Кнак
| Кнак апавяданне Аўтар: Платон Галавач |
| Крыніца: http://knihi.com/Platon_Halavac/Knak.html |
Прапануем да спампаваньня!
У трынаццатым годзе Пабокавічы разбілі на хутары. Цэлае лета пабокаўцы хадзілі за каморнікам па полі, сенажацях, хмызняку балотнаму, а ўвосень ля Пракопавай хаты ўжо цягнулі з шапкі Пётры Трыгуба нумары.
А да гэтага, зрання, разлёгшыся ў садзе на мураве, жартавалі і дружна рагаталі, слухаючы крыклівыя словы Маўры аб тым, што яна да самага губернатара дойдзе, а даб'ецца праўды, калі Міхалю крывому за мёд дадуць хутар на сялібішчы, а яе адтуль выселяць.
Жартавалі, а па сабе кожны думаў з трывогай аб тым, куды ж ён сам выцягне: хоць бы ж не на Палашкава, а каб у сялібах... І калі, збіўшыся ля ганка, пачалі цягнуць «шчасце», дык у кожнага ад напружанага чакання дрыжалі ногі, пачынала свярбець цела, кожнаму хацелася як найхутчэй падысці да ганка, засадзіць руку ў глыбокую Пётраву шапку і выцягнуць сабе нумар на добрае месца. Якаў цягнуў наўдалую, хоць і раіў цесць не спяшацца, цягнуць сярэднім, тады абавязкова добры пападзе. А ён пацягнуў раней. Яму боязна стала, што другія выцягнуць лепшыя нумары і, апынуўшыся ля ганка, яго рука неяк сама датыкнулася да шапкі і залезла ў самае яе нутро. У шапцы пальцы доўга перабіралі маленькія паперкі і хацелі намацаць нешта такое, каб адчуць - куды гэты нумар... Але ззаду пачалі лаяцца, што ён надта доўга цягне, - прыйшлося адразу выняць руку з нумарам. Нумар быў у Ляды.
Вечарам ведалі ўсе ўжо, што Мікалай Галуза пойдзе ў Селішчы, Кузьма Верасаў - на Адмену, Максім Тамашоў - у Кунаведзь, а Якаў Патупчык - у Ляды.
Калі Якаў з гразкай вуліцы ступіў на такі самы гразкі двор і на яго праз акно ўпала з камінка міргаючае святло, нейкая цеплыня агарнула цела і нават нізкая крывая хатка здалася прыгожай, а бульба ў шалупінах з соллю - найсмачнейшай стравай.
Ці ж дзіва? Ляды! Хутарок у Лядах! Гэта ж самае лепшае поле, гной адзін; чыстыя, роўныя, расцярэбленыя паплавы, і недалёка перабірацца. Гуляючы жыць будзе.
Прыйшоў, моўчкі сеў ля стала і, лупячы бульбы, паглядаў на жонку, потым не сцярпеў:
- Гу... Не заўсёды ж і дрэнна жыць, бог дасць і лепш пажывём, у багацці, у сыці, а?..
- Чаго гэта ты, напіўся, ці што?
- А калі б і выпіў, дык што, а? Гэта ж свята!
- Якое ў цябе свята?
Яна ўстала з зэдліка і ад камінка падышла да стала.
- Нумары цяглі сёння...
- Ну?..
- У Лядах выцяг.
- Хто?
- Хтокала.
- Няўжо? Гэта ж...
- Якое ж тут дзіва, пацяг і выцяг.
Потым, лежачы ў ложку, яны цэлую поўнач ласкава гутарылі паміж сабой, меркавалі аб тым, як на весну перабірацца на хутар, дзе зробяць сялібу, гарод... А ноччу снілася Хадосі, што яна поўнымі жменямі зжынае буйное жыта і жмені з цяжкімі калоссямі да зямлі хіляцца, а па загонах, дзе ўжо зжата, густа-густа ляжаць тоўстыя снапы, капа напэўна дасць восем пудоў - не меней.
Назаўтра Хадося ўзнялася чуць свет і, з затоенай недзе глыбока радасцю, увіхалася каля печы, каб хутчэй пайсці на ток абіраць пустыя дробныя галоўкі льну. З'явілася надзея, а з ёю бадзёрасць, - акурат як тады, калі яна толькі што выйшла замуж за Якава і пачала гаспадарыць. Дні цягнуліся доўгай зрэбнай ніткай, намотваліся на шпулю пражытых Хадосяй трыццаці з лішкам гадоў і ніклі ў змроку доўгіх зімовых вечароў... Вясной, як толькі злізалі туманы з поля снег і ўгары зацуркалі жаўранкі, заварушыліся пабокаўцы, пачалі хадзіць на хутары і прымяркоўвацца. А як зусім падсохла, дык той або гэты пачаў перавозіць ужо хлявы і гумны. У Лядах ужо ляжала бярвенне Іванчыкава, Кандратава, Саўкава. Чакаў хутар і на Якава; там чакаў, а тут не пускала: кабыла на гвозд нагу прабіла, кульгае, няма як запрэгчы.
Думаў, летам пераедзе, як кабыла паправіцца, аж...
Познім ліпеньскім вечарам прынёс з воласці стараста загад, а яшчэ праз колькі дзён разам з другімі «ратнікамі» і «апалчэнцамі» Якаў знік у няведамай далі за станцыяй - тупым грукатам колаў развітаўся цягнік з кучай заплаканых баб. Пад самае ранне прыехала з горада Хадося і, распрогшы кабылу за хлявом, на бервяне доўга паціху чмыхала, уздрыгваючы плячыма, сморкала ў фартух, закрывала твар.
Восень.
Сумна.
Голае неўзаранае поле. Дзе-нідзе ў полі хата, хлявы, гумно - двор цэлы таго, хто паспеў перабрацца. Найчасцей жа адна хатка ці хлеў, а то проста толькі бярвенне, звезенае ў кучу ад раскіданага будынка, змоклае, пасінелае... А за Лядамі на банёўскім полі, як мурашкі, капошацца людзі, бесперастанку ездзяць падводы то з бярвеннем, то з пяском, то ўлегцы.
Акопы капаюць.
Цэлыя дні, ужо цэлае лета, сышоўшыся з усіх суседніх вёсак, з усяго павета, людзі доўбнямі заганяюць у зямлю хваёвыя калы, аблытваюць іх дротам калючым, капаюць жалезнякамі і псуюць жоўтую, пескавую зямлю банёўскую.
Вайна блізка.
Напалоханыя пабокаўскія хаты прыціхлі, толькі яшчэ неяк асунуліся ў лужынах гразі - дварах і не глядзяць больш у поле, згубілі надзею выбрацца туды. А пабокаўцы самі закінулі поле, закінулі гумны і, прызапасіўшы доўгія глыбокія драбінкі, як у бежанцаў, зараблялі пакуль ля аколаў з жалезняком, сякерай, канём. Кожны дзень цэлымі сем'ямі ішлі на акопы, кожнае суботы атрымлівалі ў канторы новыя паперкі - ружовыя, чырвоныя.
Хадося цэлае лета зарабляла. Сама з фурманкай пясок на бліндажы вазіла, а Сцепаніда з Таццянай (дочкі) - з жалезнякамі. За заробленае з дапамогай бацькі і выбралася на хутар.
Кожную суботу пералічвала Хадося новенькія, не пакамечаныя яшчэ, нязмятыя паперкі, дакладвала іх другімі і, хаваючы далёка, на самае дно ў скрыню, думала, як бы яшчэ больш іх прыдбаць... Дочкам казала:
- Кончыцца. вайна, бацька прыйдзе, дык новую хату паставім, і пасаг вам будзе, як у людзей.
І зноў вазіла пясок аж да каляд, калі, прастудзіўшыся, злегла.
На каляды прыйшоў зусім дадому Якаў - кантужаны. Сорак гадоў меў ён, а на выгляд можна было даць ля пяці дзесяткаў, і на руцэ левай не стала трох пальцаў.
На другі дзень вечарам дастала Хадося са скрыні грошы, падазвала Якава да ложка і пералічыла яму. Доўга яны меркавалі, што зрабіць: ці варта ставіць новую хату і купіць лепшага каня, ці мо пачакаць, пакуль вайна сціхне?
- Дык хто ж яго ведае, што будзе яшчэ?
- Што будзе? Нічога, скончыцца пад весну, і ўсё будзе...
- А як і ўцякаць, барані божа, прыйдзецца, дык што ты - хату з сабой возьмеш?.. Тады ж, не дай бог, голад, холад, чужына, а будуць грошы, дык не прападзём... Пачакаем...
- Ага, ага, трэба пачакаць!
Ашчадліва грошы склалі ў кучку, абвярнулі чвэрткаю чыстай паперы, завязалі ў рукаў ад старой кашулі і схавалі іх назад на самае дно ў скрыню, што калісьці прывезла Хадося ў пасаг, і пачалі чакаць...
А вясной, калі дыхнула надвор'е цёплым сырым паветрам, не ўстала з ложка Хадося, памерла... Якаў, як і пры ёй, усё чакаў канца вайне і меркаваў. Ён меркаваў па-свойму, меркаваў, што вось пад восень абавязкова скончыцца вайна і тады ўсё добра будзе. Аднак «нехта» не лічыўся з гэтымі меркаваннямі і меркаваў па-свойму - вайна цягнулася. Потым, праўда, яна скончылася, пачалася другая і з ёй разам пачалося незразумелае для Якава жыццё. Бальшавікі, палякі, немцы, зноў бальшавікі, зноў палякі... Не разбярэш... І грошы розныя з'явіліся: «думскія», «керанкі», «кнак», савецкія, і не зразумееш, якія лепей, якія хаваць. «Кнак» ішоў і пры саветах, і пры паляках, і пры немцах, і таму парашыў Якаў, што ўсе іншыя грошы - гэта не грошы, а так сабе, а сапраўдныя грошы - гэта мікалаеўскія, «кнак». Ён бачыў, як суседзі хавалі «кнак», і таму не чапаў са скрынкі рукавок, толькі час ад часу глядзеў, ці ляжыць ён там, і часамі дабаўляў туды новыя паперкі, соценныя. У такі час ён заўсёды нерваваўся чамусьці і чамусьці радаваўся, бо ў галаве прыкідаў даўно запомненыя лічбы: на каня добрага, на хату, на пасаг...
Якаў Патупчык... Так завуць яго ўсе.
Нізенькі, дробны з твару, маленькая русая бародка. Заўсёды (і ўзімку і ўлета) у шэранькай світцы, падпяразаны прывезенай з войска папругай. Ногі кароткія, і тупае імі ён часта-часта, тупае ідучы і стоячы, тупае заўсёды, ад таго, мусіць, і празвалі «Патупчыкам». Гаварыў гэтаксама хуценька і праз кожныя некалькі слоў устаўляў з асабістай вымовай і асабістыя слоўкі «а-а-а, гэць, гэць», - яшчэ ж больш перасыпаў імі гаворку, калі быў п'яны. Смешным тады ён рабіўся: занадта прасцяком і падатлівым; з п'яным ім можна было зрабіць, што захочаш... Апошнія дні, вось ужо тыдзень амаль, як гасцюе ён у суседзяў, а яны ў яго - сватаюць дачку.
- Гэць, які хітры! Дачку яму дай, карову дай, свінню дай, дый яшчэ тысячу рублёў дадай! Дзе ж ты гэта знойдзеш такую ласку? А-а-а, гэць, хітры які! Ці ж табе другі хто дасць такі пасаг, а?
- А што ж, мо і Сяргею не дадуць? Усякі дасць, у каго дачка, бо Сяргей - хлопец як хлопец: не прап'е, не прагуляе і не валочыцца нідзе, як другія, сваё толькі ведае!
- Э, чаму не дадуць, знойдуцца людзі! А дачка - што? Ці твая, ці другая, усё роўна! Грошы таксама невялікія, дый сама яна іх зарабіла, не ласку робіш, даючы іх... Адно толькі - сена, сам ведаеш, не хапае ў мяне, яшчэ дзесяціна патрэбна, а без дзесяціны - на чорта мне і дачка твая!..
- Гэць, гэць, гэць, які ён, а? Сват, сват, ты чуў? Дык ты не дачку, знацца, бярэш, а дзесяціну? Гэць, які!
- Кінь, сват, дык і дачку ж ён хоча.
- Дзе ж дачку, калі дзесяціну! Каб жа ён сказаў: вось, Якаў, бяру я дачку тваю па каханню, але жыць таксама трэба, а сена ў мяне мала, - дык дай, тата, дзесяціну! Тады б мо і даў: бярэце, дзеткі, жывеце на здароўе! А то бач, бач, а-а-а! На чорта дачка без дзесяціны! А чаму не дзесяціна на чорта без дачкі, а-а? Ну, дзе ж ты бачыў гэткае сватанне, а?
Цэлую ноч з суботы на нядзелю таргаваліся Якаў з Сяргеем, адзін запрошваў пасаг, другі ўпіраўся. Якаў, таргуючыся, увесь час трымаў у галаве думку аб рукаўчыку, што ў скрыні... Ён прыкідаў: «Дзесяціну, гэць! Але - тысяча рублёў! За яе ён, браце, не адну дзесяціну з часам купіць, дык хай падзякуе за тысячу». Сяргей думаў гэтаксама, але ўпіраўся і на дзесяціне, бо пакуль купіш - сёння сена трэба, а потым гэтую дзесяціну і назад аддаць можна. Гаварылі аб каровах, аб свіннях, авечках, аб дзесяціне, аб усім - толькі не аб вяселлі, бо яно павінна было быць толькі вынікам гэтае доўгае гутаркі. Усе трое - і Якаў, і Сяргей, і сват былі п'яныя.
- Якаў, Якаў! Дык кончыць жа трэба ці не?
- А-а-а, ну, а чаму ж не? Чаму ж не трэба? Давай кончым, ці ж хто не дае канчаць, а?.. Я сваё кажу, вы - сваё! Дык чорт вас ведае, чаго вы ад мяне хочаце!
- Нічога мы ад цябе не хочам - дасі дзесяціну, і ўсё будзе!
- Дзесяціну, гэць?!
- Адну дзесяціну...
- А няўжо ж дзве яшчэ захочаце! Ведаю я ўжо гэта, ну дык давай канчаць, толькі навошта дзесяціна? Я бацька ці не, а-а-а? Ты разумееш гэта - я бацька свайму дзіцяці ці не?
- Бацька!
- Вядома, што бацька!
- Во, во! А калі бацька, дык хіба ж я кіну дзіця сваё, хіба магу пакрыўдзіць?..
- А хто там цябе ведае...
- А-а-а, гэць! Як гэта - хто ведае? І ты ведаеш, і я ведаю, і сват ведае. Аддаў я Таццяну, - пакрыўдзіў? Сказаў, што дам сена, - даў: косіць, ужо колькі год косіць і без дзесяціны, і ні слова - касі на здароўе, а табе вось абавязкова каб дзесяціна, а-а-а?.. А калі скосіш сёлета больш трохі, як дзесяціну, або меней, дык што - згібееш? А то, гэць, захацеў, дзе-е-сяціну-у!
- Ну добра, дык дай сенажаці! Будзем казаць проста сенажаць, а колькі - потым згаворымся...
- Не, не, сваце, я не хачу! Я прашу дзесяціну, хай скажа, што дае дзесяціну, тады і лад будзе.
- А чаму ў дачкі не спытаеш, колькі яна хоча ад бацькі ўзяць, а-а-а? Сцепаніда!
- Сцепаніда, хадзі сюды! Хай яна скажа...
- Ну чаго вам, мо гарэлкі яшчэ мала?..
- Ты сядзь, дачушка, паслухай. А-а-а, гэць, які ён зух! Дзе ж гэта бачылі - дай яму дзесяціну, а аб дачцэ зусім і не гаворыць...
- Калі кажу аб дзесяціне, дык разам і аб ёй.
- Дачушка, рассудзі: скажы, колькі ты хочаш сенажаці, а?
- Колькі? Я гаварыла, колькі ён хоча...
- Дык гэта ён, але ты колькі?
- Значыць, калі я дзесяціну, дык і яна дзесяціну.
- Вядома ж, дзесяціну...
- А-а-а, бач, бач, згаварыліся, як абіраць бацьку! Дзесяціну... Ну, дык няхай дзесяціну, хай дзесяціну... У мяне хопіць і для сябе, хопіць і для Ільі яшчэ, хай жыве толькі, ажэніцца... Хай дзесяціна, хай...
- Дык дзесяціна?
- Ага, ага, няхай так!
- А якую ж ты мне дасі?
- Як якую? Якую захачу, тую і дам, вось!
- Не-е-е! Ты захочаш «ціпец» аддаць мне, а я не хачу, ты слова дай цяпер...
- А-а-а, гэць, гэць, а мо я ад лесу дам, ты адкуль ведаеш?
- Ото ж і ведаю! А я ад Раманавай мяжы хачу...
- О-го! Ад Раманавай мяжы! Бач, чаго захацеў, а-а-а, бач, а ад Юркавай мяжы не хочаш? Я ж аддаў ад Раманавай мяжы Таццяне; ну, а ёй ад Юркавай дам.
- А чым я горшая? Таццяне даў тамака і мне там давай!
- Гэць, гэць, згаварыліся! Мусіць, раней згаварыліся, як дурнога бацьку абабраць, а-а? Дзесяціну дай, ад Раманавай мяжы дай, ды яшчэ ад самага лесу, а?
- А няўжо ж ад поля?
- Ну, во, а адкуль жа?
- Сам з'еш ад поля, не патрэбен мне «ціпец».
- Не трэба, - не бяры, сам скашу. Гэць, дачушка!
- Кіньце сварыцца. Дае бацька дзесяціну, дасць і ад Раманавай мяжы, і ад поля трохі, праўда, Якаў?
- Ну, а чаму ж не, а-а-а? Будуць добрыя дзеці, дык ад Раманавай мяжы дам і ад лесу дам, а не, дык дзе захачу, там і дам, я гаспадар! А не хочаце, дык і зусім не дам...
- Так, пэўна, што твая воля! Бацька заўсёды аб дзецях клапоціцца... Дзеці ля бацькі добрыя, - бацька ля іх у дзесяць раз... Так...
- Во, во, а то, бач... ну, як жа гэтак можна, а-а-а, ну як?
- Ды я нічога, вядома, так, твая воля, бацькава, але ж ты сам ведаеш, што ў мяне сена няма, а калі дзіця сваё аддаеш жыць, дык трэба так, каб не мучылася, а каб жыло.
- Праўда!
- Ага, ага, праўда. І я гэта кажу. Ці ж я свайму дзіцяці вораг, хай жыве, і таму дзесяціну даю... У мяне дзеці роўныя. З мяне хопіць. Дзесяціна, дык хай дзесяціна, хай і ад Раманавай мяжы... А-а-а, добра, сват, а?
- Добра, дык згода? Вып'ем?
- Значыць, кончылі, вып'ем...
- Ага, ага, кончылі... Але як жа я? Дачку забярэш, а хто ж мне з'есці зварыць, хто абмые, а-а-а? Сын жа ў мяне, карова, свіння... Як жа, а?
- Жаніся сам, будзем адразу два вяселлі гуляць.
- А ўжо ж, ага?.. А то як жа жыць? Дык жаніцца, кажаш, а?
- Ага, жаніцца, а то як жа!
- А-а-а, дык хіба будзь і маім сватам, а-а?
- Добра, хадзем хоць сёння, недалёка тут.
- Ну? Хадзем, а куды?
- К Тодарысе.
- Ага! Яй-богу, добра, Якаў, у самы раз!
- К Тодарысе, няхай к Тодарысе, ат! Я стары ўжо, і яна старая баба, абы хаты даглядзела ды есці зварыла. А-а-а, гэць, значыцца два вяселлі гуляем, а?
Жыта спелае каласамі буйнымі нізка-нізка хіліцца да зямлі, засланяе полагам залацістым вузенькую дарожку, шэпча густому трыпутніку апошнія дзіўныя казкі лета. А дарожка вузенькім зялёным паскам - не відаць каляін, уросшых трыпутнікам, - лягла ад хутара да хутара сярод поля жытнёвага.
Змяркаецца.
Прасторы жытнёвыя хвалююцца, нібы хілячыся пад нябачным сярпом. Ціха ў полі, і ў хутарах ціха, і нейкая святочнасць сцелецца навокал, і ўсё, здаецца, прыбіраецца ў святочныя адзенні, каб адгуляць вяселле лета з восенню. Здаецца ў цішы вячэрняй, што ўсім добра, што ўсе радуюцца, і боязна, каб што не парушыла гэтую ціхую радасць.
- Куды ты, Параска?
- Да Якава, вянок жа завіваць Сцепанідзе будзем, хадзем разам!
- Хадзем, заўём, а потым цябе заўём.
На дварэ ля хаты Якава цэлы гурт дзяцей. Яны і ў хаце, і ў сенцах, і на прызбах стоячы паглядаюць у акно. І ў хаце на ложку, на печы згрудзіліся. А вакол стала дзеўкі маладыя, таварышкі, з якімі адгуляла дзявоцтва сваё Сцепаніда, плятуць вянок, спяваючы, адпяваюць яе дзявоцтва. А сама маладая за сталом з дзеўкамі то часам і ўсміхнецца і сама падпяе, а часам хустачкай вытра вочы...
Каля ляжанкі ў куце стаіць вялізная сіняя скрыня. У скрыні ж нешта капаецца Паўліха, па мацеры родная баба Сцепаніды.
Як змералі дзеўкі вянок і пачалі доўгую вясёлую песню, Паўліха паклікала маладую.
- А грошы ж як?
- У скрыні!
- Ці ж багата?
- Ды, мусіць, тысяч з чатыры...
- Ты ж ведаеш, дзе яны ляжаць, ён не перахаваў?
- Не, ведаю, пад свойчыкам у рукаўчыку ўсе.
- А ён засватаў сабе гэтую?..
- Але, засватаў Гарпіну: дачка ў яе - гадоў з дзесяць ужо...
- Ну, дык бач! У той дзіця сваё, дык яна свайму прыгорне ўсё, чаго не возьмеш зараз! Тады ты і з зубоў не вырвеш, і Ільі нічога не дасць, мачыха ж...
- Дык узяць грошы, ці што? Я і сама думала.
- Вядома, узяць, а што ж ты, дурная, ёй кінеш? Маці крывёй зарабляла, а ты кінеш чорту лысаму. Не маці, дык хоць ты спажывай, а не яна...
- Вядома. А ці ж я мала пацягала?.. Ён жа нічога не зарабляў.
- Дык ты пастой; як выйдзе на двор, дык вазьмі ды за пазуху рукаўчык кінь, каб не заўважыў пакуль што... А я павартую...
І адпаўзла старая, згорбіўшыся, ад скрыні ў другую палову.
Якаў бегаў, як шалёны: то ў стопку, каб памагчы бабам падрыхтавацца на заўтра, то ў гумно, каб прынесці сена прыехаўшаму на вяселле госцю, то на гару, каб дастаць сена або гарэлкі.
Бабы ж ля печы завіхаюцца, частай і ветлівай гаворкай рассыпаюцца, цукрам пампушкі салодзяць, квашаніну разліваюць у міскі з усіх хутароў.
- А га-алу-у-б-ка ж мая, дзе ж ты бачыла, каб родны бацька не шкадаваў...
Якаў са стопкі поўны кошык сала панёс на гару, - будзе складаць у кублік: доўга зоймецца. Паўліха падалася назад, кіўнула галавой Сцепанідзе, шапнула:
- Не спажыла маці, сканала праз іх, дык хоць ты спажывай, Сцёпка. Вазьмі іх і не кажы, што брала, твае яны, кроўныя...
Хутка зусім цёмна стала - і ў хаце, і на дварэ. Ужо канчаюцца спевы, хутка будзе гатоў вянок, а тады прывядзе Сяргей музыкаў, і вечарынка пачнецца.
На двор да Якава з'язджаецца сваяцтва з далёкіх вёсак: дзядзькі, цёткі, браценікі, ля вазоў стаяць, кураць, гутараць. ашылі дзеўкі вянок, прымералі на Сцепаніду, пераспявалі ўсе песні, потым на лавах ля сталоў селі, а сама маладая разносіць па чарцы гарэлкі ўсім, а закуску Паўліха падае.
Жартаўліва-іскрыстым смехам перасыпаюцца дзяўчаты, дражняць праз вокны хлопцаў, што стаяць на дварэ...
А ў другой палавіне бабы скупчыліся гуртам ля печы, нешта кожная хоча перад другімі паказаць сябе гаспадыняй, але языкамі ўсё больш робяць, чымся рукамі.
- А га-а-лу-у-б-кі ж мае, ці ж гэтага багата! Агей жа як аддаваў Сцепаніду, дык дзесяць пудоў перагнаў...
- Цьфу, цьфу, цьфу, - вось ты што на гэткія гаворкі зрабі; слухай толькі, што людзі кажуць...
Мужчыны ля вазоў. У іх другая гаворка: хто і сколькі скасіў ужо, хто і калі колькі выпіў на вяселлі ў суседа...
- Бывала, пілі, а цяпер...
- Дык і гарэлкі ж было, а цяпер...
Недзе далёка ў полі зыкнула гармонь і сціхла. Дзеці кінуліся ў хату.
- Вечарынка! Музыка ідзе!
Гучней загаварылі бабы ля печы, дзяўчаты апошні раз бразнулі талеркамі.
Якаў на гары над кублікам стаяў, а перад вачыма скрыня і рукаўчык з грашыма.
«Ці ж доўга з ёй, ведзьма тая навучыць...»
Ужо гармонь у хаце абазвалася і рассыпалася частымі зыкамі полькі.
Якаў, злезшы з гары, - проста да скрыні. Расчыніў, падняў свончык. Рукаўчык ляжыць, хацелася яго падгарнуць трохі глыбей на дно, але пальцы неяк пустэчу абмацалі ў рукаўчыку - і толькі некалькі паперак. Нібы апёк руку, ён выхапіў, развязаў рукаўчык, пералічыў, пацёр вочы рукой, яшчэ раз пералічыў.
«А-а-а, дык вось якая ты, дачушка, доб-ра ж!»
І, не зачыніўшы скрыні, з рукаўчыкам і трыма «кацярынка-мі» ў пальцах Якаў пастаяў на хаце перад здзіўленымі дзяўчатамі і хлопцамі, потым пайшоў у другую палову.
- Дык так! А-а-а, гэць, гэць, бачыце, людзі добрыя, дык так, а?
Паўліха ўслед.
- Чаго гэта ты, і скрыні не прычыніў?
- Чаго? Хіба ж гэта дзеткі, а-а-а, бач ты, бач, што пакінула бацьку на старасць?
- А-а?
- Шанаваў, гадаваў, а цяпер як ад бацькі, дык і ўсё забраць трэба, гаспадарку знішчыць...
Увайшла Сцепаніда, на бацьку глянула і дагадалася, але пайшла да дзяўчат.
- Дык гэта так, дачушка, ты аддзякавала бацьку, а? Як ён на гару, дык ты і ў скрыню... Мо і кашулю ўжо апошнюю забярэш, а?
Бабы кучай з тае палавіны ў дзверы ўсунуліся... Чакаюць... Сяргей з лавы падняўся, стаіць здзіўлены.
- Што, у цябе іх хто ўкраў? Чаго гэта ты?
- Чаго? Не ведаеш ты? Абірайце бацьку, губіце!..
- Якія грошы, калі?
- Не ведаеш ужо, схаваць паспела!.. Дзе грошы дзела? А?
- Якія грошы? Не брала я тваіх грошай!
Старыя сцішаюць іх.
- Хто іх там браў? Мо капаючыся як-небудзь там у скрыні выкінуў, знойдзеш...
- Дзе ж знойдзеш, калі яна ўсё пачысціла. Чатыры тысячы было... Дзе грошы, кажы?..
- Задушыся ты з сваімі грашыма, не брала я іх!
- А хто ж узяў, укралі хіба? Хто ж, апрача цябе, у скрыню лазіць, а-а-а?.. Бачыце, што зрабіла, а-а-а? Гэць, дачушка?..
Ніхто не адазваўся, маўчалі... Сяргей толькі буркнуў:
- Які ў цябе чорт краў, мо сам захаваў дзе?..
- А-а-а? Сам ад сябе хаваць буду?.. Рады абгалоціць бацьку? Ты ўзяла грошы?!
Хата ўся загаварыла, зашушукала.
А Якаў, збялелы ад злосці і жалю, падыходзіў усё бліжэй да Сцепаніды, махаў перад тварамі дзяўчат і хлапцоў рукаўчыкам пустым з трыма «кацярынкамі» і крычаў:
- Дык так, зладзейка, бярэш, так? На гэта я выгадаваў цябе?
Усхваляваная Сцепаніда стаяла сярод дзяўчат. У яе нарастала злосць і крыўда. Пасля апошніх бацькавых слоў усё прарвалася.
- Зладзейкай мяне абзываеш, за тое, што я абмывала цябе... Ну, дык я ж узяла грошы і - хваробы, не аддам, бо не ты, а я з мамай зарабляла іх, я і спажыву, а не тая погань, што бярэш сюды...
- Во, во, бачыце, а яшчэ і адпіралася, а-а-а! Давай грошы, а не то, дык я цябе з хаты выганю, як суку тую.
- Не аддам!.. Не выганіш!.. Сама зарабіла, кроў маміна на іх...
- А я не зарабляў, знацца, а?
У кутках чуліся шэпты і кпіны.
- Прапіваў ты, а не зарабляў!
- І прапіваць буду, а табе не дам, бо пакуль што, дзякуючы богу, я гаспадар, а не ты... Давай грошы сюды, а-а-а!
- Сказала раз, што не аддам, і не аддам! Мае яны, а не твае!
- Ага, дык так! Ідзеш на рызыку? Не дасі?
- Не дам!..
Загаварылі хлопцы.
- Ды што вам з тых грошай, здурнелі вы, ці што! У сметнік іх трэба выкінуць ці кут вылепіць імі, цяпер жа савецкія ўжо, лепшыя!
- І праўда, што з іх? Не бяруць жа іх. І Мікалай ужо не вернецца... Дык знайшлі завошта сварыцца!
Але ў дзвярах баба рыпнула старым голасам.
- Не ідуць сёння, дык заўтра пойдуць, во!
Збялелы Якаў зноў заміргаў пасалавелымі вачыма і, трасучы рукаўчыкам з «кацярынкамі», крыкнуў:
- Аддасі?
- Не аддам!
- Добра! Парызыкуй з бацькам, парызыкуй, калі хочаш! Я гаспадар у хаце, а не ты... Не аддасі - не трэба! Атрымала б і карову, і свінню, і авечак, і дзесяціну, а цяпер... хваробу дам табе, мая дачушка!.. Ідзі, ідзі...
- Не аддам! А пасаг сышчу праз суд!
- Скулу сышчаш, а не пасаг... Парызыкуй!
Асалапеўшы, Сяргей стаяў з разяўленым ротам. Шкада было пасагу, хоць і думалася, што за чатыры тысячы дзесяць такіх пасагаў можна будзе купіць, але і боязна было, каб не прыйшлося на сметнік выкінуць, бо колькі гадоў не ідуць ужо.
- Не аддам я, пры людзях кажу, не аддам!
- І я пры людзях кажу! Чатыры тысячы ўзяла, абабрала бацьку - і ні саломінкі больш з двара не дам... Пры людзях кажу!
Сяргей не ведаў, што лепш: ці пасаг, ці гэтыя тысячы? Былі яны простай паперкай, і неяк шчымела нутро ад таго, што ў яго будуць толькі тысячы. Ён штурхануў локцем Сцепаніду.
- А мо аддай іх, на чорта...
- Не аддам, мае яны!
- І я не дам: рызыкуй!
Сяргей не вытрымаў:
- А пры сваце ты што казаў мне, а? Я ведаць не ведаю, хто ў цябе грошы ўкраў і ці ў цябе былі нават грошы, але пра пасаг ты сам гаварыў, што дасі!
- Не дам я пасагу, хай грошы аддасць!
- Не аддам я грошы, мае яны, маміны...
- А я пасагу не дам, ні крошкі з двара не дам! Скулу, а не дзесяціну!
Сяргей яшчэ крыху пастаяў, азірнуўся...
- Калі так, дык на чорта мне і дачка твая, бяры яе з грашыма сваімі, удавіся... Найду такое шчасце! Хадзем, матка!
Аслупянелі і змоўклі ўсе - Сцепаніда, і бабы, і Якаў. Сяргей, валюхаючыся, выйшаў з хаты, за ім музыкі, хлопцы, дзяўчаты. Толькі старыя ды дзеці чакалі канца.
Якаў стаяў з рукаўчыкам пасярод хаты, паглядаючы навакола...
А ў хаце ўжо запахла чадам падгарэўшых пампушак, і зашыпела ў печы страва, выбегшы з гаршкоў.
- А-а-а, гэць, гэць, дык што ж гэта?..
Дзіка крыкнула, кінуўшыся на ложак, Сцепаніда, мятнуліся ў дзверы дзеці, паціху пачалі выпаўзаць лішнія бабы.
- А-а, ма-а-м-ка ж мая, га-лу-у-бка!
У полі зарагатала гармонь чыстым срэбным смехам.
Ніжэй схіліліся змочаныя расой жытнія каласы, захавалі дарожку на Якаваў хутар. Ноч густым змрокам чорным абматала Якаваў двор, будынкі, захавала яго ад вачэй людскіх.
Сорамна было.
(1927)