З пушкі на Луну/Навакол Луны/VIII

← VII. Хвіліна ап‘янення

VIII. У пункце роўнага прыцяжэння Раман Аўтар: Жуль Верн 1865 (пераклад 1940)

IX. Вынікі адхілення →

Прапануем да спампаваньня!

РАЗДЗЕЛ VIII

У пункце роўнага прыцяжэння

Што-ж здарылася? Адкуль узялося дзіўнае ап’яненне, вынікі якога маглі быць гібельнымі?

Прычынаю была няўважлівасць Мішэля, якую Ніколь, на шчасце, паспеў своечасова абясшкодзіць.

Поўная непрытомнасць прадаўжалася некалькі хвілін; капітан раней за ўсіх апрытомнеў і стараўся прывесці да парадку свае думкі.

Не гледзячы на тое, што ён толькі што паснедаў, ён адчуў страшэнны голад, які мог мучыць толькі чалавека, які не браў у рот нічога на працягу некалькіх дзён.

Ён устаў і патрабаваў у Мішэля дадатковага снедання. Знясілены Мішэль не адказаў ні слова. Тады Ніколь рашыў сам згатаваць некалькі шклянак чаю і тузіну скібачак падсмажанага хлеба. Перш за ўсё, зразумела, трэба было запаліць агонь, і ён чыркнуў запалкай.

Можаце сабе ўявіць яго здзіўленне, калі запалка загарэлася такім незвычайна яркім агнём, што аж закалола ў вачах! З газавага ражка, які ён запаліў, шуганула страшнае полымя.

Раптам у Ніколя прасвятлела ў галаве. Ён адразу зразумеў прычыну незвычайна яркага полымя і таго расстройства, якое ён адчуваў, і моцнага ўзбуджэння ўсіх сваіх псіхічных і фізічных здольнасцей.

— Кісларод! — ускрыкнуў ён.

І, нахіліўшыся да паветранага апарата, ён пераканаўся, што з крана б’е фантанам струмень гэтага газу, бескаляровага, не маючага ні смаку, ні паху, але які ў чыстым выглядзе можа вельмі шкодна дзейнічаць на арганізм. Бесклапотны Мішэль па няўважлівасці пакінуў кран адкрытым. Падарожнікаў чакала смерць: яны не задыхнуліся-б у кіслародзе, а згарэлі-б у ім!..

Ніколь хутка зачыніў кран.

Праз гадзіну паветра ачысцілася, і тры спадарожнікі апрытомнелі ад ап’янення, але не маглі адразу апамятацца ад дзеяння кісларода; яшчэ некаторы час яны былі ў стане п’яніц, у якіх праходзіць хмель.

Адважны Мішэль ніколькі не збянтэжыўся, даведаўшыся аб адказнасці, якая ўскладалася на яго ў гэтым здарэнні. Праўда, нечаканая оргія парушыла аднастайнасць падарожжа; шмат бязглуздзіцы нагаварылі пад яе ўплывам, але ўсё гэта прайшло ўжо.

— Ну, што-ж, — дадаў весяльчак-француз, — я ніколькі не каюся, што паспрабаваў гэтага хмельнага газу. Па-мойму, сябры мае, зусім нядрэнна было-б арганізаваць установу з кіслароднымі кабінетамі, дзе людзі са слабым арганізмам маглі-б некалькі гадзін пажыць жыццём, поўным энергіі і дзейнасці. Уявіце сабе, напрыклад, які-небудзь сход, дзе паветра было-б насычана гэтым кіслародам, або, дапусцім, тэатр, куды адміністрацыя ўпускала-б яго ў вялікай колькасці: які бы бы запал у душы актораў і гледачоў, колькі агню, колькі радасці! А калі-б не адзін сход, а цэлая нацыя прапіталася ім! Як закіпела-б там дзейнасць! Знясіленую нацыю можна было-б ператварыць у вялікую і сільную. Ведаеце, я думаю, што з мэтай палепшання здароўя некаторым дзяржавам нашай бабулі Еўропы вельмі карысна было-б ужыць кіслароднае лячэнне^[1].

Мішэль разважаў пра ўсё гэта з такім натхненнем, нібы кран апарата быў яшчэ адкрыты. Але адна фраза Барбікена стрымала яго захапленне.

— Усё гэта вельмі прыемна, мілы Мішэль, — сказаў старшыня Пушачнага клуба, — але ці не растлумачыш ты нам, адкуль узяліся гэтыя куры, якія прынялі дзейны ўдзел у нашым канцэрце сваім кудахтаннем?

— Куры?!.

Сапраўды, поўтузіны курэй разам з велічным пеўнем расхаджвалі па снараду, штохвілінна ўзлятаючы і кудахтаючы на ўсё горла.

— Ах, нягодніцы! — ускрыкнуў Мішэль, — кісларод і на іх падзейнічаў. — Што ты думаеш з імі рабіць? — спытаў Барбікен.

— Я іх, вядома, буду разводзіць на Луне.

— Навошта-ж ты хаваў іх?

— Жарты, мой паважаны прэзідэнт, звычайныя жарты! Я хацеў выпусціць іх на Луне, не сказаўшы вам ні слова. Уяўляю ваша здзіўленне, калі-б вы ўбачылі, што гэтыя зямныя пярнатыя вольна разгульваюць па лунных раўнінах!

— О, жартаўнік! Вечны жартаўнік! — усклікнуў Барбікен. — Табе не трэба ніякага кісларода, ты і без яго вечна ў такім стане, у якім мы былі пад уплывам гэтага газу. Ты заўсёды нібы вар’ят.

— Ну, гэта яшчэ пытанне! Можа, мы толькі тады і былі па-сапраўднаму разумнымі! — засупярэчыў Мішэль Ардан.

Пасля такога філасофскага разважання прыяцелі ўзяліся наводзіць ранейшы парадак унутры снарада. Куры і певень зноў занялі свае месцы ў клетцы. Тут Барбікен і яго таварышы заўважылі новую дзівосную з’яву.

І куры, і певень, і ўсе навакольныя прадметы — нават уласныя іх целы, рукі і ногі — сталі незвычайна лёгкімі, як быццам страцілі ўсю ранейшую вагу…

Але так і павінна было здарыцца.

З той самай хвіліны, як яны пачалі аддаляцца ад Зямлі, іх уласная вага, вага снарада і ўсіх прадметаў, што былі ў ім, паступова змяншалася.

Звычайныя вагі не змаглі-б паказаць гэтага змяншэння цяжару, таму што гіры, якімі ўзважваецца які-небудзь прадмет, губляюць у гэтым выпадку такую-ж частку сваёй вагі, як і сам прадмет. Іншая справа — пружынавыя вагі, якія дзейнічаюць пругкасцю металічнай спіралі. Сіла пругкасці не залежыць ад зямнога прыцяжэння: такія вагі адразу паказалі-б памяншэнне вагі.

Прыцягальная сіла прама прапарцыянальна масам і адваротна прапарцыянальна квадратам адлегласці. Шлях снарада праходзіў між Зямлёй і Луной. Па меры таго, як снарад аддаляўся ад Зямлі, зямное прыцяжэнне змяншалася адваротна прапарцыянальна квадрату адлегласці, луннае-ж прыцяжэнне павялічвалася. У якім-небудзь пункце шляху абодва прыцяжэнні — луннае і зямное павінны былі зраўняцца, і тады снарад не меў-бы ніякай вагі. Калі-б масы Луны і Зямлі былі аднолькавыя, гэты пункт знаходзіўся-б якраз на сярэдзіне адлегласці між абодвума планетамі. Але паколькі масы іх розныя, то пункт гэты знаходзіцца на ⁹/₁₀ усёй адлегласці.

У гэтым месцы цела, не маючае ніякай скорасці, вечна заставалася-б нерухомым, таму што Зямля і Луна прыцягвалі-б яго з аднолькавай сілай, і нішто, значыцца, не магло-б прымусіць яго рухацца ў той ці іншы бок.

Да гэтага часу падарожнікі, хаця і ведалі, што зямное цягаценне памяншаецца па меры аддалення ад Зямлі, аднак, яшчэ не маглі заўважыць поўнай яго адсутнасці. У гэты-ж дзень раніцою, каля 11 гадзін, Ніколь незнарок упусціў шклянку, і, на агульнае здзіўленне, шклянка не ўпала на падлогу, а павісла ў паветры, не рухаючыся з месца.

— Вось табе і на, — ускрыкнуў Ардан, — якая пацешная з’ява!

І сапраўды, розныя прадметы: зброя, бутэлькі, пакінутыя без нагляду, трымаліся ў паветры. Мішэль падняў уверх Дыяну, і тая заняла дзіўнае палажэнне ў прасторы. Аднак, жывёліна, здавалася, не здагадвалася, што плавае ў паветры.

Самі падарожнікі, здзіўленыя, уражаныя, не гледзячы на ўсе свае мудрыя разважанні, адчувалі, што целу іх нехапае вагі. Калі яны працягвалі рукі, — рукі не апускаліся самі. Галовы няпэўна матляліся на плячах. Ногі не прыцягваліся к падлозе снарада. Гэта быў стан п’яных людзей, якія пачынаюць адчуваць, што трацяць устойлівасць.

Мішэль раптам падскочыў і, адлучыўшыся на некаторую адлегласць ад дна снарада, павіс у паветры. У адзін момант абодва яго прыяцелі далучыліся да яго, і ў цэнтры снарада ўтварылася дзіўная карціна.

— Ці мысліма ўсё гэта? Ці праўдападобна гэта? Ці магчыма гэта? — крычаў здзіўлены Мішэль. — Не! Але, аднак, як бачыце, сапраўды гэта ёсць!..

— На гэту карціну нядоўга прыдзецца любавацца, — адказаў Барбікен. — Як толькі снарад пяройдзе за нейтральны пункт, зараз-жа пачне дзейнічаць луннае прыцяжэнне, і мы будзем падаць на Луну.

— Тады мы, значыць, будзем прахаджвацца па верху снарада дагары нагамі? — запытаў Мішэль.

— Не, гэтага не будзе, — адказаў Барбікен, — таму што снарад, цэнтр цяжару якога ляжыць параўнальна нізка, пачне пакрыху паварочвацца дном да Луны.

— Значыць, і ўся наша гаспадарка перавернецца ўверх дном: вось табе і на!

— Супакойся, мілы, — сказаў Ніколь. — Баяцца няма чаго. Ні адзін прадмет не кранецца з месца, таму што снарад павернецца зусім непрыкметна. —Але, гэта зусім правільна, — дадаў Барбікен, — і зараз-жа пасля пераходу праз гэты пункт ніз снарада, як больш цяжкая яго частка, стане перпендыкулярна да паверхні Луны. Але каб гэта стала, нам неабходна перайсці нейтральны пункт.

— А, значыць мы пераходзім цераз нейтральны пункт! — ускрыкнуў Мішэль.

— У такім разе нам варта зрабіць так, як робяць маракі, пераходзячы цераз экватар: вып’ем за наш пераход!

Мішэль падышоў да сцяны ядра, дастаў з шафы бутэльку і шклянкі, паставіў іх у «прасторы» перад прыяцелямі, і, весела асушваючы шклянкі, яны віталі свой пераход трохразовым «ура».

Гэта дзіўная роўнавага прыцяжэнняў Луны і Зямлі працягвалася не больш гадзіны. Падарожнікі адчувалі, што паволі апускаюцца на дно, і Барбікен у той-жа час стаў заўважаць, што пярэдняя частка снарада пачынае ўхіляцца ад лініі, накіраванай да Луны, а дно — набліжацца да яе. Значыць, луннае прыцяжэнне пачало ўжо дзейнічаць мацней за зямное. Падзенне на Луну, спачатку вельмі нязначнае, пачалося ўжо, — непрыкметнае таму, што скорасць гэтага падзення ў першую секунду раўнялася ўсяго толькі міліметру з лішнім. Але калі прыцягальная сіла пачала паступова павялічвацца, то снарад, павернуты ўжо канічнаю часткаю да Зямлі, павінен быў з узрастаючай скорасцю ляцець да паверхні Луны. Значыцца, і мэта будзе дасягнута. Нішто не магло ўжо больш пашкодзіць поспеху запаветнай справы. Ніколь і Ардан цалкам падзялялі радасць Барбікена.

Доўга яшчэ гаварылі яны пра ўсе гэтыя з’явы, здольныя кожнага здзівіць. Поўны захаплення Ардан рабіў з усяго гэтага самыя фантастычныя заключэнні.

— О, мілыя сябры, — выкрыкваў ён, — які прагрэс адбыўся-б на зямным шары, калі-б магчыма было якім-небудзь чынам пазбавіцца ад цяжару, ад гэтага цяжкага ланцуга, якім мы прыкаваны да Зямлі! Гэта — тое самае, што палоннаму стаць вольным чалавекам… Ніякай стомленасці — ні рук, ні ног.

— Так, — заўважыў Ніколь, смеючыся, — калі-б можна было дайсці да таго, каб знішчыць цяжар таксама лёгка, як знішчыць боль прывядзеннем хворага да непрытомнасці, то многа чаго змянілася-б у нашым жыцці!

— Знішчым цяжар! — крычаў Мішэль з узрастаючым захапленнем. — Тады не трэба будзе ніякіх пад’ёмных машын, таму што не было-б чаго ім падымаць.

— Добра сказана, — заўважыў Барбікен, — але калі-б нішто не мела вагі, то нішто-б само па сабе не трымалася: ні трымаўся-б капялюш на тваёй галаве, мілы Мішэль, не ўстаяў-бы і твой дом на месцы, таму што яго каменне толькі і трымаецца сваім цяжарам! Не існавала-б лодак, якія трымаюцца на вадзе толькі сілаю зямнога прыцяжэння. Не было-б нават і акіяна, вада якога трымаецца ў роўнавазе толькі сілаю цягацення! Урэшце, ад нас адышла-б і сама атмасфера, таму што яе частачкі, нічым больш не стрымліваемыя, рассеяліся-б у бязмежнай прасторы…

— Ну, гэта ўжо, разумеецца, прыкра, — сказаў Мішэль. — Што значыць практычныя людзі: куды ні зайдзі, зараз выведуць цябе на ранейшую дарогу. — Але супакойся Мішэль! Калі не існуе планеты, з якой былі-б выгнаны законы прыцяжэння, то хутка ты наведаеш такую планету, на якой гэта прыцяжэнне непараўнальна меншае за зямное.

— Гэта на Луне?

— Так, на Луне. Усе прадметы на ёй важаць у шэсць разоў менш, чым на Зямлі.

— І мы зможам пераканацца ў гэтым?

— Зразумела, таму што сто нашых кілограмаў на паверхні Луны важаць толькі каля шаснаццаці.

— А сіла нашых мускулаў там не стане меншай?

— Ніколькі. І калі ты напружыш сілу, неабходную для таго, каб падакочыць на метр ад зямлі, то на Луне, пры такой-жа сіле, ты падскочыш на цэлых шэсць метраў.

— Мы, значыцца, на Луне будзем сапраўднымі геркулесамі! — закрычаў Мішэль.

— Гэта тым больш магчыма, — сказаў Ніколь, — што калі рост селенітаў прапарцыянальны масе іх планеты, то яны будуць здавацца нам проста карлікамі, ростам каля трэці метра.

— Ліліпуты! — ускрыкнуў Мішэль. — Вось тады я буду іграць роль Гулівера! Мы здзейснім байку аб веліканах! Гэта, слова гонару, вельмі важная выгада: пакінуць сваю планету і вандраваць па сонечнаму свету!

— Не вельмі спяшайся! — засупярэчыў Барбікен. — Калі ўжо табе абавязкова хочацца быць Гуліверам, я параіў-бы табе наведваць толькі такія планеты, як Меркурый і Марс, маса якіх меншая за масу Зямлі. А на такіх вялікіх планетах, як Юпітэр, Сатурн, Уран, ролі змяніліся-б: там ты сам быў-бы толькі ліліпутам.

— А на Сонцы? — І на Сонцы ты быў-бы ліліпутам: прыцяжэнне на ім у дваццаць сем разоў сільнейшае, чым на нашым шары. Прыняўшы гэта пад увагу, выходзіць, што тамашнія жыхары павінны быць прынамсі ростам метраў у пяцьдзесят.

— Тысячу д’яблаў! — закрычаў Мішэль. — Значыцца, я сам быў-бы там пігмеем, малюткай?

— Гуліверам у гасцях у веліканаў, — сказаў Ніколь.

— Іменна так! — засупярэчыў Барбікен.

— Тады ўжо нялішне было-б узяць з сабою для абароны некалькі артылерыйскіх гармат.

— Ну, гэта, бадай, дарэмна! — сказаў Барбікен. — Ядры твае на Сонцы не мелі-б ніякай сілы; яны маглі-б ляцець усяго некалькі метраў.

— Чаму?

— А вельмі проста! На гэтым велізарным целе прыцяжэнне такое сільнае, што не дасць ядру далёка заляцець, а прымусіць яго хутка знізіцца. Май на ўвазе, што прадмет, які важыць на Зямлі 70 кілограмаў, на паверхні Сонца важыць 1930 кілограмаў. Твой капялюш, напрыклад, важыў-бы восем кілограмаў, цыгара — чвэрць кілограма. Нарэшце, калі-б ты сам упаў на сонечны мацярык, то твая вага была-б каля 2 500 кілограмаў, г. зн. такая вялікая, што ты не мог-бы крануцца з месца без старонняй дапамогі!

— Чорт вазьмі! — ускрыкнуў Мішэль. — Значыцца, там заўсёды трэба было-б насіць у кішэні пад’ёмную машыну? Ну, мілыя сябры, на першы раз задаволімся Луной. Там, па крайнасці, мы будзем велічнымі персонамі! А пасля ўжо мы пабачым, ці варта накіроўвацца на Сонца, дзе патрэбна пад’ёмная машына нават для таго, каб паднесці шклянку да рота.

1. Гэта ідэя служыць сюжэтам аповесці Жуль Верна „Доктар Окс“.