Лучынка (часопіс)/1/З дарогі
| ← Бацькава ўцеха | З дарогі Апавяданьне Аўтар: Цётка 1914 год |
Вулкан → |
Прапануем да спампаваньня!
З дарогі.
Еду лячыцца.
Выпэчяны румянец на твары, кашель сухі і схварэлае цела адразу людзям кажуць пра маю цяжкую хваробу. Пасажыры ахвотна уступаюць месца. У вачах іх я бачу, што шкадуюць маей маладасьці. Закрываю векі. Не хачу відзець іх жаласьці, бо веру, што ашукаю ваш жаль, людзі добрые, што змагу цябе, сьмерць лютая, а цьвёрдае жыцьцё вазьму у свае рукі і буду з яго прасьці доўгую нітку быцьця, унізываючы, як белымі пэрламі, працавітые дні неслухнянай долі…
У вагоні.
Стукае машына; калышэцца вагон, еду у чацьвёртай клясі праз Нямеччыну. У вагоні публіка — усё немцы: работнікі, дробные мешчане, адзеты чыста, гавораць ціха, зважне, ня кураць. На ўсенек вагон толькі дзьве лаўкі стаяць ля сьцен, а так вагон цэлы пусты; публіка стаіць, або сядзіць на сваіх багажох. Цягнік (поезд) у тры разы шыбчэй ляціць, чым у нас. На станціях затрымываецца на мінуту, пасажыры ледзь пасьпеюць ускочыць у вагоны, а машына ужо далей прэцца, як разгуляны вецяр у полі.
Праз вакно відно нямецкіе вёскі і поле. Божэ, што за лад! Зайздросна шэпчэш да сябе чалавек: ва ўсіх вёсках брукаваные вуліцы, дамы пекные, сады чысьценькіе, гародчыкі упраўленые і нідзе ля хаты ні дрывотні не відно, ні лужы пры карыце і навакола ўсё падворка градкамі абкопана; на градках — засеяны кветкі, засаджэна варыва і праз падворка толькі бягуць вузенькіе сьцежкі.
Дзеткі чыстые, адзеты, абуты ідуць у школу.
Дарогі, дарожкі усе шашэйны, на іх мастэ жалезные, з абодвых бакоў абсаджэны грушамі, яблынямі, сліўкамі. Ніхто там гальля ня ламае, фруктаў ня рве. Праўду сказаць, закон нямецкі добра сьцеражэ гэтых дрэваў: напрыклад, падарожны, ідучы, можа з’есьці колькі хочэ, але ніхай толькі спрабуе хоць адзін яблык палажыць у кішэнь, зараз заплаціць вялікую кару, або сядзе у арэшці.
Нідзе, едучы праз Нямеччыну, не ўбачыш скаціна на полі. Усюды сенажаць прагнояна і густой шчоткай высыпаецца трава. Немяц, заміж нашых трох кароў, трымае толькі адну; зато круглы год корміць яе у брод гатовым кормам. Хлеўчык відны, чысты, на падлозі, праветраны. Скаціна шчоткай вычэсана і — такая кароўка дае у тры разы больш малака.
— — — —
Закрываю змучаны вочы і бягу думкай у родну старонку да вас, кароўкі нашы палавенькіе, замучаны голадам…
Кажуць людзі, што адзін раз у год на куцьцю, а дванастай гадзіне у ночы жывёла гаворыць людзкім языком. — Гаспадарыку, суседзе, пайдзі да хлева і паслухай, што табе твае кароўкі скажуць.
З Нямеччыны.
Хоць дохтар забараніў затрымывацца на дарозі, казаў проста ехаць над мора, але я не вытрывала, каб не паглядзець на горад Дрэзна. Вельмі пекны горда над ракою Эльбай.
Суботні вечар перад урачыстым сьвятам. Званы гудуць. Кірхі стаяць побач с касьцёламі. Іду на пляц ціатральны: з аднаго боку — каралеўская катэдра, уся прыбрана рэзьбой, з другой — вельмі пекны гмах цеатра і с трэцяй — вялізны палац „Цвінгер“ — музэй.
Заўтра пайду туды глядзець Сыкстынскую Мадону. Сядаю на лаўцы, гляджу на творы рук люцкіх. На душы стае сумна і радасна надзея жыцьця змагаецца с страхам сьмерці. Неба чыстае, па ім плывуць стады белых авец — аблакаў, такіе самые, як калісь, калі я маленькай дзяўчынкай была і гусі ганяла у поле, ня ведаючы ешчэ нічога аб сьмерці.
Думкі сілай ціснуцца да галавы: „Жыць, жыць“! „Памрэш“ — некі жалосна слабы голас адказывае с хворых грудзей.
Ах, чаму я ведаю аб сваей хваробі! Варта было мучыцца, дабівацца, вучыцца, каб цяпер сьвядома уміраць. Ха, ха, ха…
Мэдыцына, а чамуж для мяне ты такая мсьцівая? І ці за тое мсьціш, што я хацела цябе пазнаць, зглыбіць, каб пасьля лячыць сваіх бліжніх: „Вылячы перш сябе“, адшэптывае нейкі таемны голас у сэрцы. — „He! я буду жыць, я не хачу уміраць! чуеш мэдэцына?“ — „Не хачу уміраць“…. дай раду, пашкадуй маей моладасьці.
Старая маці убіваецца, прадучы кудзельку, як неасьвечаная прастацкая мысьль. Нават ня можна абхапіць той далі, на каторай цяпер плачэ дачка едыначка; але беднае, старое сэрцэ чуе, і пэўне так сама плачэ.
О, мамачка, чуе твая душа справедліве, як калісьці чула, калі я была сьмяртэльне галодна і ты мне зашывала залатоўку у цьвікёль сарочкі, каб паслаць праз людзей, што ішлі у Кальвару.
................
Мамачка павароту не…….. Смерць блізка…..
Дрэзна.
Дзень сягоня пекны; усякі і усячына купаецца у праменях сонца поўнымі прыгаршнямі.
Дзіўна мне, што я так учора раскісла. Не ведама адкуль такі страх узяўся? яж ні такая ужо кволая.
Мамачка, я яшче табе цэлы сьвет заваюю, усе з яго скарбы кіну табе пад ногі…
Толькі ты там па ночах не плач: я не хачу, каб на выбалелых разорах твайго старенькага твару сьлёзы сплывалі… Мамка, я буду жыць….. Гукаю да цябе, — хай вецер вольны занясе мае словы праз выбітые шыбы
Нядзеля 10 гадз.
Мамка, ужо маё серца чуе, што ты супакоішся. Я ужо абышла берагі Эльбы і цяпер пайду у музэй глядзець на ўвесь сьвет слаўные манкі.
Музэй ешчэ зачынены, народу, мара. Усе, як відна мясцовые, чужынцаў мала.
Культура!! Тут работнік часць свайго сьвяточнаго дня праводзе, гледзючы на бязсмертные творы.
Работніку, і ты, кожен просты чалавечэ. У сэрцы тваім крыецца доля усесьветнага змаганьня — яна гэта і творыць хараство жыцьця, з яе то і родзяцца у сумі усесьветные геніі чэлавечэства.
Музэй адчынілі, народ разсыпаўся па салі і абвіслая целам нека клустая дама, учапіўшыся за падпаху высокаму мушчыні — арыстакрату, голасна крытыкуе малюнкі. Дзьве паджорые францужанкі шпарка абегаюць салі, здаецца, быццам яны іх абнюхіваюць — выляцяць пасьля на вуліцу, забабочуць…. ніякая вялікая творчасьць ня ў сілах затрымаць гэтых жвавых маломысльных у сваім жыцьцёвом бягу жывін. Кудлаты абарваны у кутку сядзіць малады хлопец і ніто булгар, ніто якой іншай, націі і вачыма упіўся у тыціянаўскаго „Фарысея“. Расказалаб, апісалаб гэты абраз, каб льга было словам абняць той абшар у ём векавога дабра і зла.
Душа мая яго разумее, але вусты ня ў сілах выказаць, толькі родзіцца думка:
— Бачу, як абквечанымі палямі, у далёкім часі ідзе малы хлопчык — дзіця. За сінім небам ад нізін зямлі сабіраюцца хмары…. гром у патайне грыміць. Дзіця адно у полі….. Страшная бура, ідзе, збліжаецца…. з Дзіцяці вырастае чалавек — гігант аж пад самае неба….
Гэта самая думка…… а абраз зусім іншы.
Сыкстынская Мадона малюнак — абраз сусьветнай славы, для маёй душы не мае чароўнаго слова. Яшчэ калісь, як была я у Рымі, каля твораў Рафаэля прайшла з сэрцам спакойным, за тоя перад Анджэло Буонароті і Леонардо да Вінчі анямела усімі сваімі чуцьцямі, думкамі склепілася і стаяла гадзінамі акамяняла з задзіву……
Дрэзна.
Дзікіе горы, скалы, кручы, пропасьці: птушку кінуць — здаецца не даляцелаб, забіласяб; а машына ляціць берагам гор — то ускаківае, то выскаківае с тунэляў, глуха скрыгічэ, віхры гудзяць у пасівейшых мохам тхланях. Паразрываные хмары таўкуцца на небе; холадна і людзі ніспакойна сядзяць на лаўках, зараз будзе тунэль Сэнготарскі, найдаўжэйшы на сьвеце. Розумам ніхто не баіцца праз гэты тунэль ехаць, аднак чуцьцём, як і я так і другіе бачаць перад сабою у сваіх гадках высокую дзікую сьцяну, пакрытых вечным сьнегам Альп; а за гадзіну ці за дзьве, наш цягнік, як рабак, упаўзе у нетра гэтых сьнегавых гор і выйдзя толькі з другой стараны Альпаў, дзе зусім іншы характар краю; кажуць, што там ужо упалы, цытрыны сьпеюць, мігдалы цьвітуць, а з гэтай стараны пуста, дзіка, глуха, ледзь пачынаецца канец зімы.
Мы ужо у тунэлі, электрычэства гарыць; тук-тук машына стукае гостра, рве шпарка, во-во здэцца, калі не вырвецца у гэту мінуту на прастор, то разарвецца на кускі, разляціцца, задушыцца.
Часць пары пранікае у вагон; блядые твары пасажыраў у мутным сьвятле двояцца; людзі глядзяць, па сабе стараюцца адзін у другога адгадаць думкі. „Гг-ух гг-ух“ уздыхнула лякаматыва, знаць ужо вырвалася на волю.
Праляцелі Альпы; баюся адкрыць вочы: людзі, а як гэта усё казкі, мана, што вымне казалі….. a я — хворая, сухотніца, адна у маткі, мне патрэбна цяпло….. мора….. Страшна….
У вагоні.
Мамачка! Мама! я буду жыць! буду!….. Нехай ластаўка нясе табе весьць дарагую; кінь верацяно, слухай дараженькая, твая Анелька будзе жыць.
У цябе за вакном мяцеліца вые, мароз трашчыць; а тут лета. Кветак дзерваны, вінаградаў, імшары.
Спаўночы сьнегам горы пакрытые стаяць; у далінах рэчкі шумяць, пальмы, мірты растуць. „Гг-ух — гг-ух“ — Сьпяшыць машына, хутчэй тваю дачку над морэ завесьці, ад сьмерці выратаваць……
Мамачка, не праўда, твая Анелька памылілася, як скаржылася табе, што сьвет суровы, што людзі нягодны.
Мамачка, і сьвет пекны, і людзі добрые, і варта жыць, радзіцца, каб убачыць красу разсыпаную па шырокаму сьвету.
Генуя.
Кашляць перэстала, гарачка меншая, сілы больш. Цэлые дні ляжу на скалі над морам. Цёпла, сонечна.
Блізка, што нікога не маю знаёмага. Не хачу траціць сіл на пустые гутаркі знаёмасьці. Жыву з морам і часта табе, мамачка, старэнькая, апроч лістаў пасылаю на мора фалях жывые словы; бачу, як яны да цябе шпарка плывуць белымі лебедзямі, як перэменяюцца посьля у шэрые зязюлькі і кукуюць за рэчкай у дуброві.
Наша старэнькая хатка, паміж белых расьцвіўшых вішень адчыняецца і ты, мамка, стаіш на парозі, глядзіш на вішні і у кожнай кветачцэ іх бачыш тварык сваей Анелькі.
Мамачка, Анелька здарова, Анелька вернецца. Старасьць ты сваю глыбокую датчэш на Анельчыных руках; апошні вузялок табе Анелячка завяжа, гарачай датчыной сьлязой яго абалье…
Мэнтона.
Ліст ад цябе, мамачка, дастала. Дзякуй Богу, што ён спакойны.
Твой, мамачка, ліст спакойны, як спакойнае сягоння мора, ляжыць яно ціха, як дзіця посьля купелі, лагоднае, як твой мамачка, погляд, сіняе, як Анельчыны вочы. A штож мамачка, ціж не пекнае морэ?
Мамулячка дарогая, дай хоць у думцы пацалую твае сумные вочы.
Мамачка, каб табе лапаць стары паказалі і уверылі, што ён да мяне падобен, то і той быў бы для цябе пекны.
Але мора, мамачка, супраўды пекна: меняецца яно кожну мінуту. Колькі я тут жыву, яшче ні разу ні бачыла каб яно было адно і тое.
То гладкае, гладкае як мае шчокі і прамені сонца уздоўж на ём кладуцца і сьпяць залатымі ніткамі. Неба, адбіваючыся, тчэ узоры усягусенькіе. Караблі бязпэчна ідуць на ём, моў твая мама Анелька: помніш як ты палола лён, а я хадзіла по роўнай дарожцы, на каторай цьвілі белые густые румянкі і я іх расхіляла, каб не патаптаць.
Гэтак сама карабль ідзе, белай пеной воду разгортывае, ішчэ не адыдзе, а ужо за ім вада спакойне спіць.
Але як падымецца бура, страшна тады глядзець на морэ, уся публіка уцекае з берагу і я адна астаюся.
Не гневайся, мамка і не бойся, бо мне нічога ліхога не стане, я люблю глядзець, я люблю слухаць, як фалі стогнуць, шумяць, рагочуць. Усенек бераг заліты; скала, на каторай сяджу у спакойну пагоду, тады недзі далёка хаваецца пад вадой кіпучай. Пена рве высокі слуп морской ліхтарні; здаецца, што зністожылаб яго, каб цемнату зрабіць і пасьля свабодна гарцаваць па сярдзітаму мору.
Але ліхтарня не падаецца, яна упорне кідае снапамі сьвятло на мора, каб караблі, захопленые бурай, маглі угледзіць бераг і шукаць ратунку і прыстанішча.
Ніцца.
Мамачка, ворочаюся да цябе іншай дарогай і не чугункай, а морэм: кожную мінуту усё бліжэй і бліжэй да цябе.
Мора цікавае; лётаюць белые чайкі, падуць грудзьмі на сіняе мора, падплывуць, зноў узнімаюцца, ляцяць; выгледаюць, як тые лілеі, што калісьці у гарачцы мне сьніліся.
Помню ты, мамачка, недзі плачэш, седзячы на канцы ложка; хачу я да цябе рукі выцягнуць, не магу: — сыплюцца кветкі — лілеі мне на твар, на грудзі, на рукі, ужо поўнае ложка, сыпюцца на зямлю, устаюць, падлятаюць, ізноў падаюць……
Каля мяне сядзіць жыдовачка з Гродны, ехала у Амэрыку, але забракавалі вочы. Не пытаю, чаму назад варочаецца такой крутою дарогай. Гледзячы, на гэту дзяўчыну, мамачка, відна адразу, што лёс яе так сама круты, як і яе паваротна дорога. Яшчэ маладая, а будзя несчасьліва; чаму нешчасьліва, не магу, мамачка, сказаць, як не магу сабе сказаць, калі прычуваю сваю будучыну, або як адгадываю яе іншым людзям.
Мамачка, твая Анелька чараўніца, вернецца да цябе, зараз стане весялей у хатцы.
З старой, згорбляной мамкі, зробіцца вясёлая, маладая мама.
Верабьёў паляціць на наша падворка; сабака схудзелы прыбьецца, кот—прыблуда замяўкае ля парогу.
Трыест.
Мамачка, хачу нешта табе сказаць, але не паверыш так адразу посьле маіх лістаў, дай хіба вушка: мамачка, нідзе так ніпекна, як у нас. Прымерам, калі сядзімо мы с табою на нашым прыгорачку у даліне, ля рэчкі, бягуць загоны сівого аўса; — по ручаю ляжыць палоска бела—рожавай рачыхі і ніжэй вусаты ячмень упіраяцца пазалацеўшымі загонамі у канюшыну. Або як бульба наша сінімі кветкамі ківаецца на сонцы. Чырвоные шчаўі бягуць межамі. Мядункі, смалянкі, іскры гудуць пчолкамі; купальская зельлячка кругом пахне, сіняя мацердушка у купінак крые свае лекі; сардэчнікі чырвонымі ніткамі пераскаківаюць ручайкі, а васількі у нашым жыце.
Тут інша краса, там інша, а у нас, мамачка яшчэ інша — свая мейсцова.
Інзбрук. Анелька.