Досьвіткі (1926)/Досьвіткі
| Досьвіткі Апавяданьне Аўтар: Максім Гарэцкі 1926 год |
Панская сучка → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Досьвіткі (Гарэцкі, апавяданьне). |
Прапануем да спампаваньня!
Досьвіткі
Доўгімі зімовымі досьвіткамі чуў я, а пазьней, калі выбіўся ў сьвятлейшы сьвет, сьпісаў, як мучылі паны нашу бедную цётку Тацяну за нейкую заморскую сучку; як смажыў ім ката, заместа зайца, маладушны дзядзька-кухар; як баяўся боскае кары за свой высока-людзкі ўчынак цёмны дзядзька Тарас; як тады і высока-ўчоныя людзі, старыя профэсары, роўна з цёмнымі і няўчонымі, схілялі трудным часам галаву перад нязьведанымі сіламі прыроды; як накладалі розумам хоць мала-ўчоныя, але ўжо малаверныя і нешчасьлівыя вясковыя інтэлігенты, „дурныя настаўнікі“, за сваё прыгожае, але пустое, цёмнае шуканьне вечнага пачатку; і як выдатныя адзінкі, песьняры-музыкі нашага народу ў тым чорным часе праўдзівага досьвецьця, болем свайго сэрца ігралі страшныя песьні паняволеных прарокаў волі.
Доўга цягнуцца зімовыя досьвіткі. За вокнамі цёмна і лютая сьцюжа, а ў сьцюдзёнай хаце невясёла гарыць цямнявая лучына, нудна трынкаюць марудныя верацёны: Да сьвету яшчэ далёка-далёка!
Не пяюць удосьвецьця песень, і маўклівыя пральлі толькі ціха думаюць свае ціхія досьвітныя думы.
Але бяссонны дзядуля, размачыўшы лыкі і сеўшы ў кажусе на калодачку пасярод хаты, любіць гэтым часам разьвеяць сонны сум у маладых сваімі пераказамі аб розных прыгодах з даўнае мінуўшчыны.
Пляце дзядуля старадаўнія плятні і любіць іх, як свае лапці, а ўжо яго, старэйшы ўнук, яшчэ і не дзяцюк, а толькі ладны хлопчык, што ні ў вошта, аднак, ставіць лапці перад ботамі, ужо ён ня можа ўцерпіць — і перабівае ціхую стройную плынь казаньня й слуханьня. Бунтуецца яго маладое сэрца супроць нёзразумелай для яго пакоры панскіх падданых;
— А каб на мяне — кажа ён дзеду, — то ўзяў-бы я добры кол, прыпільнаваў-бы пана дзе-небудзь у зручным куточку ды так-бы сьвіснуў яго поўху, што ён-бы і сваіх не пазнаў! Ня стаў-бы другі раз сячы людзей.
— Эх, братка ты мой, братка! — усьміхаецца на ўнука дзед. — Няўжо-ж ты гэтак любіш біцца? Ці табе, такому маладому, так казаць! Брыдка гэта — біцца… Але быў — у нас адзін: бывала, як яго сячы, возьме кол, стане ў кут і не даецца. „Палезьце толькі! Першаму, кажа, растаўку мазгаўню“. А потым уцячэць у лёс і басьцяецца дзён дзесяць. Але што-ж? Ня дзе-ж яму дзецца — вернецца сам або яго зловяць. Схопяць зьнянацку, зьвяжуць, пакладуць на ўслоне, пара людзей сядуць на ногі, пара на галаву, а трэцяя пара з двух бакоў так адлупцуюць беднага, што пасьля яшчэ дзён колькі ляжыць ды стогне…
— Каб усе не даваліся, як ён, то не абсеклі-б!
Дзед толькі засьмяецца і кажа далей перарваную гісторыю.
— А каб на мяне, — ізноў замінае дзеду ўнук, — узяў-бы я карабочак сернікаў і добры пук саломы, выбраў-бы я цёмную восенную ночку і так-бы засьвяціў у панскім двары, што пан той і сваіх-бы не пазнаў.
— Эх, братка ты мой, братка! — усьміхаецца дзядуля. — Лацьвей табе цяпер казаць, — ня тое было ў даўны час. Быў у нас гэткі адзін. Бывала, як толькі восень — гарыць гумно ў нашага пана. Згарэла раз, паставіў цераз год другое. Згарэла й тое, паставіў трэцяе. А пасьля прыехалі к пану казакі, сагналі ўсіх людзей у двор, выбралі ад кожных дзесяці сем‘яў па чалавеку, разлажылі іх голых на таку ў гумне. Прышоў пан, запаліў сьвечку ўвелькі з добрую качалку і ну па радоўцы падсмальваць задраныя бароды, дый пытаецца: „Ня ведаеш, цераз чый грэх спалілася гуменца ў твайго пана?“ — „Ой, паночку, зьмілуйцеся, ня ведаю“. Абышоў усіх, а ляжалі ў два рады, як снапы, — і ніхто ня ведае… — „Ну, то, кажа, як вы такія сьвятыя, што ніхто з вас ня мае грэху, царства вам нябеснае!“ Вышаў з казакамі за вароты, сказаў заперці там нягрэшных і запаліць і гэтае гумно… Божухна-бацюхна! Пан багаты, што яму значыць спаліць гумно (пустое, бяз хлеба) і страціць сотні дзьве падданых, калі ў яго лесу таго за колькі дзён вокам ня скінуць, а падданых не адна тысяча. Завылі ўсе людцы, што стаялі вонках, кінуліся да пана, але ня з кольлем, а з гаручымі сьлязьмі, каб ня губіў невінаватых. Плачуць, галосяць, поўзаюць наўкол пана па зямлі, як ракі або чэрві. — „Запалівайце! — крычыць пан, — мае людзі, мой адказ!“ Хацелі ўжо казакі паліць, аж крычыць з гумна адзін: „Мой грэх!“ Выпусьцілі ўсіх, а яго зьвязалі, павязьлі некуды скрозь ноч. Дзейкалі ў нас людзі, што спаліў яго пан у лесе. Можа праўда, можа — не, толькі ўжо ён прапаў недзе навекі, ніколі не вярнуўся. А начальству пан сыпнуў грошы, каб ня слухала людзкіх дзейканьняў і ня шукала чалавека. Сам-жа пан быў і начальнік…
— Каб усім кагалам кінуліся на пана, то не прапаў-бы чалавек сьпіраецца задуманы хлапец.
— Эх, братка ты мой, братка! — ківае галавою дзед: — паглядзім, што-то ўжо будзе з вас, маладых ды бойкіх.
Маўчыць тады, бывала, малады ўнук.
І так цягнуцца доўгія-доўгія зімовыя досьвіткі… Да сьвету яшчэ далёка, і кажа дзед, як загінуў малады Васіль, што кахаў харошую дзяўчынку-немку, і любіў ён маляваць, і як зьвялася па сьмерці дзедавага дзеда багатая пчэльня, і як трасла дзедавага дзядзьку трасца, здаўшыся яму начою ў лесе нямою бабаю…
— Ня ймецца веры, дзедку, у тое, што ты кажаш, — усьміхаецца нарэшце-такі і ўнук. — Трасца ня можа здацца бабаю, бо гэта ёсьць толькі хвароба.
— Можа й так пакорна згаджаецца дзядуля, — а людзі кажуць, і я кажу… Мне самому нічога ніколі не здавалася. Вам-жа, маладым, лепей тое ведаць, бо вам у школе кажуць, а нам, цёмным, што… Што мы ведаем?..
— Як чалавек хворы, дык яму тады здаецца ў хворых мазгох… — сьпяшаецца ласкавей сказаць унук, бо цяпер жаль ён чуе да свайго цёмнага, пакорнага дзядулі…