Збор твораў (Гартны, 1929—1932)/2/Спатканьне
| Спатканьне Апавяданьне Аўтар: Цішка Гартны 1929 год |
„Лайдак“ → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Спатканьне (Гартны). |
Прапануем да спампаваньня!
СПАТКАНЬНЕ
На вуліцы зьмяркалася.
Залатыя чырвоныя праменьні сонца аблівалі хібы хат крывавым водблескам.
Было ціха. Густы мяккі пах гароднае зелені і садовых кветак сьвежым імпатам напаўнялі цёплае пыльнае паветра, робячы яго яшчэ болей душным і цяжкім.
У вёсцы, як і заўсёды, цякло жыцьцё ў звычайнай летняй клапоце, што зьвязана з тэрмінам касьбы і жніва.
Адрэдку па вуліцы праяжджаў селянін з поля, варочалася адтуль-жа з мяшком травы сялянка. Бегалі і крычалі ля хат рэзвыя, бесклапотныя дзеці, брудныя, абарваныя, з пакудлачанымі валасамі.
Агапа сядзела ля вакна, устраміўшы ўзрок у вакно суседняе, Дзям’яна Гляка, хаты, дзе весела гулялі адсьветы вагнёва-чырвонага праменю. У яе галаве поўзалі ўпартыя, настойныя, ужо праз цэлы тыдзень не пакідаўшыя яе думкі, якія часткаю пераходзілі ў апрацаваны, абдуманы плян. Пільна, заглядаючы ў самыя захоўныя дробязі яго, Агапа абдумоўвала, стварала ўсялякія магчымасьці да яго выпаўненьня і ўчуткі рашала: — Болей чакаць не намерана: няма магчымасьці і няма сілы. Досі ўжо! калі ня стану на цьвёрдую нагу — не згаварыцца з імі ні за што. Ды ім усё роўна незразумелы ні маё пачуцьцё, ні мая мова, ні… усё, што мяне акольвае. Вось ужо скора два гады, як жыцьцё ідзе не па тэй пуціне, на якой яны звыклі яго бачыць… Два гады, як згібла мінулае, а ім… нібы ўпартым, даруйце мне за вымову, казлом, хочацца свайго…
Пачуўся гук звону, зварушыўшы сонную вёску і дапомніўшы аб заўтрашнім спачынку — нядзелі.
Агапа паднялася з лаўкі, устала і па старой прывычцы перажагналася ды глыбока ўздыхнула.
— Хутка прыдуць… А прыдуць — я і паведамлю іх, што наадалей кончана. Кіну-рыну і паеду — бо болей тут не магу заставацца, як яны сабе хочуць.
Агапа адвярнулася на хату і міжвольна спыніла ўзрок на сьцяне; портрэт у пазалочанай аправе ручнога вырабу, прыцягнуў яе да сябе. Агапа падалася бліжэй к сьцяне. Нярухома, усё ў адным палажэньні, вось ужо болей году, глядзеў на яе са сьцяны Кастусь, заліхвацкім, бравым, у хворменнай вопратцы чырвонага ахвіцэра, з рамухамі цераз плечы, папругаю і буйнай гвяздою на левым баку грудзей.
Кожны раз, як Агапа глядзела на портрэт дарагога ёй чалавека, — а глядзела яна траха ня кожную хвілю, знаходзячыся ў хаце, — сэрца яе білася часьцей, цёплае пачуцьцё ўцехі напаўняла душу, а прагнае, калючае жаданьне — ехаць к міламу Костусю — катавала яе да болі.
«Прыяжджай да мяне, у Н. Наша вайсковая часьць, посьле шасьцімесячнага бываньня на позыцыі, знаходзіцца ў горадзе на спачынку. Спачываць будзем болей месяца. Я чакаю павышэньня па службе, і, можа стацца, застануся начальнікам гарнізону. Бач, я адлічыўся ў бойках, дастаў падзяку, і за гэта мне даюць павышэньне».
Так пісаў Костусь у лісьце да Агапы.
І яна тысячу разоў прачытвала гэты ліст і кожны раз, перачытваючы яго, праглася да «жаданага Костуські» ўсёю душою.
Але час бег, а варункі і абставіны дамашняга жыцьця перашкаджалі ёй сарвацца з месца і паехаць. Праўда, тут яшчэ крыху віною былі яе трусасьць ды нерашучасьць. «Найду ці не найду Костуся, а ад бацькоў адарвуся… Тады заклянуць яны мяне, адракуцца назаўсёды. Бо супроціў іх волі мне прыдзецца зьбегчы ад іх», думала Агапа, калі сэрца прыводзіла да рашэньня…
І так мінула каля месяца. Цэлы месяц! Як многа часу! Колькі вады за гэты час працякло, якія здарэньні маглі трапіцца ў жыцьці Костуся, у яго жыцьці, поўным раптоўных капрызаў долі!
Але пачуцьцё перамагала ўсё, сэрца патрабавала свайго. Уся істота яе заставалася абуранай неадчэпнымі думкамі аб ім, аб Кастуську. Ня йшла на вум работа, кідалася з рук, нівошта не займала, нішто ня цікавіла. Гэтак доўга жыла з ім, гэтак шчыра зблізілася, так прывыкла да яго, так пакахала! Хто-ж і што ў моцы разлучыць іх назаўсёды, палажыць непераходныя перашкоды да іх спатканьня?
— Кінь ты гадаць аб гэтым, цудная! Пакінь дурасьць. Што ты ўгледзела ў ім самавітага, што з вума па ім сходзіш? Кінь, Агапка, — у добрым настрою часамі ўгаварвала яе маці. А часамі, калі ёй дочка надазаляла сваім Костусем, сур’ёзна гразілася:
— Выгнаць цябе, нягодніца, трэба. Усю сям’ю нашу апаскудзіць захацела… Зьвязалася, шэльма, з бальшавіком і няма рады… З бальша-авіко-ом!! Нібы няма лепшых хлопцаў на сьвеце… Вось пачакай, прыдуць легіянэры, тады іншае запяеш… Ды праз яго і нам бяды не адкасьніцца будзе… Прычэпяцца — і аграбяць ці заб’юць за няма нішто, за жуліка якогась там… Выганім, Агапа, насур’ёз кажу табе, калі не адрачэшся ад яго!..
— І трэба выгнаць! Волю сабе дала! Моц пачула… Праз бацькоў і не шманае! Пачакай, галубка, вазьму я цябе ў рукі! — ушчуваў Агапу бацька.
І ўшчунак яго выводзіў Агапу са сьцерпу ды яшчэ болей умацоўваў яе рашучасьць хутчэй уцячы да Костуся, зьбегчы ад нядобрых бацькоў і зьдзейсьніць свае мары. «Начальнік гарнізону! Усе падчыняюцца яго распарадкам, усе яго слухаюць! Посьле гонкі, бяспрыхільнасьці… Го, мой Костуська» — марыла Агапа ў самоце. — «Не, паеду, паеду, паеду!» — пераказвала яна сама сабе, міжвольна ўтуруючы рэдкім, мерным ударам звону. — «Толькі, калі мне пайсьці з дому? І як пайсьці, каб ніхто ня знаў, ня бачыў, аднэй, цішком?» — гадала яна ў натузе.
— Вечарам! — штосьці падсказала ёй: — Заўтра вечарам. Чаго-ж чакаць далей! Парашыла — дык выпаўняй…
Агапа на момант супакоілася: прайшлася некалькі разоў па хаце, уздоўж і ўпоперак, нават зацягнула напеў аднэй рэволюцыйнай песьні, які збадзёрыў яе, падняў настрой і абудзіў ахвоту, а потым зноў прысела.
Прысела і радым узрокам пачала зьмяраць праз вакно сьцены хатаў, садкі, вуліцу.
Так прайшло з поўгадзіны…
— Ну, ужо ідзе, ужо вяртаецца, ужо пачнецца, — раптам праказала яна самой сабе, нездаволена зарухала і адвярнулася ад вакна з нейкай каразьліваю пасьпехаю. — Спакою няма: толькі ўзьнялося сэрца, як ізноў…
Стук дзьвярэй і ўваход у хату Агапінай мацеры перабілі яе думкі. Агапа змоўкла і адвярнулася ў вакно.
А маці, Домна, высокая, гадоў пад сорак, кабета, поўная і стройная, з гладкім тварам, пераступіла парог, акінула хату сур’ёзным узрокам і, прыкмеціўшы дачку ў вакне, спынілася.
— Ты ўжо даўно дома? — чэрства запытала яна.
Агапа не адказала.
— Ты чуеш, ці не? — гульчэй вымавіла Домна.
— Ня вельмі, — неахвотна адказала Агапа, міжволена ўздрыгнуўшы.
— А бацька не прыяжджаў? — запытала маці.
— Не, — скрозь зубы праказала Агапа.
— Нябось, ты ўсё дзьмешся… Не дастае чагосьці табе ў нас, крыўдзяць бедную… Не даюць волі дурнотаў чыніць… Мала сораму яшчэ прынясла бацьком, ды сплётак парадзіла сваймі дзеямі, дык яшчэ болей хочацца надазаліць… Няхай, вось, паказваюць пальцамі на цябе: «Твая дочка ўліпла ў басяка, запісалася ў бальшавікі»… Ад кожнага чуеш, кожны ўпікае… Эх, і пасьпела-ж пераняць ліха ведае што… Што-й будзе з тваіх вытвараў… дачка!..
«І чаго яна грызецца»… падумала Агапа, якой рабілася няўрымна стаяць на адным месцы і слухаць матчыны прычыты. Яны гэтак ужо ўеліся ёй у косьці, так надазолілі! І яна то сударгна ўздрыгвала, садзючыся на лаўку, то нэрвоўна паднімалася. Задумены ды змучаны цяжкімі думкамі яе твар то бляднеў, то чырванеў. Расплакалася.
— Ды будзе вам, маці, расходзіцца: усё роўна ўжо вам мяне ня справіць. Давайце ляпей разыдземся ў ладох, — нерашуча, цярэбячы ў руках кончык хвартуха, праказала Агапа.
На яе твары празіяла ўхмылка.
Маці, ня ждучы гэткіх слоў ад дачкі, ажно затупала па хаце.
— Што-о ты кажаш?! — недаўменна запытала яна Агапу.
— Але, маці, заўтра я парашыла ехаць да Костуся. Няпрыменна. І ня думайце перашкаджаць… Нічога не збаюся. Годзе… Рукі налажу на сябе, калі гвалтам будзеце трымаць.
Гарт і парашымасьць, з якімі Агапа праказала гэтыя словы, да таго, жахнулі Домну, што тая ўся ажно затраслася ад ахапіўшага яе сполаху. Як трымала гаршчок у руках, так і выпусьціла яго на зямлю, праліўшы крупнік. Зьбялеўшая, ні то ад злосьці, ні то ад спуду, яна нямым голасам загаманіла:
— Як? Хто? Што? Агапка, чаму-ж ты так!
У голасе яе чуўся спуг, разгубленасьць, бяспомачнасьць.
— Паеду, паеду! як сабе хочаце… На хронт, далёка. Не магу далей слухаць вашых ушчункаў… грызьні, сварак… Чырвонаю сястрою паеду… буду перавязваць раненых чырвонаармейцаў… Буду сама біцца супроціў паганых шляхтаў ды паноў. З вінтоўкаю, з кулямётам у бойку пайду паміж з Костусем… Памру з ім. Не магу тут болей заставацца: надаела мне ўсё ў вас, і вы, нават вашы рэчы, вашы думкі і жаданьні; усё сяло, паветра, якім сапу я гэта. Скончана!
Домна стаяла, як прыварожаная да месца, і не магла ўтлуміць сабе, што вакол яе чаўпецца. Яна была абурана ў канец нечаканым парашэньнем дачкі. «Адкуль усё гэта ўзялося?» На ўсё яны, бацькі, глядзелі скрозь пальцы, як на патворы ды дурноту распуснае дачкі, А тут — на табе: вунь што выходзіць!
— Агапка, чаму-ж гэта ты? — міжвольна вырвалася з губ Домны. А разбухтораная Агапа ліхамысла паглядзела на мацеру і вышла з хаты.
На дварэ пачуўся стукат калёс і зычны гоман: гэта вяртаўся з поля бацька Агапы, Ясь.
Набліжаўся вечар.
Назаўтра, нядзеляю, Агапа прачнулася раньнім ранкам. Усю ноч яна праляжала, не заплюшчваўшы вачэй. Малявала пляны, думала, гадала, перакідалася думкамі к Костусю. Час-ад-часу ў яе душу закрадвалася сумненьне, находзіў страх перад будучынаю, і ня моцна неспакоілася… Але раптам настрой яе мяняўся: сьмелыя, бадзёрыя думкі і рашэньні адганялі няўверанасьць, паднімалі дух, і Агапа ўставала з ложку, неаднораз парываючыся хоць зараз-жа ноччу пусьціцца ў дарогу. Яна сама не магла-б адказаць, што яе стрымвала і застаўляла ізноў лажыцца ў пасьцель ды раздумоўваць, уражаць далей.
І якія толькі вобразы не прамігаліся перад ёю ў гэту ноч!.. Вось Костусь на кані, у алягантным, з іголачкі, гарнітуры, з буйнаю гвяздою на левым баку грудзей, з рэвольвэрам. Ён вядзе цэлы полк чырвонаармейцаў. Чутна музыка, якая грае інтэрнацыянал, песьні… А вось і позыцыя… Чуецца рэдкая страляніна… Гацаюць на конях польскія вуланы, аддаецца каманда… Відаць бліскучыя гузікі і палеты на іх сурдутах і шынялёх… Уй-юй! Як адваротна!.. Адкормленыя мызы, усё, здаецца, знаёмыя панкі ды хвальваркоўцы… «Эх, зьмяць-бы іх усіх», думае Агапа: «Костуська, удар на гэту сволач і раздаві шляхту ў шпэлах… Няхай і другім закажуць яны ступаць на вольную зямлю, у працоўную Беларусь». — «Зьністожыць, усіх зыністожыць Чырвоная армія!» — чуецца ў адказ ёй голас Костуся: — «я абуруся з ёю на паганае панства»… І Агапа бачыць далей, як ён махае шабляю ў напрамку да лягеру палякоў. Чырвонаармейскія грамады паслухна здымаюцца з месца і гушчэрнаю колёнай рынуцца ў бойку. Чуецца рэзкі выстрал, выяўны… за ім другі, трэці, многа… і яны будзяць Агапу.
Яна прачнулася, але цяжар, прынесены бяссоньніцай, зьвязваў яе рукі і ногі і прыкоўваў да ложка.
— Ах, трэба паднімацца! — праказала яна пад канец і ўстала, змардованая, бясьсільная. Задумалася, заохала… з поўгадзіны прасядзела нярухома…
— Агапка, Агапка-а… — перабіў яе думкі рэзкі вясёлы вокліч убегшага з вуліцы яе малодшага браткі Сымонкі: — Прывязьлі Костуся Акрайца… У-у-у! якая пекная труна! Уся абабітая чырвоным мошастам, з белымі кутасамі па рагох, з вянкамі на версе. Якіясьці два ахвіцэры прывязьлі на пары коняй…
Апошніх слоў Агапа не магла разабраць: сэрца яе балюча ёкнула, нібы абарвалася, працятая гострым нажом. Не павярнуўся язык, каб выказаць слова, запытацца, разузнаць. Дзікім сполахам абдало яе ўсю, але не забіла, а толькі на момант прышыбла…
Хутка, маланкаю саскочыла Агапа з ложка, схапіла ляжаўшую на лаве хустку, нядбала накінула яе на голаў і ў сподняй спадніцы вылецела на двор.
Адчаяны няпрытомны выкрык, вырваўшыся з яе вуснаў: «Бо-о-жа-аж мой! Ко-осьці-ык дара-агі!» зьліўся з рэзкімі стукамі засаўкі…
— Агапа, Агапа! Што-о з табою? — паняслася за ёю Домна, убачыўшы праз вакно дачку, якая бегла на вуліцу.
А на вуліцы ў гэты час чуўся жудасны зацяжны плач. Зьбіраўся сялянскі натаўп, і чуўся пахавальны звон.