Дзьве поэмы. Міхайла Грамыка (Гародня)

Дзьве поэмы. Міхайла Грамыка Крытыка Аўтар: Алесь Гародня 1927 Крыніца: Полымя. — 1927. — №8

аўтарства таксама прыпісваецца таксама Фэліксу Купцэвічу.

Прапануем да спампаваньня!

КНІГАПІС

Дзьве поэмы Міхайлы Грамыкі. Выданьне БДВ, 1927 г. Цана 65 кап.

Зьмешчаныя ў зборніку поэмы „Крылан“ і „Лясьнічанка“ не зьяўляюцца новымі творамі поэты. Першая з іх друкавалася ў 1922 годзе у № 1 часопісі „Адраджэньне“, а другая ў 1924 г. ў часопісі „Полымя“ № 2.

Можа з тае толькі прычыны, што поэма „Крылан“ друкавалася ў 1922 годзе, а пісалася мабыць яшчэ раней, яе зьмест надзвычайна няясны, завэлюмаваны; падаецца яна формай цяжкай, мала чытэльнай. Народніцкія мотывы, элемэнты містыкі, адсутнасьць соцыяльнай глебы, ідэалізацыя вёскі ў цэлым, бяз улічэньня спэцыфічных момантаў клясавай барацьбы, якая ўвесь час у ёй адбывалася і адбываецца, адмоўныя адносіны да гораду, — усё гэта надае поэме асаблівы прысмак, якога наша беларуская літаратура даўно ўжо пазбавілася.

Хто-ж такі Крылан? Што ён сабою ўяўляе? Гэрой якога парадку? Якое яго мэтаімкненьне? Што ён нясе з сабою і куды кліча?

Вось гэтыя пытаньні выплываюць у кожнага чытача, і мы лічым, што адпаведны адказ на іх павінен сам сабою даць грамадзкую ацэнку данай поэме.

Крылан — Ізяслаў, маладым хлопцам, калі „яшчэ вус не прашыб каляровы пакроў“, калі „яшчэ твар чырванеў, калі дзеўчыну стрэў“ застаўся сіратою, бо:

„Бацька рана матулю яго пахаваў
Каля вёскі глухой
Над Дняпром, над ракою…“

і сам узяты ў салдаты на фронт, дзе:

„Сьцюжу, слоту знасіў, слухаў выбух гранат.
Ды ад бойкі аднэй
Век-на-век супачыў“.

Такім чынам, застаўшыся зусім адзінокім, Ізяслаў:

„у чужой старане адзінота хлапчук
Сам сябе выхаваў,
Над сабой працаваў.
Ён ня ведаў радні, настаўленьняў-прынук.
З рук гатовых чужых
Ён навукі ня браў“.

Пачаўшы жыцьцёвы шлях батраком, працаваўшы кавалём, ён, урэшце, адукаваўшыся, зрабіўся праз знаёмства лятуном.

„З тых часоў палюбіў адзінокую высь.
Здолеў петлі рабіць —
То мотор затрымаць,
То кружыць каршуном, ля зямлі берагчысь
Ды сяброў лятуноў
То дзівіць, то пужаць“…

Можна было-б чакаць, што такі гарт жыцьця здолее зрабіць з Ізяслава мужнага барацьбіта, з сталёвай воляй, з пэўна акрэсьленай мэтаімкненасьцю, з пэўнымі правіламі ў жыцьці. Аднак, у поэме мы бачым зусім ня тое.

З аднаго боку Ізяслаў

„Малітвай яшчэ стогны сэрца сьцішаў.
І малітву любіў…
І на скрыдлах арла ён пяяў і чытаў.
Псалмы пеў Ізяслаў“.

А з другога боку, мы бачым нейкую плаксівасьць Ізяслава, якая амаль па кожным выпадку яго жыцьця знаходзіць сабе ўжытак:

„Псалмы пеў Ізяслаў,
Іх скрозь сьлёзы пяяў
Ці лады ён складаў, ці то сьлёзы глытaў“…

Або

„Дзеда простага слоў ня ўтрымаў Ізяслаў (?)
Крыга сэрца яго,
Як паводкай, найшла.
На старых на плячох, як малы, ён рыдаў“…

Зразумела, што падобныя рысы героя поэмы зрабілі пэўны адбітак на яго характар, абумовіўшы бязмэтнасьць жыцьця.

„Як над морам паўночы ляціць альбатрос,
Над жыцьцём-нябыцьцём
Ён лунаў наўдагад“.

Бязмэтнасьць існаваньня яго сама сабою кідаецца ў вочы.

Калі пералічыць ўсе прыгоды і дзейнасьць Крылана, дык адразу кідаецца ў вочы яго недастасованасьць да жыцьця. І хоць поэта імкнецца зрабіць з яго „нейкага правадыра“ з гэтага нічога ня выходзіць.

„Крылан“ бязумоўна поэма ня сучасная, яна ідэалізуе ў вобразе Крылана людзей, якія адарваліся ад жыцьця і бясслаўна гінуць.

Што-ж да мастацкага аформленьня поэмы, то і тут прыходзіцца паставіць мінус. Форма цяжкая, шмат русыцызмаў, а часамі нават і „дзікіх“ зваротаў мовы, — усё гэта, разам узятае, паніжае вартасьць поэмы.

Зусім іншае мы бачым у поэме „Лясьнічанка“. У поэме багаты соцыяльны зьмест, больш-менш прыгожая форма, рэалізм тыпаў (хоць у стасунку да польскага афіцэра гэтага поўнасьцю казаць нельга).

Кавалак жыцьця сялян Заходняй Беларусі паказаны ў поэме так, як яно ёсьць, з усімі прыгодамі панскага панаваньня, героічнай барацьбой прыгнечаных за права жыць палюдзку, мімаволі пакідае ўзрушаючае ўражаньне.

У сваёй апісальнай частцы (хоць і нагадваючы Коласаўскую „Новую Зямлю“) поэта даў сапраўдны малюнак як апісаньню прыроды Беларусі, яе прыгожасьці, так і самому становішчу беларуса. А асноўная думка — гэта:

„Ня знае спакою араты
Над Нёманам, ці першы-то год“.

Цяжкія гады імпэрыялістычнай вайны, якая амаль увесь час адбывалася на палёх Беларусі і ў часе якой беларуса „сядзібы прымусіў пакінуць падужаны царскі казак“. Хваля ўцекачоў пад прымусам павінна была пакінуць родны кут, а цяжкое жыцьцë на чужыне, беспрацоўе, голад, холад, — усё гэта вырвала з жыцьця не аднаго беларуса. Не дарма спакойна ня можна чытаць, калі

„І костачак бежанскіх соткі
Убачыў і стэп і Урал,
І гінулі дзеці, малодкі,
Слаў Нёман сыноў на Байкал“.

Гэткае нядаўнае і ўсім нам зразумелае мінулае. А сучаснасьць? Што яна дае беларускаму сялянству на крэсах?

„Жыць цяжка на крэсах усходніх.
Марнуецца дарма народ.
Гудзіць Навагрудак, Гародня,
Пад Вільню ідзе карагод.
Ня можна ужыцца з панамі.
Як-бы ня тутэйшы стаў край“…

Нават „парадкі зямель пад‘ярэмных ужо лаяў стары каталік“. І калі старыя, да таго-ж каталікі, на якіх уплывае досыць моцна касьцёл, „ужо лаялі“ парадкі „пад‘ярэмныя“, дык моладзь

„Бяз слоў тых дарэмных
Паўстанцаў ўсё большыла лік“.

Чаго-ж ідзе моладзь у паўстанцкія аддзелы? Што прымушае яе брацца за зброю? Што бароніць яна? А вось —

„За зьдзекі асаднікаў дзікіх,
За землі паснулых дзядоў,
За соткі няпраўдаў вялікіх, —
Што ўсталі, як здані вякоў;
За уціск тутэйшага слова,
За крыўду бяспраўных дзяцей,
Якіх праз чужацкую мову
З-пад родных зрываюць грудзей;
За войтаў насланых учынкі,
За брыдкі жаўнерскі пастой,
За сьлёзныя матак расінкі, —
Адна тут адплата — крывёй“.

І магутным заклікам да барацьбы гучаць словы:

„Пакінь-жа прытульныя хаты.
Хутчэй павяжы паясы“.

Заслугоўвае асаблівае ўвагі апошняя бойка з палякамі. Паданы ў поэме малюнак барацьбы падкупляе сваёю сапраўднасьцю.

Таму кожны, хто прачытае „Лясьнічанку“, схіліць галаву перад памяцьцю тысяч загінуўшых барацьбітоў-паўстанцаў, у кожнага паўстане ў думках, як жывы, вобраз шматпакутнай бацькаўшчыны нашай і ў кожнага выкліча жаданьне дапамогі і хутчэйшага вызваленьня. Кожны захопіцца геройствам паўстаўшых рабочых і сялян.

Гэта поэма мае вялікую каштоўнасьць.

Ф. Гарадзенскі.