас?

— Ваюем з ёю.

— Ну, а скажы, хто каго зваюе.

— Наш цар паб’е,— адказвае ўпэўнена Занька.

— А чаму ты думаеш, што мы яе паб’ём?

— У нашага цара войска болей.

— Так, мой мілы. Расія паб’е Японію. Па-першае, і войска ў нас болей, і войска наша лепшае, і справа наша справядлівая, і, па-другое,— мы павінны яе пабіць і паб’ём.

Іван Занька рэпутацыю школы падтрымаў, затое Алесік Грылюк псуе ўсю справу. Ён увесь час не зводзіць з інспектара вачэй. Увага яго запыняецца на носе інспектара. А нос у інспектара быў здаравенны. Нарэшце Алесік не можа стрымацца:

— А чаму ў цябе такі вялікі нос? — сярод магільнай цішыні чуецца яго наіўнае дзіцячае запытанне.

— Табе няма справы да майго носа.

Ну, што ж было ўзяць з малога Алесіка?

Наогул жа рэвізія сышла досыць добра.

XXVI

Аблажыўшыся газетамі, сядзіць Лабановіч у сваім пакойчыку. Чытае апошнія навіны з вайны. Навіны, відаць, яго не здавальняюць. Ён так паглыбляецца ў чытанне, што не чуе, як нехта стукае ў дзверы, і толькі тады адрывае вочы ад газеты, калі стук пачуўся ў акно насупраць.

«Каго там чэрці нясуць?» — думае ён.

Ніхто ў гэта акно яму ніколі не стукаў, і ён ад нечаканасці аж здрыгануўся. Выходзіць, адчыняе дзверы.

— Ну, і Андрэй Пятровіч! — чуе знаёмы пакрыўджаны голас.— Не хоча ўжо і пускаць у кватэру.

— Як не хачу? — радасна гаворыць ён.— З мілаю душою!

— Сур’ёзна?

— Больш чым сур’ёзна, Вольга Віктараўна, каб мне з гэтага месца не сысці!

— Ну, то добры вечар, калі так.

— Добры вечар! Ну, і малайчынка ж вы! Вось як слаўна зрабілі, што даведаліся да мяне! Прыйшлі ці прыехалі?

— Дзе там, у чорта, прыехала! Пехадралам пру.

— Ну, гэта ўсё роўна, ці ішлі, ці ехалі, абы сюды папалі.

Заходзяць у пакойчык.

— Газеты ўсё чытаеце?

— Чытаю, няхай яны спрахнуць.

— А што так? — пытае Вольга Віктараўна, і вочы яе вясёлаю насмешкаю іскрацца.

— Не ладзіцца ў нас.

— І гэта вас засмучае?

— Не толькі засмучае, а пачынае разбіраць злосць.

— На каго?

— А чорт яго ведае, на каго.

— Вам, як бачу я, хацелася б заспяваць:

Гром победы, раздавайся,

Веселися, храбрый Росс.

Дык не дачакаецеся, Андрэй Пятровіч. Калі ў каго і былі надзеі на перамогу ў пачатку вайны, дык цяпер яны развеяліся, як ранішні летні туман. Хіба ж не ясна вам, што гнілая царская Расія не здольна ваяваць? Вайна даўно прайграна. І пачата вайна гэтая дзеля таго, каб адцягнуць увагу закабаленага насельніцтва ў другі бок, каб знізіць хвалю рэвалюцыі, якая ўсё нарастае і блізіцца. Не перамогі трэба жадаць Расіі, а поўнага паражэння!

— Што ж выйграеце вы ад гэтага паражэння?

Лабановіч чуе праўду ў яе словах. Яму нялоўка за сваё захапленне вайною, за сваю памылку ў поглядзе на вынікі вайны, за сваю веру ў перамогу Расіі. Ён адчувае фальшывасць свайго становішча, але хоча паспрачацца з суседкаю.

— А я запытаю вас, што выйгралі б вы ад перамогі Расіі на вайне? — пытаннем на пытанне адказвае Вольга Віктараўна.

— Па-першае, задаволіцца мая нацыянальная гордасць: я буду думаць аб сабе як аб сыне таго народа, які перамог на вайне. Па-другое, паражэнне на вайне нанясе нам незлічоныя матэрыяльныя страты. Па-трэцяе, натуральнае імкненне Расіі, што выплывае з геаграфічнага становішча яе,— знайсці сабе вольны выхад на мора, будзе паралізавана, а гэта для нас нявыгадна. Ні Балтыйскае, ні Чорнае мора гэтага выхаду нам не даюць. Сібір занадта далёка, каб можна было належным спосабам карыстаць з яе багаццяў. І зусім іншая справа, калі выхад у нас будзе на Далёкім Усходзе. Усё роўна, ці будзе ў нас цар ці прэзідэнт, а вольны выхад у мора мы павінны мець, бо без гэтага нам цесна і на нашых неасяжных прасторах. Вось чаму я і не хачу, каб нас пабілі японцы, і вось чаму мне так балюча абходзяць нашы няўдачы на вайне.

— Мыслі, дастойныя самага заядлага патрыёта.

У голасе Вольгі Віктараўны чуваць насмешка. І раптам яна змяняе тон размовы.

— Ды вы проста смеяцеся, жартуеце, Андрэй Пятровіч, і мне падабаюцца жарты вашы!

— А калі я кажу гэта сур’ёзна?

Вольга Віктараўна падымае на яго бойкія вочы.

— Сур’ёзна казаць так вы не можаце.

— Чаму?

— Калі вы гэта казалі сур’ёзна, то тады вы — або фальшывы чалавек, або кепскі рэвалюцыянер.

— Лепш быць кепскім рэвалюцыянерам, чым фальшывым чалавекам, бо фальшываму чалавеку стаць шчырым шмат цяжэй, чым кепскаму рэвалюцыянеру зрабіцца добрым.

— Гэта праўда, з гэтым я згодна, і вы мне падабаецеся вашаю шчырасцю.

— Няўжо я вам падабаюся? Першы раз гэта чую ад дзяўчыны!

— Ах, які няшчасненькі! Ну і апошні раз чуеце гэта — не трэба прыдзірацца да слоў!

Лабановіч напускае на сябе трагічнасць, нізка звешвае галаву і журботна трасе ёю.

— Няўжо гэта праўда? Няўжо ніколі не пачую я ад дзяўчыны, што падабаюся ёй?.. Не пачую!..

— Не пачуеце,— сцвярджае Вольга Віктараўна.

У момант трагічнасць сходзіць з яго твару. Ён хутка ўскідае галаву.

— І напляваць!

Такі борзды і неспадзяваны пераход ад трагічнасці да бесклапотнасці развясельвае настаўніцу, і яна заліваецца вясёлым смехам.

— Лепшага ў вашым стане і не скажаш,— гаворыць яна, не перастаючы смяяцца.

Нейкая новая думка адбіваецца ў выразлівых вачах настаўніцы.

— А скажыце, Андрэй Пятровіч,— змяніўшы тон, пытае Вольга Віктараўна,— ці любілі вы каго хоць раз?

Пры гэтым запытанні Лабановіч мімаволі апускае вочы, але борзда спраўляецца з замяшаннем і ў сваю чаргу пытае:

— А як вам здаецца?

Вольга Віктараўна ўглядаецца ў Лабановіча.

— Мне здаецца, што любілі і цяпер любіце.

— Каго? — зноў пытае Лабановіч.

— Ну, гэта ўжо вам лепей ведаць.

Лабановіч пераводзіць вочы кудысь у неазначанае месца і маўчыць.

— А вы мне ўсё ж не адказалі на пытанне,— не адступаецца настаўніца.

— Калі хлопец пачынае расказваць дзяўчыне аб сваім каханні да другой дзяўчыны, гэта значыць, што ён пераносіць сваё каханне на тую, якой расказвае.

На твары Вольгі Віктараўны прабягае нейкая радасць.

— Праўда гэта?

— Думаю, што праўда.

— Ну, але гэта тады, калі расказчыка не цягнуць за язык?

Лабановіч памаўчаў.

— І гэта праўда.

Вольга Віктараўна апускае вочы ў сваю чаргу і задумваецца.

— А калі б расказвала дзяўчына хлопцу аб сваім каханні да другога, то і тады б была праўда?

— Праўда засталася б праўдаю.

— І такі вывад робіце вы з уласнае практыкі? — дапытваецца настаўніца з хітраватаю ўсмешкай.

— Не, гэта толькі тэорыя, і яна, думаю, пацвярджаецца практыкаю.

— А што паслужыла прычынаю стварыць такую тэорыю?

— Жыццё. Маладое людское жыццё.

Вольга Віктараўна заліваецца смехам.

— Ах вы, псіхолаг-сэрцавед! — у гэтых словах яе чуваць скептыцызм.

Тады Лабановіч хітравата кажа:

— У вас, Вольга Віктараўна, было такое здарэнне, калі адзін ваш знаёмы падзяліўся з вамі аб сваім каханні да другой, а вы пакахалі яго раней, чым ён расказаў вам гэта. І я не буду дапытвацца, было гэта ці не, бо ведаю, што было.

Вольга Віктараўна прыходзіць у замяшанне і злёгку чырванее. Лабановіч робіць выгляд, што не заўважае.

— Чорт ведае, што вы плецяце! Годзе аб гэтым! — кажа яна.— Не за тым прыйшла я да вас, каб гаварыць аб каханні.

Яна, здаецца, узлавалася на сваю слабасць, бо мае на мэце нешта болей важнае.

— Ведаеце, калега, што я хацела вам сказаць?

— Не, не ведаю.

— Дык вось. Увайшла я ў адну рэвалюцыйную арганізацыю, маю там знаёмства. І вам беспрыменна трэба звязацца з ёю.

Лабановіч маўчыць, штось думае. Ён і сам ведае, што рана ці позна, а стаць шчыльней да якой-небудзь рэвалюцыйнай арганізацыі яму прыйдзецца. Ён чуе, што трэба зрабіць нейкі новы крок у жыцці, крок важны і небяспечны. І цяпер якраз надыходзіць гэты момант.

— Разумеецца, звязацца з арганізацыяй трэба,— нарэшце гаворыць ён.

— Беспрыменна трэба,— падхватвае Вольга Віктараўна.— Усё, што ёсць здаровага, чэснага, павінна выступіць на барацьбу з самадзяржаўем і весці яе арганізавана, бо рэальная сіла толькі і можа быць тады, калі будзе моцная арганізацыя і калі работа павядзецца па строга азначанаму плану. Арганізацыя паможа вам і літаратураю, і грашыма, і жывою парадаю. Арганізацыя падтрымае вас, за яе спінаю вы будзеце чуць сябе цвярдзей і смялей. А цяпер якраз ідзе збіранне рэвалюцыйных сіл, гэтыя сілы растуць, набіраюць моцы, ідзе шырокая падрыхтоўка, і недалёка той час, калі выбухне рэвалюцыя. Захапляцца ў гэты час вайною, хныкаць над паражэннямі на вайне проста смяхотна. Чым болей гэтых паражэнняў, тым шырэй будзе расці нездаволенне, тым болей шансаў на рэвалюцыю, на яе перамогу.

— І вы верыце ў блізкую перамогу рэвалюцыі?

— Я ўпэўнена ў гэтым,— горача адказвае Вольга Віктараўна.

— Можа, вы больш у курсе справы, калі ў вас такая глыбокая вера ў рэвалюцыю і ў яе перамогу. Я ж, прызнацца, не падзяляю цалкам гэтае веры, бо для мяне няясны дзве сілы ў дзяржаве, ад якіх і будзе залежаць усё: сялянства і войска. Мяне глыбока ўзрушыў адзін факт і закінуў сумненне ў маю душу. Летам давялося мне ехаць па Палескай чыгунцы. На адным невялічкім раз’ездзе я спыніўся, і мне прыйшлося застацца там дзён на два. Праходзіў царскі поезд. На працягу ўсяе чыгункі стаяла ахова. Наперадзе стаяў ланцуг войска, потым за ім цягнуўся шнур паліцэйскай аховы і трэці рад — ахова сялянская. Нікога і блізка не падпускалі да чыгункі. Запынілі ўвесь рух. Царскіх паяздоў было два: у адным з іх ехаў цар, але ў якім, ніхто не павінен быў ведаць. Уявіце ж вы сабе, калі праходзіў царскі поезд, сяляне па дабравольнаму пачыну высыпалі з вёсак і станавіліся на калені за гэтымі трыма лініямі аховы. І заўважце — такія выпадкі мелі месца не адзін раз і былі ў розных губернях.

— Андрэй Пятровіч! Ці варта прыдаваць гэтаму значэнне? Пачнецца рэвалюцыя, і ўсё зменіцца раптоўна і стыхійна. І той, хто становіцца цяпер на калені перад царскім поездам, пойдзе з коллем на самога цара. У часе рэвалюцыі настрой зменіцца борзда. А войска, вы думаеце, цалкам стаіць на баку цара?

— Гэтага я не ведаю.

— У тым жа і штука, што вы многа чаго не ведаеце.

Панізіўшы голас, Вольга Віктараўна ціха дадае:

— Сярод войска вядзецца работа, і грунт для гэтае работы ёсць. Рэвалюцыя надыходзіць, і яна прыйдзе так гучна і неспадзявана, што зямля задрыжыць і небу горача стане.

Лабановіч слухае і дзівіцца, як многа рэвалюцыйнага запалу ў гэтай смуглай дзяўчыны з астрыжанымі валасамі і як гараць яе вочы. Яму нялоўка перад ёю, бо дзесь там, на дне душы яго, варушацца нейкі страх і хістанне, чаго няма, як відаць, у яе.

— Так,— гаворыць ён,— ну, што ж? У добры час!.. Дык вы, Вольга Віктараўна, дапамажыце мне, пазнаёмце мяне бліжэй з арганізацыяй, каб можна было папасці на сход, сякія-такія знаёмствы завесці.

— З вялікаю ахвотаю! Я так і ведала, што вы гэта зробіце,— гаворыць яна, і задаваленне адбіваецца на яе твары.

Позна вечарам Вольга Віктараўна ідзе ў сваю школу.

— Ну, я вас трохі правяду.

У той час, калі яны выбіраюцца ў дарогу, на выгане супраць вокан кватэры настаўніка ціха прапаўзае цень і туліцца ў цёмных закутках, застаючыся непрыметным для іх.

Далёка за пераездам, каля самага сяла, настаўнік спыняецца.

— Ну, Вольга Віктараўна, цяпер вы, можна сказаць, і дома. Бывайце здаровы.

— Андрэй Пятровіч! А вы начуйце ў мяне. Чаго вам ісці так позна?

— Не так ужо і позна. Покі вы нарыхтуецеся класціся спаць, я буду дома.

— А чаму вы не хочаце начаваць?

— Я люблю хадзіць поначы — гэта раз.

— І баіцеся плётак — гэта два.

— Ну, няхай будзе два,— згаджаецца Лабановіч.

— Ну, як знаеце… Яно, можа, і праўда, што не варта даваць страву для плётак. Толькі ж мне шкада, што вы будзеце з-за мяне трапацца яшчэ цэлую гадзіну.

— Э, Вольга Віктараўна! Усё роўна трапацца прыйдзецца. Дык лепш пачынаць патроху цяпер.

Яны развіталіся.

Толькі цяпер, калі Лабановіч апынуўся адзін на грэблі, ён адчуў усю глыбіню, глуш і затоеную ціш асенняй ночы. Нізка да зямлі туляцца чорныя кусты побач грэблі. Сцятыя гэтым густым змрокам, яны выглядаюць як нейкія дзіўныя купіны. А далей нічога не відаць. Зямля завешана чорным-чорным полагам. На небе ні зорачкі. Сівыя хмары навісаюць нізка-нізка і яшчэ больш павялічваюць гэтую цемнату. Відаць, збіраецца дождж.

На пераездзе Лабановіч запыняецца. Чуваць далёкае грукатанне поезда. Настаўніку робіцца весялей, і грукат здаецца яму блізкім і слаўным. Далёка-далёка выплываюць са змроку два агеньчыкі, як вочы добрага прыяцеля. Здаецца, яны стаяць на адным месцы, не рухаюцца, але жалезныя колы ўсё выразней спяваюць сваю аднастайную песню-тухканне.

Гэтыя два агеньчыкі і гэтае тухканне, што ажыўляюць начную пустэлю, мімаволі напрошваюцца на параўнанне з тым невядомым новым, прыход якога адчуваюць ужо чуткія вушы гэтых загнаных у цёмныя норы людзей.

XXVII

З крутой завіліны каля сяла Высокага, дзе Піна падаецца ў бок зарэчных балот, вельмі добра відаць паўднёвая часць Пінска. Велізарны белы манастыр, збудаваны езуітамі ў шаснаццатым веку, і манастырскі будынак, дзе даўней жылі манахі, а цяпер змяшчаецца духоўнае вучылішча, узнімаюцца над роўняддзю балот, становячы самы крайні паўднёвы рог Пінска.

Зацятаю грознасцю і панураю суровасцю вее ад гэтых старасвецкіх муроў, а манастыр мае выгляд непадкупнага вартаўніка аджытых рэлігійных традыцый старасветчыны. Як непарушная скала над морам, стаіць над балотамі гэты маўклівы волат, аглядаючы неасяжныя разлогі Пінскага Палесся на далёкія дзесяткі вёрст. Халодная строгасць стылю і гордая моц узняцця ўгару робяць дужа вялікае ўражанне і прыкоўваюць да сябе ўвагу, кідаючыся ўсім у вочы. У ясныя вясеннія або летнія раніцы ці вечары, калі паветра, напоенае вільгаццю, бывае асабліва чыстым і празрыстым, манастыр выступае яшчэ больш пуката і выразна ў сваіх магутных абрысах. Тады ён здаецца зусім блізкім, хоць да яго адгэтуль будзе вёрст пяць. Яго парталы паважна разгортваюцца на фоне ружова-яснага неба, і нельга не заглядзецца на яго.

Кожны раз, калі Лабановіч ідзе з воласці па-над Пінаю, яму кідаецца ў вочы гэты манастыр і нейкае дзіўнае ўражанне робіць на настаўніка, будзячы ў памяці падзеі гістарычнага мінулага, змаганне двух веравызнанняў, з якіх ніводнае не зрабіла людзей шчаслівымі. Многа прайшло часу, многа людскіх пакаленняў сышло з арэны жыцця, а гэтая махіна стаіць і стаіць і доўга яшчэ будзе стаяць, каб быць сведкам новага змагання за новы парадак жыцця, дзе на першым плане будуць рэальныя інтарэсы людзей.

Лабановіч не спускае з памяці апошнюю гутарку з Вольгаю Віктараўнаю. Яны ўмовіліся спаткацца вечарам у суботу каля гэтага манастыра на прыстані. Тут жа недалёка патайнае месца, дзе зрэдку адбываюцца патаемныя сходы. Вось такі сход і займае цяпер мыслі настаўніка.

Сказаць праўду, Лабановічу трохі страшна. Страшна гэтага новага павароту ў жыцці, бо ён немінуча павінен пайсці па дарозе, дзе так многа небяспекі, дзе на кожным кроку цябе можа чакаць ліхая прыгода. У яго ўяўленні рысуюцца арышты, астрогі, ссылка. З таго часу, як пачаў настаўнік весці сваю патайную работу, ён адчувае нейкі непакой і трывогу. Калі яму здаралася бачыць тут якога-небудзь паліцэйскага чына, мімаволі думалася, ці не па яго справе з’яўляецца гэты прадстаўнік улады. Нервы ўвесь час былі трохі ўзняты, і ён стаў падазроным і асцярожным, асабліва калі да яго пачалі даходзіць сякія-такія чуткі аб яго паводзінах. Але патрошку ён прывык да мыслі, што можа папасціся, што яго заарыштуюць, і перастаў гэтага баяцца. Наадварот, яму часамі арышт здаваўся прынадным, не пазбаўленым своеасаблівай прыемнасці. Чаму ж і не пацярпець за праўду? Чаму не спрабаваць лёсу «крамольніка»? Чаму не зазнаць астрожнага жыцця? Астрог таксама ёсць школа, дзе жыццё пазнаецца больш глыбока і востра. Апроч усяго гэтага, тут ёсць і пэўная рызыка, ёсць асалода змагання. Ты ведаеш, што за кожным тваім крокам сочаць, што, калі ўсё выкрыецца, цябе будуць лавіць, будуць судзіць, але ты таксама можаш не паддавацца, выкручвацца, весці сапраўднае змаганне за сваё права жыць на волі.

Займае думкі і спатканне з людзьмі, да гэтага часу яму невядомымі. Ён толькі чытаў аб іх, чуў здалёку і пераважна з вуснаў тых, хто іх ненавідзеў, лічыў самымі вялікімі злачынцамі на свеце. Ён адчувае глыбокую павагу да іх, нават некаторы страх. Хто такія яны, гэтыя людзі? Чым яны жывуць? Аб чым думаюць? У яго ўяўленні гэтыя людзі ўсе — героі, на якіх можна пазіраць толькі з вялікаю пашанаю.

У суботу надвячоркам, закончыўшы работу ў школе, ён збіраецца ў дарогу, прыхаваўшы ў патайнае месца ўсё, што магло б яго выкрыць у выпадку якога-небудзь непажаданага здарэння, замыкае кватэру на ключ і ідзе выганам на дарогу. Асенні змрок насоўваецца борзда, звужваючы паземы і націскаючы на занямелыя далі. У сялянскіх дварах снуюць людзі, пыняць свае гаспадарскія справы, канчаючы клопат кароткага дня.

Лабановіч мінае выганы, выходзіць у поле. Тут прастарней і як бы вальней трохі, прынамсі, нікога не відаць, бо Лабановічу не хацелася б цяпер спаткаць каго-небудзь знаёмага, уступаць у гутаркі, выдумляць прычыны свайго позняга вандроўніцтва ў Пінск, хоць іх можна лёгка прыдумаць не адзін дзесятак. Але на дарозе ціха і бязлюдна. Праходзіць і Альбрэхтова, дзе раскінуўся велізарны маёнтак пана Скірмунта, дзе працуюць яго сукнавальня, гісэрня, бровар і яшчэ нешта. Каля маёнтка на полі, як копы сена, параскідаліся досыць высокія капцы, дзе закапана бульба на гарэлку. Недалёка ад дарогі пачынаецца велізарная клуня, крытая чаротам. Клуня цягнецца ад дарогі да самае Піны — сажняў дзвесце, напэўна, яе даўжыня. За Альбрэхтовым, ужо каля самага горада, відаць Лешча, дзе ёсць цэркаўка і папоўская пасада. Ужо цёмна, але высачэзныя вязы і ліпы яшчэ вырысоўваюцца сваімі шырокімі вярхамі на шэрым небе.

Мінуўшы арыштны дом, прычым Лабановіч падарыў яго вельмі ўважлівым поглядам, ён ступіў на тэрыторыю Пінска і пайшоў па брукаванай Купецкай вуліцы. Тут было досыць пуста і глуха. Калі-нікалі затухкаюць па каменным мосціку ногі, скрыпнуць веснічкі, і зноў усё заспакойваецца, як бы скоўваецца гэтым цёмным змрокам. Прайшоўшы некалькі вуліц і завулкаў, Лабановіч накіроўваецца на прыстань, абмінаючы болей жывыя і шумлівыя вуліцы. Па дарозе папалася яму некалькі будак, пунктаў паліцэйскай варты, каля якіх звычайна стаялі або тупалі гарадавыя ў цыратовых плашчах.

«Што рабіў бы ты, брат, каб ведаў, куды я іду? — думаў Лабановіч, мінаючы сонных, марудлівых, прывычных да свае варты гарадавых.— Напэўна, заварушыўся б шпарчэй»,— ледзь прыметная ўсмешка прабягае па яго губах.

Не даходзячы да цэнтра горада, Лабановіч ідзе глухім завулкам у бок прыстані. Прыглядаецца да тых фігур, што абганяюць яго. Мяркуе, ці не шпік гэта часамі, бо яму здаецца, што гэтыя людзі-сабакі чуюць нюхам яго крамольныя замахі.

На прыстані ізноў адчуваецца вальней і прастарней. Прыстань шырокая, доўгая, роўная, прасторная, акуратна вылажана гладкімі каменнымі плітамі і заліта асфальтам, абсаджана двума радамі каштанаў. Таксама ў два рады пастаўлены тут лаўкі на роўнай адлегласці адна ад другой, каб было дзе пасядзець у добрае надвор’е людзям, калі прытомяцца, шпацыруючы. Прыстань моцна сціскае левы бераг глыбокай і спакойнай Піны. Яе халодныя сталёвыя струмені ціха ўсхліпваюць, б’ючыся аб гладкі каменны бераг, штось гутараць прыцішаным голасам з чаротамі на другім баку, злёгку пакалыхваюць параходы і параходзікі, дубы і чайкі, што густа збіліся на ўсім працягу прыстані.

Павольна пасоўваецца Лабановіч у бок манастыра. Пануры і страшны цяпер гэты манастыр, атулены змрокам і імглою асенняга вечара. Яго сярэдзіна сям-там выступае з цемрадзі белымі плямамі, дзе падае святло ад вокан і ліхтароў, а парталы і вежы расплываюцца ў змроку.

Вольга Віктараўна трохі спазнілася. З ёю быў незнаёмы высокі хлопец.

— Пазнаёмцеся,— кажа яна.

Лабановіч і незнаёмы хлопец моўчкі павіталіся.

— Вы даўно тут? — пытае калегу Вольга Віктараўна.

Лабановічу здалося, што яна стараецца гаварыць ціха. Мусібыць, гэта патрабуецца асцярогаю.

— Ды ўжо з паўгадзіны тупаю.

Ён хоча прыдаць вясёласць свайму голасу.

— А вы не замаркоціліся без мяне? — таксама весела гаворыць і Вольга Віктараўна.

— Ой, як замаркоціўся! Хацеў ужо кідацца ў Піну, але пабаяўся, што будзе холадна.

Яна ціха шэпча на вуха яму:

— Мяліце ўсякае глупства. Чым больш глупства, тым лепей. Пачалі вы надта добра.

Іх абганяе чыясь постаць. Можа, гэта быў так сабе чалавек, а можа, і шпік. Хвілінкі праз дзве зноў праслізнула фігура. Лабановічу здалося, нібы тая ж самая, што іх абганяла.

— Пойдзем, гаспада, падзакусім у рэстаран! — громка гаворыць незнаёмы хлопец.

Яны накіроўваюцца на людную вуліцу, дзе светла і шумна, і праходзяць адзін квартал. Незнаёмы хлопец крута верне ў завулак. Ідуць доўга, мінаюць вуліцы і завулкі і выходзяць да манастыра з другога боку. Незнаёмы хлопец запыняецца, прапускае наперад Вольгу Віктараўну і кажа:

— Заходзьце!

Лабановіч з настаўніцаю ўваходзяць у дворык, дзе лепіцца некалькі заняпалых старасвецкіх хатак, заходзяць збоку і спыняюцца на ганачку.

Вольга Віктараўна стукае.

— Хто? — пытае адтуль голас.

— Ад Барыса,— адказвае Вольга Віктараўна.

Дзверы адчыняюцца. Яны заходзяць у пакойчык, даволі прасторны, але абсталяваны бедна. Збітая, аблупленая канапка, голыя сцены, калі не лічыць гітары на адной з іх, некалькі крэслаў, невялічкі столік, на якім цьмяна гарэла просценькая лямпа,— вось і ўся абстаноўка.

Тут сядзелі тры асобы.

Лабановіч следам за Вольгаю Віктараўнаю па чарзе павітаўся з імі, прычым ніхто сваіх прозвішчаў не называў. Толькі Вольга Віктараўна называла незнаёмых па імёнах: таварыш Глеб, Саламон, Грыша. Усе яны — яшчэ маладыя дзецюкі, і вызначыць іх прафесію было трудна — напэўна, рабочыя.

Самы сталы быў Глеб, і аблічча выкрывала ў ім найбольш інтэлігентнага чалавека на гэтым сходзе. Ён насіў пенснэ. Меў невялічкую рыжаваценькую бародку, акуратна падстрыжаную, і трымаўся найбольш незалежна і спакойна. Па ўсім відаць было, што ён — найбольш аўтарытэтная тут асоба.

Лабановіч абегла акінуў поглядам пакойчык з яго ўбогаю абстаноўкаю і запыніў усю сваю ўвагу на гэтых маладых, зусім незнаёмых яму хлопцах.

Уяўленне аб рэчаіснасці і сама рэчаіснасць — розныя рэчы. Вобразы «крамольнікаў»-рэвалюцыянераў зусім не так рысаваліся Лабановічу. Перад ім былі звычайныя людзі без рамантыкі і дэманізму, на від хірлявыя і слабыя, адзетыя яшчэ бядней, чым ён сам. Яму здалося, што яго новыя знаёмыя чымся занепакоены… Няўжо яны баяцца? Было неяк нялоўка, цесна і як бы душна, а наогул непрыемна і залішне ўрачыста.

Грыша падыходзіць да Глеба, аб чымся гутараць. Саламон падсядае да Лабановіча.

— Вам, таварыш, першы раз прыходзіцца быць на такіх сходах?

— Першы раз,— адказвае настаўнік.

— А вы ўжо многа займаецеся настаўніцкаю практыкаю?

— Трэці год.

— Ну, а скажыце, як настроена сялянства?

— Розныя ў іх бываюць настроі. Даць такую агульную характарыстыку досыць трудна.

Праз колькі хвілін з другога ходу паказваецца высокі малады хлопец, той самы, што вёў іх сюды. Ён пашаптаўся з Глебам.

Лабановіч тым часам крыху асвойтаўся і з цікавасцю чакае, што будзе далей.

— Таварышы! — гаворыць Глеб.

Голас яго звонкі, вочы вясёлыя і смелыя. Ён папраўляе па прывычцы пенснэ і кажа далей:

— Нам, думаю, цікава будзе пачуць невялікую інфармацыю з месца ад нашага новага таварыша.

Гэтыя словы адрасаваліся да Лабановіча. Ён адчуў тое самае, што адчувае не зусім добра падрыхтаваны вучань, калі яго нечакана выкліча настаўнік.

Чатыры пары вачэй падымаюцца на Лабановіча. Ён прыходзіць у некаторае замяшанне, але яго выручае Вольга Віктараўна. Яе жаночы такт выводзіць суседа з досыць непрыемнага для яго стану.

— Я думаю,— гаворыць яна,— майму калегу цікава было б наўперад увайсці ў курс справы. Ці не лепей было б, каб таварыш Глеб сам зрабіў інфармацыю іншага парадку.

— Наш сённяшні час, на жаль, абмежаваны, і гэта зрабіць цяпер якраз не выпадае. Нам трэба прыняць інструкцыі на момант дня, ну, на бліжэйшыя дні,— адказвае Глеб. Потым ён, як бы эканомячы час, стаў гаварыць сам да Лабановіча:

— Нам вядома ваша работа, і я з прыемнасцю вітаю вас, таварыш, як нашага аднадумца, хоць афіцыйна вы ў нас не лічыцеся.

У далейшым Глеб крануў трохі тую рэвалюцыйную дзейнасць, якую трэба праводзіць цяпер, пахваліў Лабановіча і зрабіў высокую ацэнку яго работы. Гэта надало настаўніку смеласці, і ён папрасіў слова, каб выказаць свой погляд на праграму далейшай працы.

Прамова Лабановіча была наўперад крыху блытаная, словы неяк не слухалі яго, і язык варочаўся не так, як належыць. Але потым ён паправіўся і нават ажывіўся, калі выказваў свой погляд на пашырэнне прапаганды сярод сялян праз вясковых настаўнікаў.

— Як мне думаецца, да гэтага часу вельмі мала зварачаецца ўвагі на нашага брата з боку рэвалюцыйных арганізацый. А між тым вясковы настаўнік — адзіны чалавек сярод сялянства, што мог бы весці работу. А для гэтага трэба толькі разварушыць яго, згуртаваць у свае настаўніцкія арганізацыі параскіданых па трушчобах настаўнікаў. Тады можна падрыхтаваць у належнай ступені народ да рэвалюцыі.

Такі погляд знаходзіць тут спачуванне, што надта ўзнімае дух Лабановіча. І Вольга Віктараўна радуецца за яго, бо гэта ж яе кандыдат.

На развітанні яму даюць лісткі і брашуркі, адрасы кватэр і запрашаюць надалей трымаць сувязь.

Вольга Віктараўна застаецца начаваць у сваіх знаёмых, а Лабановіч, шчодра наладаваны нелегальнаю літаратураю, пляцецца па апусцелых вуліцах і завулках, баязліва прыглядаючыся і прыслухоўваючыся да гэтай зацятай цішыні, і калі мінае раён горада, дык адчувае вялікую палёгку і ўздыхае вальней.

XXVIII

Ясна відаць, што Іван Пракопавіч, казённы ляснічы, не ў гуморы. Не гадзіну, не дзень, нават і не тыдзень, а праз цэлыя месяцы хмурыцца яго крутая лабаціна, сярдзіта звісаюць доўгія вусы, а з быстрых вачэй іскры сыплюцца. Нават лаянка яго, звычайна прыяцельская, прыязная, вясёлая, цяпер звініць сапраўднаю злосцю, рассыпаецца круглымі, ядранымі словамі пад парасонамі высозных вязаў і ліп, што стаяць у парку.

Хоць ужо і холадна, але Лабановіч сумысля адчыняе фортку ў акне супраць парку казённага ляснічага, каб пачуць гэтую лаянку. Гэта нават і не лаянка, а дыскусія Івана Пракопавіча на сацыяльна-палітычныя тэмы. І тут няважна, ці пярэчыць яму хто, ці не,— важна толькі сама зачэпка для такой дыскусіі, бо ў ляснічага накіпела на сэрцы за гэтыя часы, і яму трэба выліць сваё абурлівае нездаваленне, накіраванае на няздольнасць вялікіх і малых чыноўнікаў, на гэтае нікчэмства, што пачынае дамагацца нейкіх сваіх правоў, выпаўзае, як гад з нары, на віднае месца. Ён не можа пагадзіцца з гэтым няшчасным фактам, што на Русі перавяліся «багатыры», або волаты, што няма каму ратаваць яе. Таксама няважна, як хто слухае яго, згаджаецца з ім ці не,— яму проста трэба чалавек, сведка яго абурэння. А калі гэты сведка, які-небудзь паляшук з Выганаў ці з Высокага, ці хто іншы, нават з інтэлігенцыі, часамі, не дачакаўшы канца, памаленьку схаваецца, проста збяжыць, дык ён яшчэ сакоча некаторы час. А калі заўважыць, што яго слухачы — вязы і ліпы, тады азірнецца быстра, як патрывожаны арол. Часамі ён на гэтым і канчае. Усё залежыць ад таго, у якой меры выліта абурэнне. Калі ж абурэнне надта вялікае, ён ідзе шукаць жывога сведку-слухача, каб скончыць дыскусію. Спружыніста зрываецца з месца, рашуча кіруецца да плятня ў бок школы. Там ёсць пералаз. Іван Пракопавіч задзірае полы чорнага яраслаўскага кажуха, закідае перш адну, потым другую нагу — гоп! — і ён на тэрыторыі школы.

На сярэдзіне школьнага агарода ён трохі затрымліваецца — куды накіравацца. Ізноў-такі далейшыя паводзіны яго залежаць ад ступені абурэння. Часамі ён мінае школу і ідзе далей, бо настаўнік заняты, хоць з ім пагаварыць найзручней. Па-першае, ён слухаць умее, уставіць слова, рэпліку падасць, ну, словам, дапамагае выказацца да дна; па-другое, ён такі чалавек, з якім прыемна пагаманіць аб вайне: абодва яны былі ў курсе ваенных спраў, абодва мелі на канец вайны аднакія погляды, хоць яны тут здорава падашукаліся; па-трэцяе, настаўнік такі чалавек, з якога можа толк быць, калі яго належным парадкам накіраваць у патрэбны пункт. І ляснічы шмат папацеў, даючы суседу належны кірунак; засылаў яму «Новое время», Розанава, Лютастанскага, а з прыгожага пісьменства — Мельнікава-Пячэрскага, якога ляснічы ставіў на самае першае месца сярод рускіх пісьменнікаў, бо раманы «На горах» і «В лесах», на яго думку, не мелі роўных сабе.

Абурэнне Івана Пракопавіча на гэты раз такое вялікае, што ён ідзе ў школу. Наўперад заходзіць у кухню.

— Здарова, Ганна! — як з пісталета выпальвае Іван Пракопавіч словы прывітання.

— Здаровенькі булы! — кланяецца Ганна.

— Ну, як жывуць байструкі твае?

Ганна штось адказвае, але ён не слухае. Карыстаецца выпадкам, каб сарваць хоць на кім сваю злосць:

— Ну, не сукін гэта сын? Гэта чалавек? Гэта бацька? Хоць бы капейку прыслаў на сына, прахвост! Ну, ён вырасце…— і паказвае пальцам на малога Кірылу.— Што ж з яго будзе? Куды прыткнецца? Красці пойдзе або возьме новую моду: у рэвалюцыю пойдзе! Цяпер жа вот такія смаркачы,— палец ляснічага накіроўваецца на Юсту,— пачынаюць бунтавацца, вучыцца не хочуць, супраць дырэктара выступаюць… Больш іх розгамі лупцуй! Не шкадуй дубцоў! Не дасі лазы, калі лаза па іх плача, сама ад іх плакаць будзеш!

Выпусціўшы такім парадкам частку пары свае злосці, ляснічы заходзіць у кватэру настаўніка. Пакуль не прыйдзе на пераменку настаўнік, Іван Пракопавіч, як тыгр у клетцы, ходзіць па пакойчыку, пазірае ўніз, залажыўшы рукі за спіну. Увесь час на яго твары адбіваюцца: то яхідны смех, то злосць, то іронія, то сарказм. Сяды-тады з губ зрываецца кароткае бурчанне. Але як толькі ён згледзіць настаўніка, усе гэтыя эмоцыі раптам прападаюць, твар прыходзіць на кароткі час у звычайны стан, на той толькі момант, каб павітацца з Лабановічам.

— Ну, што? — пытае Іван Пракопавіч, — школа ваша яшчэ не бастуе?

— А чаго ёй баставаць?

— А як жа? Пайшлі забастоўкі сярод дзяцей. У Пінску, унь, рэальнае вучылішча забаставала — давай ім свабоду! Прыгатавішкі мітынгаваць пайшлі. «Далоў,— кажуць,— дырэктара і настаўнікаў!» Ходзяць і папяросы кураць… Ну, што вы скажаце?

Пасля кароценькай паўзы, набраўшы духу і раптам змяніўшы выраз твару, Іван Пракопавіч панёсся, як спуджаны конь, крышачы і калечачы ўсё на сваёй дарозе.

— А нашы гэтыя пенцюхі, адміністрацыя, начальства гэтае, з пазвалення сказаць, і губы адвесіла!..— Ляснічы таксама адвешвае губу, каб паказаць, які выгляд мае перапалоханае начальства.

Лабановіч не можа захаваць сур’ёзнасці і закочваецца смехам.

— Чаго вы смяецеся?

— Ну, вельмі ж «карцінна» расказваеце, Іван Пракопавіч,— не перастаючы смяяцца, адказвае Лабановіч.

— Дык праўда ж гэта! Галовы пагублялі! Стаіць збоку: адна калоша поўная, а другая як завязаць. А гэты наш… паліцмайстар!.. Жаба разлезлая! Ліберал!.. Вы ведаеце? Пракламацый яму ў кішэню бахурчыкі напхалі! І гэта — павятовы начальнік паліцыі! Сорам! Гнаць такіх у тры шыі, каб паветра не псавалі! Над бочкамі начальнікам паставіць!.. Тфу!.. Дубовыя галовы!

Іван Пракопавіч ледзь са скуры не вылазіць. І ўсё ў ім гаворыць: язык, губы, нос, бровы і лоб, вочы і вушы, рукі і ногі, як бы ў нейкім дзікім шаленстве. Яго слухач не вытрымлівае і пачынае зноў смяяцца. Сярдзіта глядзіць на яго ляснічы.

— Ды тут і смешнага нічога няма,— кідае настаўніку.

— Ну, як жа не смешна, Іван Пракопавіч: такая шышка паліцмайстар і раптам — начальнік над бочкамі!

— Сволачы, скажу вам! Скуры прадажныя! У той час, калі дзяржаве патрэбны цвёрдыя людзі, іх тады няма, яны ссыхаюць, нікнуць, туляюцца, прыкідваюцца, што нічога няма і нічога яны не бачаць. Хіба можна дапусціць, каб нейкая няшчасная саплівасць асмелілася дамагацца нейкіх там свабод, гаварыць пра абмежаванне ўлады манарха?

— Нічога не зробіш, Іван Пракопавіч: стыхійна выліваецца абурэнне заціснутага…

— Ерунда! — грыміць ляснічы.— Якая стыхійнасць? Якое абурэнне? Хто заціснуты? У нас у Расіі большая свабода, чым у любой канстытуцыйнай ці рэспубліканскай дзяржаве. Вы акалпачаны прадажным жыдоўскім друкам. Хіба вы гэтага не ведаеце? Рускаму чалавеку цяпер няможна слова сказаць, яму заціскаюць рот, высмейваюць, рэтраградам называюць. Увесь друк у жыдоўскіх руках, ім трэба разбурыць праваслаўную царскую Русь, а рускіх людзей парабіць шабасгоямі.

Скіраваўшы гутарку ў гэты бок, Іван Пракопавіч разліваецца бясконцым патокам слоў. Пярэчыць яму — усё роўна, што ў сцяну гарохам страляць: ніякіх аргументаў ён знаць не знае і не слухае, наадварот, гэта толькі — падліванне масла ў агонь. Лабановіч цярпліва выслухоўвае ляснічага, хоць там дзеці дурэюць, як школы не развернуць.

Замкнуўшы круг сваіх аргументаў і выліўшы злосць на «жыдоў», у чыіх руках уся прэса, Іван Пракопавіч ізноў навальваецца на паліцмайстра. Ніяк яго забыць не можа.

— І гэтая аблезлая жаба, рапуха, гаворыць мне ўчора: «А вы там, Іван Пракопавіч, агітацыю ведзяце сярод сялян!» Гэта я вяду агітацыю? Ну, ці чулі вы?

— Ну, гэта ён толькі, напэўна, жартаваў, — заступаецца за паліцмайстра настаўнік.

— Ды хоць бы і жартаваў! Як ён асмельваецца сказаць мне гэта публічна? Думаў даць у зубы, ды скандалу не хацеў рабіць. А варта было б.

Ляснічы трохі супакойваецца. Відаць, яму стала цяпер лягчэй, бо ён сказаў усё, што наймацней карцела.

— Ну, выбачайце,— нарэшце гаворыць ён,— у вас там гэтыя шмокі шыі ломяць, а я вас затрымліваю.

Ляснічы падае руку і выходзіць, а настаўнік яшчэ доўга пасмейваецца, успамінаючы, што паліцмайстар абвінаваціў ляснічага ў агітацыі сярод сялян.

«Калі што, ляснічы закіне за мяне слова»,— кажа сам сабе.

І не адзін Іван Пракопавіч выбіты цяпер з каляіны: дыханне рэвалюцыі і яе грозны размах адчуваюцца ўсімі. Кожны ж новы дзень прыносіць весткі, што рэвалюцыя расце і ўшыр і ўглыб. І важней за ўсё — бунты ў войсках і сялянскі рух.

Дзяк Бацяноўскі ходзіць ды прыслухоўваецца, але сам гаворыць мала. Ён толькі трасе галавою ды ўздыхае:

— Охо-хо! Да чаго дажыліся!

Часамі, сустрэўшы каго-небудзь з заняпалых гаспадароў, ён усміхаецца і пытае:

— Можа, вам ужо і поп з дзяком не патрэбны?

Айцец Мікалай — чалавек дыпламатычны. Ён асцярожненька і ў заўтрашні дзень зазірае, а калі сустрэне чалавека, чыё спачуванне на баку рэвалюцыі, дык ціхенька пашэпчацца з ім.

— Хочуць адабраць зямлю ад духоўных! Няхай бяруць! Няхай мне назначаць пенсію. Нашто мне зямля? Адзін толькі клопат і згрызоты з ёю, а карысці няма. А мужыку зямля патрэбна. Дык нашто гэтая лішняя зачэпка для непрыязні? Вось вы глядзіце,— а. Мікалай паказвае рукі,— сам працую, мазалі панаціраў на гэтай зямлі… Няхай бяруць яе! Маюць рацыю.

Хітры чалавек а. Мікалай: дагаджае і Богу і мамоне.

Найбольшы водгук на падзеі рэвалюцыі можна пачуць у воласці. Захар Лемеш рэвалюцыі не спачувае. Ён абураны ёю. У галаве яго не месціцца, як гэта можна пайсці супраць начальства? І дзе гэта бачылі, каб людзі маглі жыць без начальства?

— Добра! Ну, вось, скажам, перасталі слухаць у воласці старшыню. Падатку не плацяць, нядоімак не нясуць і навабранцаў не даюць. Дык што ж бы тады было? Рунда!

Глянуць на справу больш глыбока старшыня ніяк не можа. Ён толькі чуе, што дабра ад рэвалюцыі яму не будзе. Вось пісар — той, падла, разбіраецца. І пагутарыць прыемна з ім, бо пісар у руку старшыні гаворыць.

— Ну, як ты глядзіш, пісар: паскідаюць нас, брат, з табою,— пачынае старшыня. Праўда, ён не верыць, што іх паскідаюць, але яму хочацца, каб пісар выказаў свой погляд на гэта.

Пісар насоўвае густыя бровы, вочы яго грозныя-грозныя, наскрозь, здаецца, праб’юць кожнага, хто асмеліўся б крануць яго і старшыню.

— Хто скіне нас? — пытае пісар.

— Ну хто ж? Забастоўшчыкі, дэмакраты!

— А халодная нашто? А нашто казакі? Прыслалі ж у Пінск сотню казакоў. Так, брат, усыплюць, што тыдзень сваім крэслам не сядуць. Няхай толькі заварушыцца хто!

Старшыня ад задавалення ўсміхаецца.

— Казакі — народ спрытны. Майстры залівання даць,— згаджаецца ён.

А пісар прыходзіць у абурэнне:

— Ды я сам вазьму нож і пайду рэзаць гэтых дэмакратаў. Рэзаць буду направа і налева! Дай толькі мне нож.

Пісар сашчэмлівае зубы і згортвае кулакі, а твар старшыні свеціцца ад радасці.

— Герой наш пісар, далібог герой.

Пазіцыя сельскага старасты Бабіча не такая выразная, бо ён наогул больш маўчыць і слухае. Але заставацца зусім у ценю ён лічыць нязручным, і калі прыходзіцца быць у кампаніі асоб афіцыйных, ён у некаторых момантах гутаркі трасе галавою, часамі з сур’ёзнасцю на твары, а часамі аздобіўшы яго смехам, у залежнасці ад абставін. Наогул жа Бабіч і па службоваму і па сацыяльнаму свайму стану ёсць як бы нейкая прамежная планета, што адчувае на сабе ўплыў суседніх планет.

На зборні гутаркі трохі іншыя.

Заядлымі палітыкамі з’яўляюцца дзед Піліп і фурман Аўмень. Ізноў жа такі і тут першая роля належыць Аўменю. Кожны раз, асабліва калі прыедзе з Пінска, ён уражае сваіх слухачоў якою-небудзь неспадзяванаю навіною.

— Ну, скора будзе канец трыбухачам!

Пад «трыбухачамі» Аўмень разумее ўсіх паноў і шышак. Паясняць гэта сваёй аўдыторыі не трэба — усе ведаюць, хто такія трыбухачы. Дзед Піліп утароплівае ў Аўменя свае пранізлівыя вочы. І вочы яго і нос, непамерна доўгі і чырвоны, пабіты на дзірачкі, як акораная чачоткавая бяроза, і ўся постаць дзеда Піліпа ператвараецца ў знак запытання.

— Ну? — дзівіцца ён.

— Канчаецца іх панаванне. Губернатары і тыя хвасты пападціскалі. Свабода, брат, пайшла! Каюк міністрам!

— І міністраў не будзе?

— Усё будзе скасавана!

— Каму ж тады падаткі плаціцьмем?

— І падаткаў не будзе. Самі будуць на сябе працаваць.

— А як жа начальства? — пытаюць Аўменя.

— Начальства застаецца без падначальных, ніхто яго слухаць не хоча цяпер.

— Няўжо ж такі начальства не будзе?

— Будзе, але другое. Тое начальства назначалася, а гэта выбірацца будзе.

— І земскага будуць выбіраць?

— Калі трэба будзе, то выберуць. Але іх не любяць нешта. Ці захоча хто і земскім быць?

— Чаму не захоча! — гаворыць дзед Піліп, — у начальства, пэўна, кожны папрэцца… Ха! — ускідвае ён рукамі, — вось, ядры тваю качку, якія часы находзяць!

Калі на гэты час разважанняў праходзіць пісар або старшыня, гутарка абрываецца, бо такіх размоў начальства не любіць.

XXIX

Прыходзіць у школу Аксён Каль. У руках у яго скрутак, абгорнуты газетаю. І выгляд у Аксёна радасны і светлы. Такі выгляд бывае ў таго, хто доўга чагось шукае, нягледзячы ні на якія перашкоды і на безнадзейнасць, здавалася б, гэтага шукання, і ўрэшце знаходзіць.

Аксён разгортвае скрутак і паказвае настаўніку план. На плане зняты сялянскія землі і сумежныя ўладанні пана Скірмунта.

— Гэта такая праўда і справядлівасць на свеце!..

Аксёнавы вочы запальваюцца агнём помсты.

— Вы бачыце, каму належаць затокі па плану і хто імі карыстаецца?

Злашчасныя затокі, з-за якіх Аксён Каль так многа судзіўся, хадзіў, дабіваўся законнага права на іх, у плане значыліся на сялянскіх землях.

— Прывесці яго сюды, тыцкнуць носам у план, а потым утапіць прахвоста ў гэтых затоках!

— Нічога, Аксён: будзе свята і на нашай вуліцы. Надыходзіць час расплаты за здзекі над народам. Дымам і агнём паляцяць у неба панскія палацы, і ўжо ляцець пачалі.

— Спаліць! Спаліць і зруйнаваць іх, а котлішчы пазаворваць.

З аднаго і з другога боку абурэнне было вялікае. Нарэшце Каль пераходзіць на практычны грунт, каб вырашыць пытанне, як і што рабіць далёй.

— А сяляне ведаюць пра гэты план? — пытае настаўнік.

— Заўтра будуць ведаць усе.

— Збірайце тады сход. Вырашым сходам. Выступаць трэба згодна і ўсім разам.

На трэці дзень сабраўся сход.

Ніколі не бачылі школьныя сцены такога мнагалюднага, бурлівага, неспакойнага сходу. Вякамі збіраная і тоеная крыўда, несправядлівасць і прыніжэнне цяпер усплываюць са дна сялянскай душы і злучаюць увесь натоўп у нешта адно злітнацэлае, многагаловае, мнагарукае, знітаванае адным жаданнем, адною воляю. Гэта той стан выяўлення людской псіхікі, калі людзі-адзінкі расплываюцца, каб зліцца ў чалавеку-натоўпе.

Сярод соцень светлых і цёмных галоў, валасатых і лысых, відаць і старастава галава. Бабіч, гэты ціхі, лагодны чалавек, які ўмее так добра слухаць, цяпер строгі і зацяты. Відаць, ён чымся заклапочаны і як бы неспакойны. Ці выпадала яму прыходзіць на гэты сход як асобе афіцыйнай?.. Нядобра займаць такое прамежнае месца! Старшыні тут няма. О, не! Старшыня сюды не пойдзе. І царкоўны стараста Крэшчык таксама не прыйшоў. Дый многа каго няма, але гэта ўсе людзі заможныя, што каля начальства любяць пабыць, а тут якраз супрацьначальніцкая чыннасць можа мець месца.

Грозны вагар зямельных бунтаў пакаціўся па неабсяжных прасторах царскай Расіі, скутай астрогамі і ланцугамі няволі, пакаціўся бляскам пажараў, клубамі дыму, афарбоўваючы ў крывавы колер халоднае асенняе неба. Адвечная сялянская прага да зямлі і гэтае неўміручае імкненне да волі цяпер выліваюцца ў адным глухім, няўцямным ракатанні, гудзе і ідзе нястрыманым поступам, разбураючы ўсё на сваёй дарозе. Кідаюць паны маёнткі, як пацукі падпалены млын, уцякаюць у гарады, галосячы аб ратунку і расказваючы аб жудасцях, якія чыніць мужык-звер.

І вось цяпер такія «мужыкі-звяры» сабраліся ў школе. Паміж сабою дома яны не раз цішком разбіралі падзеі апошніх дзён, а цяпер, на сходзе, трэба ўсё гэта аформіць. А для законнасці яны і старасту Бабіча прыпрэглі сюды.

Гудзе сход, як цёмная пушча пад напорам буры. Асобных слоў не чуваць, адзін густы рокат поўніць школьную залу.

Настаўнік і Аксён Каль уваходзяць у школу.

Натоўп сціхае: пачынаецца акт вялікай грамадскай важнасці. Сотні вачэй узняты на гэтых дзвюх асоб.

— Грамада! Дык прыступім да справы.

Голас у Аксёна звонкі. Тоны ўрачыстасці чуваць у ім.

— А-ру-ду-ду-ду-д-ум! — коціцца невыразны гук з натоўпу, зрэдку пранізваючыся асобнымі словамі. Сход выказвае згоду прыступіць да справы.

— Мы прыйшлі не ў воласць, дзе робяцца сходы, а ў школу, бо настаўнік — наш чалавек, ён за нас, а за гэтую справу не возьмецца ні пісар, ні старшыня, ні хто іншы, бо яны нам не спачуваюць! — гаворыць Аксён.

— Басякі! Нажывацца толькі ўмеюць нашым потам! — чуецца голас.

— Мы будзем прасіць настаўніка дапамагчы нам, каб гэта ўсё аформіць і зрабіць як трэба.

— Просім! Просім! — гудзе сход.

У часе гэтага ўступу з натоўпу непрыметна праціскаецца нізенькі, хірлявы паляшук сярэдніх год, з бародкаю, падобнай да жмута моху, што расце на кары старой бярозы. Ён падыходзіць да настаўніка і ціха кажа:

— Вы ж думаеце, мы не ведаем, хто наш вораг, а хто прыяцель?.. Вы майму Алексу падаруначак зрабілі, купілі сіраце кашульку. А поп, пісар, земскі — гэта басякі, скуру гатовы драць з нас, але мы з імі расправімся!

Настаўніку няма калі гаварыць з ім: сход чакае пачуць яго слова.

Самая справа, па якой скліканы гэты сход, усім вядома: трэба нешта зрабіць з панам Скірмунтам, трэба так ці іначай парахавацца з ім.

Лабановіч адчувае ўсю незвычайнасць абстаноўкі, напружанасць моманту і настрой сходу. Ён адчувае таксама і сваю адказнасць, маральную адказнасць перад гэтым узбударажаным народам, гатовым цяпер пайсці на ўсё: грабіць, паліць, рэзаць — такія прыклады яму вядомы. У той жа час настаўніку трэба выпаўніць свой абавязак перад рэвалюцыяй. А парадзіцца ў гэтай справе няма з кім, тым больш гэта патрэбна цяпер, калі прыціхшая паліцэйшчына пачынае падымаць галаву і робіць расправу з сялянствам, паўстаўшым супраць паноў.

Усхвалёваны і бледны, выступае настаўнік перад сходам.

— Грамадзяне! Усім ясны і зразумелы ваш гнеў і абурэнне. Сотні гадоў жылі мы пад панскім ціскам. Нас не лічылі за людзей, нам чынілі здзек і ўсякую крыўду. Селянін на зямлі, рабочы на фабрыцы працуюць на багатых. Паны і багатыры жывуць у раскошы, а вы — у цёмных і цесных халупах, капаецеся, як чэрві ў зямлі, і няма вам ні жыцця, ні долі. Справядліва гэта? Ці павінна гэтак і далей быць? Хто ж за нас заступіцца? Хто дасць нам збавенне ў гэтай цяжкай нядолі? Калі мы самі не паможам сабе, дык нам ніхто не паможа. Вы толькі падумайце: маленькая жменька дваран і багатыроў села вам на карак, захапіла лепшыя землі, жыве з вашае працы і вас жа катуе, чыніць несправядлівасці, пазаганяла вас у норы, у шчыліны, парабіла вас нявольнікамі. Чаму? А таму, што ў іх руках улада, суды, войска. Яны чмуцяць вам галовы праз цэрквы і школы, што гэтак і павінна быць, палохаюць вас карамі ў пекле, каб вы былі паслушнымі і пакорнымі, абяцаюць вам рай на тым свеце, каб самім вальней было жыць на гэтым. Трэба зразумець, хто намі кіруе і чаму, трэба голасна заявіць аб сваім праве і падтрымаць гэтае права сілаю. Што ж для гэтага трэба? Трэба злучыцца ў адзін шчыльны саюз, у адну грамаду людзей і выступаць у згодзе, дружна, як адзін. Толькі тады вы будзеце непераможнымі, бо хто тады выступіць супраць вас? Войска? Але ж яно складаецца з вашых сыноў, і не для таго патрэбна яно, каб біць сваіх бацькоў і братоў.

Гэтая трохі аб’ездная дарога-прамова пачынае, як заўважае прамоўца, таміць сход. Людзям трэба пачуць пра маёнтак пана Скірмунта.

Лабановіч бярэ план.

— Вось вам, грамадзяне, прыклад таго, як справядліва абышліся з вамі. На гэтым плане затокі і прырэчная сенажаць належаць да вас, але чамусь яны апынуліся пад панам Скірмунтам. Вы за іх судзіліся, але нічога не высудзілі. Нават хацелі цару падаваць прашэнне, але і з гэтага нічога не выйшла б, бо і цар за паноў стаіць, а не за вас.

— Галаву адкруціць трыбухатаму чорту!

— Спаліць яго маёнтак разам з ім і з усім яго насеннем! — гудуць злосныя галасы.

Сялянскае абурэнне расце. Яно можа выліцца ў дзікую форму грабежства і гвалту. А ўсё гэта дасць начальству «законнае права» жорстка пакараць сялян, як грабежнікаў і гвалтаўнікоў.

— Грамадзяне! З вамі абышліся несправядліва, але не паддавайцеся злосці і не рабіце таго, аб чым потым прыйдзецца пашкадаваць. Трэба ўсё ўзважыць, абмеркаваць халоднаю развагаю. Перш за ўсё запытаю вас: ці будзеце трывалымі і цвёрдымі, калі ў гэтай справе налучыць вас якое-небудзь ліха? Ці будзеце складаць з сябе віну на каго другога за свае ўчынкі?

Пытанне, кінутае ў натоўп так проста і неспадзявана, ахаладзіла пал сялянскай злосці.

— Вас мы не выдамо! — чуецца голас з натоўпу.

— Я за сябе не баюся,— адказвае прамоўца, уколаты гэтаю шчыраю заяваю.— Я толькі хачу перасцерагчы і напомніць вам, каб наўперад спакойна абмеркаваць, а потым ужо і рабіць арганізавана і дружна, каб вашы ўчынкі сапраўды былі рэвалюцыйныя і свядомыя.

Стараста Бабіч глядзіць на настаўніка, ківае галавою: праўда ўсё гэта, трэба памеркаваць.

— Праўда, праўда,— уголас кажа ён.

— Дык давайце зробім так, каб было, як кажуць, і сярдзіта і каб нас не маглі падкалупіць лёгка і проста.

Сход уважна прыслухоўваецца да слоў настаўніка.

— Я думаю,— кажа ён далей,— наўперад паслаць Скірмунту наша патрабаванне. Яно ў мяне напісана, і я прачытаю вам яго.

Настаўнік бярэ зараней напісаную паперу, петыцыю, што тады звычайна практыкаваліся, і чытае:

ГРАМАДЗЯНІНУ СКІРМУНТУ Ў АЛЬБРЭХТОВЕ
ГРАМАДЗЯН С. С. ВЫГАНЫ І ВЫСОКАЕ
ПЕТЫЦЫЯ

Несправядлівасць, што чынілі вякамі сялянству паны і чыноўнікі, той цяжкі стан, у якім апынулася яно ў выніку гэтай несправядлівасці, змусіла сялян саміх узяцца за справу скасавання гэтай несправядлівасці. Усюды па Расіі ўзняўся рух сялян на грунце зямельных адносін з памешчыкамі. Гэты рух, як вам, напэўна, вядома, часта прымае грозную, для вас непажаданую форму, бо даведзенае да крайнасці сялянства змушана ўжываць такія формы. Ухіляючыся ад ужывання такіх крайніх сродкаў, мы, грамадзяне с. с. Выганы і Высокае, напамінаем вам, што затокі і сенажаць на Піне, згодна плану, зацверджанаму Межавою Камісіяй 18… года, значацца ў нашым уладанні. Між тым гэтымі нашымі ўжыткоўнасцямі незаконна карыстаецеся вы. У справе ж нашых цяжбаў з вамі за гэтыя ўжыткоўнасці суд стаў на ваш бок.

На падставе ўсяго вышэйпаданага мы патрабуем:

1. Адмовіцца ад незаконнага карыстання нашымі затокамі і сенажаццю.

2. Як узнагароду за гэтае карыстанне перадаць нам частку вашага маёнтка, што прымыкае з аднаго боку ад Піны да дарогі і з другога — да маёнтка Альбрэхтова.

3. Калі наша законнае дамаганне вамі не будзе прынята пад увагу, мы змушаны будзем ужыць іншыя сродкі.

З вялікаю ўвагаю слухалі сяляне гэтую петыцыю.

— Грамадзяне! Згаджаецеся вы падаць такія патрабаванні Скірмунту?

— Згаджаемся.

— Падаць! Падаць! — гудзе сход.

— Калі так, то падпісвайцеся.

Сяляне рушылі да стала і мазолістымі загрубелымі пальцамі выводзілі свае прозвішчы ці проста стаўлялі крыжыкі, а нарэшце паперу змацаваў пячаццю стараста Бабіч.

Выбралі трох дэлегатаў. Ім даручана перадаць петыцыю пану Скірмунту.

— Калі пан ужо верне нам затокі, мы прынясём самай лепшай рыбы нашаму настаўніку за турбацыю,— гаворыць дзядзька Есып.

Скірмунт — чалавек важны і заможны пан. І ўся постаць яго выкрывае гэтую важнасць. Яго маёнтак адзін з найлепшых на Піншчыне. І сярод паноў і сярод начальства ён — паважаная асоба. Ён асабіста знаёмы з губернатарам. Выгладжаны і прылізаны, важна сядзіць ён у сваім пышным кабінеце за багатым сталом, курыць дарагія цыгары. На рэвалюцыю глядзіць звысоку, ці не замнога сабе ўзялі ў голаў гэтыя «хлопы»? Яго золата захована ў надзейных банках. Маёнтак, будынкі і маёмасць — усё застрахавана. Ён не баіцца. Сядзіць, праглядае рахункі, робіць праекты, як пашырыць свае прадпрыемствы, наогул «працуе». Праца сялян і праца рабочых — гэта праца жывёлы. А ён працуе галавою. На яго гаспадарцы жывуць і кормяцца сотні людзей, ён дае ім хлеба, і яму павінны быць за гэта падзячны.

У пакой асцярожна і пачціва стукае чыясь рука.

— Проша! — кідае пан Скірмунт.

Уваходзіць перапалоханы галоўны аконам. У руках яго папера.

— Ясны пане! Якую агідную паперу падалі пану гэтыя хамы з Выганаў і з Высокага!

Пан Скірмунт бярэ петыцыю, ускідае вочы. На твары абразлівая ўсмешка.

— Гм! На роўную нагу са мною становяцца: грамадзяне пішуць да грамадзяніна!

Пан Скірмунт вышэй падымае свае закручаныя пышныя вусы. Чытае. Увесь час іранічная ўсмешка не сходзіць з панскіх вуснаў. Чытаючы, ківае часамі галавою. Нарэшце ўсмешка знікае, вочы робяцца злымі. Аддае загад:

— Залажыць брычку і пару коней!

Калі пан Скірмунт скончыў чытанне петыцыі, у яго з’явіўся план, што рабіць у гэтым выпадку.

Пан Скірмунт у Пінск едзе. Трэба ж пацешыць маршалка. Трэба падняць на ногі начальства.

І пан Скірмунт закруціў машыну.

XXX

Вечарам, закончыўшы заняткі, Лабановіч выходзіў часамі прайсціся, каб пабыць на свежым паветры. Было адно такое абранае месца, куды ён звычайна і хадзіў, калі хацелася пабыць аднаму. Месца гэтае — дарога за Выганамі, што ідзе поруч чыгункі, дзе стаяць два ветракі. Тут зусім ціха, асабліва калі сцямнее. І што падабалася тут яму, дык гэта скоры поезд, што ідзе з Лунінца на Пінск. Вёрст пяць адгэтуль, мінуўшы Заазер’е, чыгунка робіць залом, адкуль вельмі добра відаць агні поезда. У гэтых яркіх рухлівых агнях было штось надзвычай павабнае і цікавае. Многа разоў бачыў ён гэтыя агні, і яны здаваліся яму нейкаю чароўнаю ўсмешкаю сярод зацята-маўклівай цемры і заўсёды былі прынадныя і любыя, як сімвалы вечнага жыцця.

На гэты раз ён выйшаў сюды для таго, каб праверыць адну вельмі важную падзею. Удзень пранеслася чутка, што пачалася вялікая агульная забастоўка, што рэвалюцыя дасягае найвышэйшага напружання, што ўступкі, зробленыя царом паўстаўшаму народу, не задавальняюць яго.

Мімаволі нейкі страх ахоплівае душу перад веліччу змагання — чым жа ўсё гэта кончыцца? Які будзе вынік гэтага змагання?

Лабановіч ведае, у які час праходзіць поезд. Гэты час набліжаецца. Настаўнік пільна ўглядаецца ў тое месца залому, адкуль звычайна вынікаюць агні. Але іх не відаць. Можа, таму, што цемра густая і шчыльна перавітая з імглою. У гэтай цемры-імгле нікне зямля і неба, нікнуць агні. Ён пазірае на сяло, каб пераканацца, ці відаць агні з вокан. Яны амаль не відны, толькі светлавата-бледныя слупы-стрэлы ўзнімаюцца ўгору і знікаюць невысока над стрэхамі.

Ён зноў пазірае на чыгунку, на залом і прыслухоўваецца. Навокала магільная цішыня, як бы ўсё анямела або вымерла. Падыходзіць яшчэ бліжэй да чыгункі, зноў услухоўваецца — тая ж цішыня. Глядзіць на гадзіннік, асвяціўшы запалкаю,— прайшло паўгадзіны пасля таго часу, калі звычайна праходзіць скоры поезд. Значыць, праўда — забастоўка пачалася!

Было некалькі дзён напружанага чакання. Звычайнае людское жыццё выбілася з каляіны і спынілася, а калі дзе трохі і рухалася, то рухалася, як павозка, у якой зламалася адно кола.

Старшыня Захар Лемеш цяпер нідзе не паказваецца, бо яго аўтарытэт як начальніка ўпаў на ўсе сто процантаў. І ён больш тупае каля свае гаспадаркі, чым у воласці. Апрануў сівую світку, падперазаўся горшым поясам і ходзіць трохі прыгнуўшыся, каб меней кідацца людзям у вочы. Яго мыслі часамі ідуць у іншым кірунку. Ён думае, што нічога трывалага на свеце няма і што нават яго старшынства мае свой пачатак і свой канец. Без канца канец. Старшыня кажа сам сабе, у думках:

«Э, маць яго барабан!»

Гэта «барабанная маці» і ёсць той мосцік, што кладзецца паміж старшынёй і звычайным чалавекам, якім у перспектыве і давядзецца быць Захару Лемешу.

Пісар Дулеба хоць трохі і прыціх, але ўсё яшчэ храбрыцца. І не пісарства дорага яму — пляваць ён хоча на яго і плюе,— яму абыходзіць самы прынцып: ну, што будзе, калі гэтыя сацыялісты возьмуць верх? Прападзе тады Расія! Ён не парушыўся ў сваіх перакананнях, нават пабачыўшы бурлівы вір маніфестантаў на вуліцах Пінска, калі паліцыя баязліва пахавалася. А старшыні сказаў:

— Нічога, Захар: перамелецца — мука будзе.

— Або мукá, або мýка,— уздыхае старшыня.

— Пачакай трохі: я чуў — холад становіцца на ногі, дзьму-у-ухне ён, брат! Ды так дзьмухне, што ад тваіх забастоўшчыкаў і пер’я не застанецца.

— Што ты кажаш?! — Радасць адбіваецца на старшынёвым твары.

— А вот пабачыш!

Не відаць таксама Івана Пракопавіча, і голасу яго не чутно. Нікуды не ходзіць, дома сядзіць, бо яму прыкра глядзець на ўсё гэтае «плюгаўства»: шуміць, крычыць, само не ведае чаго. «Перавяліся людзі на рускай зямлі. У лібералізм гуляць пачалі. Сволачы». І тут жа ён першы раз аблаяў цара: «Ідыёт. Дый што з яго возьмеш, калі яму Бог мазгоў пашкадаваў?»

У папоўскай асярэдзіне таксама шушукаюцца, зашыўшыся ў свае куткі. У вялікае абурэнне прыводзіць усіх той факт, што ў горадзе служанкі забаставалі і матушка, жонка саборнага папа, змушана была сама мыць падлогу і хадзіць з кошыкам на рынак.

Толькі дзяк Бацяноўскі не згубіў галавы і першы выказаў мысль, што гэта за грахі пасылае Бог такую кару.

З прычыны таго, што паязды не хадзілі і газет не было, гэтыя людзі замянялі сабою газеты: па іх паводзінах і па іх тварах можна было меркаваць, як праходзіць рэвалюцыя. І быў такі дзень, калі Лабановіч засмуціўся: ён пачуў вясёлы голас Івана Пракопавіча:

— Гэ, сукіныя сыны! Паўстанне паднялі! Ды што ты супраць войска зробіш?.. Не, брат, вышэй пупа не падскочыш!

І ўсе, хто быў прыдушаны і загнаны ў шчыліны рэвалюцыяй, цяпер акрыялі і высока паднялі галовы.

Надыходзіў момант, калі перамогшы царскі ўрад рыхтаваўся капаць магілу рэвалюцыі, мабілізуючы для гэтага карныя часці войска і суды. Паліцыя і адпаведныя органы ўлады заварушыліся.

У той вечар, калі загрукалі па чыгунцы вагоны пасля дзесяцідзённага перапынку, зайшла да Лабановіча Вольга Віктараўна.

— Невясёлыя навіны, Андрэй Пятровіч: забастоўка скончылася, паўстанне задушана, гарады заліты кроўю. Ідуць арышты.

Неспакой і трывога ахопліваюць Лабановіча.

— Ну, што ж. Трэба лічыцца з фактамі… Але следу гэтае рэвалюцыі ніхто не затрэ ў гісторыі,— адказвае ён.

— О, не! — падхватвае Вольга Віктараўна.— І вешаць нос на квінту няма чаго.

Усе гэтыя весткі, відаць, балюча абыходзяць ёй, але яна стараецца не паддавацца смутнаму настрою.

— І ў Пінску арышты пачаліся. Арыштаваны Глеб і Саламон, помніце іх?

— Арыштаваны? Шкада хлопцаў!

— Я ім зайздрошчу: няхай бы і мяне арыштавалі.

— Ну, у гэтым радасці не надта многа.

— Ведаеце, а па Пінску чуткі ходзяць, што школа ваша — вогнішча рэвалюцыі і быццам бы вы збіраліся ці збіраецеся з сялянамі руйнаваць нейкага пана Скірмунта?

— Ну, там з мухі слана зрабілі!

Лабановіч расказвае, як была справа. Вольга Віктараўна слухае, вочы яе весялеюць.

— А ведаеце,— кажа яна,— калі што, дык у вас ёсць тут вялікі козыр. Можна асвятліць справу так, што вы стрымалі сялян, адхілілі разгром і праліццё крыві… І вам няма чаго баяцца.

— Я не баюся. Чаму? А вось чаму: я даўно падгатаваў сябе да благога канца, і калі са мною здарыцца, ну, тое, што з Глебам і Саламонам, гэта для мяне не будзе нечаканасцю, і арышт мяне не палохае. Напляваць!

— Ну, аб арышце няма чаго думаць.

— Можа, так, а можа, і не. Усе мы пад паліцыяй і жандарамі ходзім.

— Гэта-то праўда… А я ўсе гэтыя дні была ў Пінску, школу сваю закінула, ну яе к чорту. Усё маё навучанне ў апошнія дні складалася з таго, што я збірала дарослых і чытала ім усякую нелегальшчыну.

— Цяпер, Вольга Віктараўна, трэба трошкі вам устрымацца, а то і да вас дабяруцца.

— А чорт іх бяры!.. Ведаеце, мне шкада будзе, калі нам прыйдзецца разлучыцца.

— Калі мяне забяруць, то буду цешыць сябе, што мяне шкадуе такая слаўная дзяўчына, як вы.

— Ох, і злы ж вы чалавек. Не хачу з вамі больш заставацца.

Падымаецца, збіраецца ісці.

— А я вас не пушчу. Пасядзіце яшчэ.

Яна мяняе тон, уздыхае.

— Ох, Андрэй Пятровіч! І не хочацца ісці, але трэба. Правядзіце мяне, калі не лянуецеся.

Яны выходзяць.

На чыгунцы развіталіся.

Вольга Віктараўна ідзе борзда, ні разу назад не аглянулася. Лабановіч стаіць, пазірае ёй услед. Хацеў дагнаць, яшчэ прайсціся з ёю.

На поле насоўваецца змрок, і постаць настаўніцы зліваецца з цемраю.

Лабановіч ідзе назад. Ідзе, разважае аб апошніх падзеях.

У той вечар, калі загрукацеў першы поезд, Захар Лемеш ішоў з воласці. Гумор яго быў значна падняты, бо ён чуў добрыя навіны. Ён нават пасмейваецца сам сабе.

«Галава, гэты мой пісар! — думае старшыня аб Дулебе, — выходзіць так, як ён і казаў!»

Калі ж да вушэй старшыні данёсся грукат з чыгункі і пачуўся гудок, ён запыніўся, паслухаў, а потым загаварыў громка, сваім ужо старшынёўскім голасам:

— Дурні, дурні! І як яны маглі асмеліцца пайсці супраць царскай улады?

Гэты прарыў глухой цішыні на чыгунцы быў як бы дзіркаю, праз якую і палезлі розныя падзеі. Спадцішка яны падрыхтоўваліся і раней, але цяпер выяўленне іх пайшло болей шпарка.

Лабановіч часцей заўважаў нейкія таемныя цені пад вокнамі свае кватэры. Пачаў прыглядацца. Ясна, што ён быў на падазрэнні і за ім сачылі. Сачыла патрошкі і патаемна паліцыя, сачылі і з двара пана Скірмунта, прыглядаўся да яго і дзяк па сваёй добрай волі. Гэтае сачэнне пачалося з таго часу, калі пан Скірмунт перадаў петыцыю пану маршалку. З прычыны гэтага была склікана цэлая нарада. Запрасілі паліцмайстра і казацкага афіцэра.

Маршалак, таўшчэразны, непаваротны чалавек, накшталт гіпапатама, прыйшоў у вялікае абурэнне.

— Цешцеся, гаспада! Пад самым носам у нас замышляюцца падзеі, падзеі рэвалюцыйнага парадку, праўдзівей сказаць, рэвалюцыйнай катэгорыі.

Чытае петыцыю.

— «Грамадзян»… Звярніце ўвагу—"грамадзян"! Няма, бачыце, больш мужыка, а ёсць толькі «грамадзяне», якіх крыўдзіць, эксплуатуе… і… якая там яшчэ ў іх тэрміналогія? «Грамадзянін» Скірмунт!.. Га? Як вам падабаецца?.. Такая нагласць!

— Бяспрыкладная нагласць!

— Прахвосты! — утораць галасы.

— Устаноўлена, хто пісаў гэтае мілае пасланне? — пытае казацкі афіцэр.

— Прасвяціцель народа, ён жа педагог,— іранізуе маршалак.— Сяргей Пятровіч! — зварачаецца ён да інспектара.— Гэта ваш скарб.

Інспектар Булавін канфузіцца за свой «скарб».

— Я ад сябе даследую ступень яго ўдзелу ў гэтым беззаконні,— апраўдваецца ён.

— За гэта, разумеецца, мы яго па галоўцы не пагладзім,— гаворыць паліцмайстар.— Але згадзіцеся, гаспада, што яго ўмяшанне мае і свой дадатны бок: гэтая петыцыя захавала ад разгрому пана Скірмунта. І мне так прадставіў справу ляснічы Іван Пракопавіч. Ён проста сказаў: «Ды вы падзякуйце яму за гэтую петыцыю».

Абурэнне супраць аўтара петыцыі значна зніжаецца. Толькі адзін пракурор захоўвае строгасць, уласцівую яго прафесіі.

— Хто б ён ні быў і чым бы ён ні кіраваўся, а ён чалавек небяспечны, крамольнік, гэта ясна, прайдоха, не пазбаўлены юрыдычнага кручкатворства, праўда, наіўнага. Такія «хадатаі» ўраду не патрэбны.

Тым часам, не дачакаўшыся адказу на петыцыю, сяляне склікаюць другі сход. З прычыны таго, што «закон» споўнены, яны вынеслі новую пастанову — прыступіць да карыстання з затокаў, што па плану належаць да іх.

Чалавек дваццаць сялян, узваліўшы невад на сані, выходзяць на затокі. Павольна, не спяшаючыся, бяруцца за справу. Прасякаюць палонкі, закідаюць невад. Работа ідзе весела, дружна. Выцягваюць першы невад, яшчэ весялей робіцца ім. Калі і далей будзе такі спор у рабоце, сёння яны пажывяцца добра. Пасля паўдня ў іх было ўжо цаброў тры ўлову. А рыба як на заказ: ліны і шчупакі, ды ўсё ладныя. Проста ахвота бярэ да работы.

Нарыхтаваліся закінуць невад у новую тоню, разматалі яго, цягнуць, каб закінуць. Дзядзька Есып апошнюю крыгу выкочвае, аж зірк — з-за сухіх высокіх чаротаў чалавек трыццаць казакоў на конях вылятае! І як падкраліся яны так спрытна, ліха іх ведае. Раз — і акружылі!

— Крамольнікі! Бунтаўшчыкі! Для вас ужо царскія законы — не законы?! Сваволіць? Бунтаваць?

Строгі быў казацкі афіцэр.

У дзядзькі Есыпа са сполаху выпала люлька з зубоў у палонку.

— Кладзі невад на сані! — камандуе рыбакам афіцэр.

Мокры невад і тры цабры ўлову паклалі на сані. Панурыя, засмучаныя, устрывожаныя і абураныя такою несправядлівасцю кандыбаюць сяляне пад казацкім канвоем. Іх вядуць берагам Піны каля Высокага, каб усе бачылі ганьбенне іх і пакаранне.

У гэты ж час у школе гаспадарыць паліцыя. З парку Івана Пракопавіча наляцела сюды і акружыла школу. Вучняў пусцілі, настаўніка запрашаюць у яго ж кватэру.

— Нічога не знойдзеце,— гаворыць прыставу Лабановіч.

— Усё загадзя пахавалі? — пытае прыстаў і ўсміхаецца.

Пакапаліся трохі, а потым сказалі настаўніку апранацца.

— Так бы і гаварылі адразу!

Лабановіч збіраецца. Зборы яго невялікія.

Арыштаваных сялян вывелі на выган. Тут збегліся людзі, забілі ўвесь выган.

— Расхадзісь! Расхадзісь! — камандуе паліцыя і распіхае натоўп.

Аксён Каль быў у клуні. Малаціў. З цапільна зрываецца біч. Аксён падымае біч, выходзіць на двор, каб начапіць на цапільна. Пачуўшы на выгане такі незвычайны шум і крыкі, ён бяжыць туды з цапільнам і бічом. Падыходзіць да «лініі ачаплення». Казацкі афіцэр патокам разліваецца, гаворачы прамову-навучанне, перасыпаючы яе «сволаччу», «крамольнікамі» і іншымі страшнымі словамі.

— Каб вы так храбра японцаў бралі ў палон, то былі б малайцы,— гаворыць Аксён да казакоў.

Афіцэр паварочвае злы твар у бок Аксёна.

— Што ты сказаў?

Узлаваўся і Каль.

— Сказаў, што вас японцы білі і гналі, як сабак, а вы прыехалі сюды на бяззбройных мужыках адыгрывацца.

Момант — і афіцэр выхватвае шаблю. Высока ўзняты бліскучы клінок і… чвяк. Афіцэрская шабля далёка ўбок адлятае, выбітая з рук мужыцкім бічом. Яшчэ момант — гэты ж біч гладка прыстае да далікатнай афіцэрскай фігуры. Зваліўся б з каня, але казакі падтрымалі. Рэшта казакоў пачала ў натоўп з коньмі кідацца.

— Бяры яго! Бі! — крычыць звар’яцелы ад злосці афіцэр.

Аксёна кідаюцца лавіць, але ён знікае, як нейкі злы дух. І ніхто не ведае, як гэта ўсё здарылася. А хто і ведае, то не гаворыць.

Натоўп разагналі. Некалькі чалавек падмялі коньмі.

Арыштаваных сялян і настаўніка вядуць выганам, а потым паварочваюць налева, на дарогу ў Пінск.

Дзяк Бацяноўскі стаіць збоку. Праводзіць вачамі гэтую працэсію і кажа, зварачаючы свае словы да настаўніка:

— Так, суседзе, нічога няма патаемнага, што не сталася б яўным. І ўсякую гардыню наказуе Гасподзь.

Мінск, 1926 — 27 гг.

1. У народзе ёсць такая прымета, што купацца можна толькі тады, калі каноплі падрастуць настолькі, што ў іх можа схавацца варона
2. Класці мост — не даць платнай карты
3. Перад сівым устань і ўшануй старога