Гісторыя ў СССР і БССР. — Нашыя «ўсходнікі»

Гісторыя ў СССР і БССР. — Нашыя «ўсходнікі» Публіцыстыка Аўтар: Мікалай Шкялёнак 1939 год Крыніца: Газэта «Беларускі Фронт», № 15 (49), 1 жніўня 1939 г., б. 2-3

Прапануем да спампаваньня!

Гісторыя ў СССР і БССР. — Нашыя „ўсходнікі”.

Аб тым, што ў СССР узрастае маскоўскі нацыяналізм, газэты пішуць даўно. Што гэта цалком адказвае праўдзе, можна пераканацца і беспасрэдна з маскоўскіх радыёвых перадачаў, асабліва калі яны зьвязаны з гістарычнымі юбілеямі. Натуральна, усё былоб у парадку, каб гэты маскоўскі нацыяналізм ня быў імпэрыялістычным. Нажаль, аднак, ён мае іменна гэты характар і таму зьяўляецца вельмі небясьпечным для беларусаў. Кажучы аб узросьце маскоўскага нацыяналізму, ня трэба думаць, быццам ён выціснуў зусім інтэрнацыяналізм. Апошні астаўся і вельмі зручна зжыўся з расейскім нацыналізмам, хоць, здавалася, разам ім ніколі ня будзе месца.

Адраджэньне расейскага захопніцтва налепш можна пазнаць з параўнаньня бальшавіцкіх адночінаў да гісторыі СССР і даўнейшай Расеі на працягу апошніх 20-ці гадоў. Пры Леніне выйшаў у сьвет падручнік гісторыі СССР. Пакроўскага. Быў гэты падручнік апрацаваны поўнасьцю пры помачы г. зв. марксаўскага падыходу да гісторыі. Пакроўскі разлажыў, як кажуць, на лапаткі імпэрыялістычную гісторыю даўнейшай Расеі, апляваў найлепшыя ў ёй мамэнты і апрача бунтаў Разіна і Пугачова не знайшоў нічога годнага пахвалы. Перадаюць, што калі Ленін прачытаў гэты, падручнік, вельмі ім захапіўся і сказаў, што з камуністычнага гледзішча нічога лепшага аб дарэвалюцыйнай Расеі напісана быць на можа. Адпаведныя камісіі загадалі ўвясьці падручнік Пакроўскага ў савецкія школы. Шмат гадоў савецкая моладзь вучылася гісторыі СССР і даўнейшай Расеі паводле Пакроўскага.

Аднак, па нейкім часе, супроць гэтага камуністычнага падручніка пачуліся крытычныя галасы. Даказвалася, што іменна з камуністычнага гледзішча гэты падручнік дрэнны! Крытыкі закідалі, што Пакроўскі вельмі памыліўся, калі не знайшоў у гісторыі Расеі нічога добрага, што і ў даўнейшай Расеі былі падзеі і асабістасьці, якіх ня толькі ня можна аплёўваць, але якімі трэба гардзіцца нават камуністам. Пачалі шукаць гэтых падзеяў і асабістасьцяў. Спачатку асьцярожна казалі, што вось, прыкладам, прыняцьце хрысьціянства было пазытыўным здарэньнем, што добрымі князямі былі Александар Неўскі, Іван III, які зьбіраў Расею, Мінін, Пажарскі, а наўперад цар Пётр Вялікі, які раўняўся нават самаму Сталіну! Крытыкі ўсё больш дзівіліся, як гэта Пакроўскі, каторага пахваліў сам Ленін, не дагледзіў гэткіх важных пазытыўных здарэньняў і асоб. Нехта першы, спачатку нясьмела, крыкнуў „шкоднік“! Кліч быў падхоплены і ўсе згодна прызналі Пакроўскага шкоднікам. Пасыпаліся грозныя артыкулы. Падручнік: „зьліквідавалі“, самога аўтара зьліквідаваць не ўдалося, бо ён ўжо ня жыў. Ня жыў і Ленін…

Выйшаў новы падручнік праф. Шэстакова, які шырока рэклямавалі, чыталі праз радыё і ўзялі ў савецкіх школах.

Праф. Шэстакоў, тасуючы так-жа, як і Пакроўскі, марксаўскі падыход да гісторыі, дайшоў, аднак да зусім іншых вывадаў і, вось дзіва, процілежных Пакроўскаму! Ён і імгліста ўспомніў аб „обще-русском“ паходжаньні маскоўцаў, беларусаў і ўкраінцаў, ацаніў дадатна „Крещение Руси“, дзейнасьць князёў Алякс. Неўскага, Івана III, выгнаньне палякаў з Масквы 1613 г., далучэньне Ўкраіны да Расеі 1654 г., дзейнасьць цара Пятра I, далучэньне Беларусі да Расеі і г. д. Падчыркнуў як агульную тэзу, што беларусы толькі тады жылі добра, калі былі злучаны з „вялікім расейскім народам“. Відаць, вывучэньне падручніка Шэстакова „савецкім народам“ прынясло добрыя плады, бо, за яго прыкладам, іншыя гісторыкі знаходзяць усё больш дадатных здарэньняў у мінуўшчыне Расеі, якіх не дагледзіў Шэстакоў! Падчыркваецца вялікае значэньне падзеяў 1812 г. (хоць Наполеон абяцаў зьнясеньне прыгону ў Расеі, а цар Аляксандар I аб гэтым ані думаў), зьвяртаецца ўвага на вялікія заслугі Кутузава. Цяпер абходзіцца 230-гадавы юбілей перамогі пад Палтавай у 1709 г. над швэдамі і асуджаецца востра спроба Мазэпы да аддзяленьня Ўкраіны ад Масквы. А савецкі ваенны орган „Красная Звезда“ захапіўся нядаўна вялікім Суворавым, тым Суворавым, каторы раздавіў бунт Пугачова, злавіў самога „вора Емельку“ і даставіў у клетцы ў Маскву, дзе ён і быў публічна чацьвяртаваны. Трэба спадзявацца, што новыя пазытыўныя мамэнты з гісторыі Расеі будуць у гэткім-жа шпаркім тэмпе адкрывацца як і дагэтуль. На адно тут трэба зьвярнуць увагу, паіменна, якім гібкім аказаўся марксаўскі (камуністычны) спосаб дасьледваньня гісторыі. Памінаючы ўжо тое, што тасуючы яго можна дайсьці да процілежных вывадаў у навуцы (Пакроўскі—Шэстакоў), але ён памагае нейкім дзіўным спосабам адкрываць у гісторыі Расеі і дадатна ацэніваць з гледзішча камуністычнага якраз тыя мамэнты, каторыя пазытыўна ацэньвалі і „старарэжымныя“ расейскія гісторыкі! Ці не задзіўляючая згода пануе між камуністам Шэстаковым і імпэрыялістам Ілавайскім!

Ясна, што гэтая згода запанавала паміма цудоўнага марксаўскага дасьледваньня гісторыі. Проста цяперашнія камуністы перанялі імпэрыялістычныя мэты даўнейшай царскай Расеі і стараюцца іх ня толькі выпаўніць але і „перавыпаўніць“. Ацэньваючы дадатна тыя падзеі з гісторыі Расеі, каторыя сьведчаць аб яе імпэрыялізьме, камуністы апраўдваюць гэты імпэрыялізм у мінуўшчыне. Аб праводжаньні-ж яго ў сучаснасьці можа сьведчыць хоцьбы палажэньне гісторыі ў БССР.

Прыблізна да 1927 г. праца над гісторыяй Беларусі ў БССР разьвівалася даволі памысна. Зьявілася шмат вельмі вартасных гістарычных монографіяў. Працавалі гэткія беларускія сілы як праф. Доўнар-Запольскі, праф. Пічэта, Даўгяла, Дружчыц, Шчакаціхін, Любаўскі і іншыя. Вырабляліся і маладыя сілы. Абыймалі яны сваімі досьледамі ўсю гістарычную Беларусь, працы сваей аддаваліся з любоўю. Вельмі добра былі зарганізаваны і ведзены раскопкі ў Беларусі пад кіраўніцтвам бел. дасьледчыкаў Палікарпавіча, Кавалені, Тарасенкі, Рынеўскага, Сербава й іншых. Аднак, ўся гэтая праца ад 1927 г. пачала спатыкаць штораз большыя перашкоды з боку Масквы, якая ў канцы і зусім іх зьліквідавала. Маскоўскія камуністы тлумачылі гэта тым, што беларускія дасьледчыкі выказывалі лішне многа „буржуазнага патрыётызму“, любаваліся ў мінуўшчыне свайго краю, выхвалялі сваю гісторыю. Пакуль для камуністаў быў абавязваючым падручнік Пакроўскага, гэткія закіды можна было яшчэ зразумець. Калі-ж выйшаў падручнік Шэстакога, дык лёгічна думаючы, можна было спадзявацца палёгкі і для бел. вучоных. Раз камуністычная доктрына дазваляла расейскім гісторыкам шукаць вялікіх і дадатніх здарэньнаў у рас. мінуўшчыне. Нічога, здавалася, не стаяла на перашкодзе рабіць гэта і беларусам. Тымчасам сталася йнакш. З выхадам гісторыі Шэстакова, ўсякія досьледы бел. гісторыкаў над сваей мінуўшчынай зрабіліся немагчымымі нават у дасюлешніх рамах. Маскоўскія ўлады згары ўлажылі зьмест белар. гісторыі і азначылі, што яна „павінна“ даказваць. З гэтымі загадамі Масквы знаёміць нас „Літаратура і Мастацтва“ (ліпець-жнівень 1938 г.). Бель гісторыя павінна даказаць, што бел. народ да злучэньня з Расеяй ня меў ніякай собскай гісторыі. Ён быў паняволены і праз усе стагодзьдзі толькі імкнуўся да злучэньня з „вялікім расейскім народам“, у якім бачыў старэйшага брата і апякуна. Далучэньне да царскай Расеі ўжо нясло бел. народу вялікія карысьці, але, натуральна, „поўную“ свабоду і „незалежнасьць“ ён атрымаў ад бальшавікоў у 1917 г, якія „памаглі“ бел. народу „вызваліцца“. Ніякіх сьветлых мамэнтаў у сваей гісторыі бел. народ ня меў і іх выдумываюць толькі „буржуазныя нацыяналісты“ — вышэй пералічаныя бел. гісторыкі.

Я калі так, дык: белар. народ „павінен“ прысабечыць гісторыю „старэйшага свайго брата — вялікага рускага народу“. Гэта мае „даказаць“ бел. гісторыя паводле Маскоўскіх камуністычных захопнікаў. „Гэраічнымі“ падзеямі ў бел. гісторыі маюць быць перш за ўсё тыя часы, калі бел. землі „вярталіся“ да Расеі, хоць гэта было зьвязана з масавым нішчэньнем і высяленьнем у Расею белар. народу маскоўскімі царамі (прыкладам з Пскоўшчыны, Полаччыны, Смаленшчыны) і наплывам на месца выселеных маскоўцаў. Любыя бальшавікам маскоўскія князі і цары маюць быць і гэроямі бел. народу. „Літар. і Мастацтвае“ падае, што ўжо загадана апрацаваць у гэткім духу „падручнік“ беларус. гісторыі і што „працы“ вядуцца. Што будзе ня згодна з гэткім духам, мае быць адкінена. Тут мы бачым яшчэ адзін доказ нязвычайнай гібкасьці марксаўскага тлумачэньня гісторыі. І на прыкладзе бел. гісторыі „навуковы“ марксізм нейкім дзіўным спосабам аказаўся вельмі карысным маскоўскаму захопніцтву, а некарысным беларусам. Натуральна, пры гэткай пастаноўцы справы, хто-ж адважыцца пісаць аб праўдзівых і вялікіх беларусах у гісторыі, хоцьбы прыкл. аб Прадславе і Ўсяславе полацкіх, Скарыне, Цяпінскім, Л. Сапезе, Г. Хадкевічу, гаспадарох Вял. Княства, баранішых беларускасьці, аб адвечнай абароне бел. народам сваей незалежнасьці і імкненьнах да яе, аб перамогах беларусаў над маскоўцамі, аб беларус. мастацтве, аб бяспрэчнай культурнай перавазе беларусаў над маскоўцамі ў гісторыі, аб культурных уплывах беларушчыны на маскоўцаў? Пісаць аб гэтых рэчах абсалютна немагчына, а дасюлешнія працы бел. гісторыкаў у гэтым пуху прызнаны „шкоднымі“, хоць апіраліся на бяспрэчных жаролах і хоць афіцыяльна ў СССР прызнаецца свабода навукі. Гэтая свабода ёсьць для расейскіх дасьледчыкаў, але яе абсалютна няма для беларусаў.

Тут маскоўскі захопніцкі нацыяналізм аказаўся бесканпрамісным. Цікава, што ў змаганьні з беларус. навуковым „сэпаретызмам“, маскоўскія камуністы, калі для іх карысна, паклікаюцца і на інтэрнацыянал, які ня можа дапусьціць гэтага навуковага сэпаратызму з „буржуазным нахілам“ ў „браніх“ народаў… Напасьледак, трэба зацеміць, што ўсе бел. навуковыя сілы, працаваўшыя ў „лепшыя“ часы бальшавізму ў Менску, цяпер расьцярушаны па розных мясьцінах СССР.

Да рэчы будзе зацеміць, што ідэнтычна з гісторыяй Беларусі, пастаўлена ў БССР і гісторыя беларускай літаратуры з этнографіяй. Але гэта асобныя пытаньні і да іх мы пры аказіі вернемся.

Сярод беларусаў тут, у нас, спатыкалася вельмі шмат такіх, якія ар’ентаваліся на Маскву. Гэтым „усходнікам“ здавалася, што толькі з Масквы магло прыйсьці збаўленьне, а як на доказы гэтага яны паклікаліся ча культурныя здабыткі беларусаў у БССР. Запраўды, гэтыя культурныя здабыткі беларусаў у БССР да 1927 г. былі даволі значныя, хоць і яны ніяк не маглі апраўдаць поўнай арыентацыі на Маскву. Цяпер сытуацыя цалком зьмянілася, бо адрадзіўся даўнейшы захопніцкі расейскі нацыяналізм. Стварыўся стан даваенны, а можа нават і горшы, бо да вайны нейкая свабода навукі існавала ў Расеі нават для слабейшых народаў.

Прыклад з гісторыяй у СССР і БССР ясна паказвае, шо гэты захопніцкі нацыяналізм вярнуўся на старыя шляхі асыміляцыі (русыфікацыі) „братніх“ народаў. Гэта бяспрэчная праўда і ня відзець яе могуць толькі сьляпыя. У гэткіх варунках арыентавацца на Маскву могуць толькі тыя беларусы з паходжаньня, каторыя ў душы сваей з тых ці іншых прычын зьяўляюцца проста расейцамі. Гэткія „беларусы“ будуць глядзець на Маскву нават і тады, калібяна зусім зьнішчыла бел. народ. І ў гэтым прыпадку іхнімі „нац. гэроямі“ будуць князі Іван III, Алякс. Неўскі, цар Пётр I, Кутузаў, Сувораў і, натуральна тыя, хто нішчыць наш народ. Не аб гэтых „беларусах“ мы гаворым. Мы маем на думцы тых беларусаў-„ўсходнікаў“, якіх слова „беларус“ да нечага абавязвае і якія могуць здабыцца на самастойную крытыку. Гэткіх людзей ёсьць шмат. Вось-жа нам здаецца рэччу немагчымай, каб гэтыя „ўскоднікі“ згадзіліся прысабечыць расейскую гістарыю і адкінуць сваю беларускую, інакш, каб згадзіліся ў душы быць расейцамі, а вонкава беларусамі.

Разумеем захапленьне чыстым інтэрнацыяналам і камунізмам, але не расейска-камуністычным захопніцкім нацыяналізмам. Бо што іншае праўдзівае сужыцьцё народаў, прынамся ў тэорыі, а што іншае нішчэньне слабейшых народаў у практыцы, апраўдыванае сфальшаванай тэорыяй. Пастаноўка бальшавікамі справы, хоцьбы гісторыі, рашуча выключае магчымасьць маскоўскай арыентацыі нашых „ускоднікаў“, натуральна здольных да думаньня і крытыкі. Іх можа цягнуць яшчэ да Масквы спосаб урэгуляваньня там сацыяльнай праблемы. Але гэта толькі міраж.

Калі заламалася тэорыя ў сваіх фундамэнтах, дык яе ня можа ратаваць уцалеўшая частка. Ды, напасьледак, квэстыю сацыяльную можа найлепш урэгуляваць сам бел. народ, калі зьдзейсьніць свае нац. мэты.

Падзеі маскоўскія, хоцьбы ў разгледжаным тут маштабе, лучна з агульна-сусьветнымі, паказваюць, што для нашых „усходнікаў“ настаў апошні час павароту на нацыянальны беларускі шлях, які яны дагэтуль абміналі.

М. Ш.