Васількі (1914)/Дуб-Дзядуля

Дуб—Дзядуля
Апавяданьне
Аўтар: Ядвігін Ш.
1914 год

Іншыя публікацыі гэтага твора: Дуб-дзядуля.

Прапануем да спампаваньня!

Дуб—Дзядуля.

Амаль не ўся вёска зайздросьціла мне майго надзела. Шнур быў, праўду кажучы, ані большы, ані выгаднейшы, ані зямліца на ім ня лепшая, — можэ нават горшая, бо пры канцы шнура была страшэнная гара, дзе апроч грэчкі ды ярыцы нічого не радзіла, але на самым версе гэтай гары рос такі дуб, што аж дзівіўся народ: веліч, таўсціня, а сукі так разрасліся, што, здавалася, сьвет бы пад сябе хацеў падгарнуць.

З давён-даўна ўсе звалі яго: Дуб-Дзядуля.

Дык вот паслухайце, што мне пад гэтым дубам здарылася:

Раз у летку, ад цёмнаго напрацаваўшыся, што аж пот з мяне цурком каціў, губы пасмяглі, босые ногі да крыві патрэскаліся, — зацягнуўся я неяк на гару да свайго дзядулі аддыхнуць у яго цяні. Толькі прылажыўся гэта я, уздыхнуў раз, другі і пачынаю дрэмаць… Ажно чую: ні то над галавой, ні то пад галавой нехта так сама два разы уздыхнуў… Стаў я прыслухівацца: ешчэ і ешчэ уздыхае, але так цяжка уздыхае, што аж за сэрцэ бярэ, немаль стогне… Перэжэгнацца хачу — рукі падняць не магу!. Струхлеў я — ляжу, чэкаю, што будзе. Аж тут нехта ў вуха маё шэпчэ:

— Ня бойся, не пужайся, дзіцятка ты маё, не пужайся: я гэтак дышу, я гэтак уздыхаю, я — твой дубочэк старэнькі…

— Божэ моцны! Што ты, дзядулька, як жэ гэта можэ быць, каб дрэва уздыхала, ды гаварыла — пытаю ўжо сьмялей.

— Эх, дзіцятка, дзіцятка, — ізноў шэпчэ мне на вуха, — шмат чаго ты ешчэ ня ведаеш, шмат чаго не разумееш, але люблю я цябе, шчыра люблю, як любіў тваіх бацькоў, дзядоў ды прадзедаў, бо не зазнаў ніколі крыўды ад вас, а толькі векі пашанасць меў… Пара прыходзіць, дзіцятка ты маё, пара прыходзіць сказаць, аткрыць табе такое, чаго нікому ешчэ не гаварыў… Але пакляніся, што споўніш маё апошняе жаданьне! —

— Клянуся, дзядулька, клянуся, родненькі, споўню, ўсё споўню, — ізноў, дрыжучы ўвесь, атказываю.

— Слухай-жэ! — кажэ Дуб-Дзядуля. — Аткуль я тут узяўся і калі радзіўся, — ніхто, дый я сам добра ня ведаю. Помню толькі з малалецтва жылося нішто, суседзтва шмат меў: сваей радні — цэлые аколіцы, — хлопцы адзін ў адзін — дужые, здаровые; а тут да кампаніі зграбные ёлачкі, — хоць сварлівые, але сэрца добраго — сасонкі. Міргнеш ім, бывала, жалудком, а яны табе шышкай у бок— А асінкі-пашаптушкі? кіўні толькі ей галінай (бо дубу няслед кланяцца асіні!) а яна, як тая саромлівая панначка, затрасецца ўся і лісточкамі цябе абсыпе… От, ведама, забаўляліся, як умелі… — Але што гэта ўспамінаць? — Ляцелі годы, як вашы ляцяць дні, — зменяліся векі, як вашы годы, — а я стаяў і рос, — рос і стаяў — крапчэў… Зрываліся нераз буры, — як пад тапаром, шмат нашых клалася, але тые, што аставаліся, — ешчэ вышэй падымаліся; находзілі навальніцы, — гінулі тые, што ў неба глядзелі, а знізу падымалася маладзёж; налеталі ветры, наганялі сьвежаго насеньня, і ўзрасталі суседзі невядомые, незнаёмые… Так векі шлі, аж мінула ўсё, — аж прыйшло і на тое, што с тутэйшых — даўнейшых астаўся, як відзіш, адзін я. Праўда, ось глянь на захад: бачыш цёмную паласу? Але што гэта за лес? Худэрлявы, крывы. ўвесь у сукох — гніль нейкая, дый толькі. — Глянь на ўсход, — прыслухайся да шуму гэнаго лесу… Чуў ты калі шум здароваго, крэпкаго дрэва? — Не, не! ня гэтак шуміць здаровы лес! А чаму ён так шуміць? бо змарыўся, ніколі перадышкі не мае, гэтак і згінуць мусіць… Палядзі на поўнач: — чы бачыў ты калі такое дзіва? Такі гонкі, такі крэпкі здалёку выдае лес, а ўважай, як яго гайдае ва ўсе бакі, то да зямлі прыгне, то крыху атпусьце, — здаецца, і вецер невялікі, а пень выпрастацца ня можэ… Цяпер глянь на мяне: пастухі бок асмалілі, людзі кару аскрэблі, колькі то сукоў павырэзалі? лісты, жалуды — і тые што-год падбіраюць; — усё, каб толькі сабе карысць мець; а чы падумалі, што стары ўжо я, пакалечэны, веку дажываю, а ніводзін жалудок мой ня ўзрос… Сохну ўжо я. Каб хоць два, каб хоць год далі вы мне засілку — вадзіцы чыстай, здаровай, — можэ-б я вам памятку пакінуў: новае пакаленьне… Прысягнуў ты, дзіцятка, — дык дабудзь-жэ ты мне цяпер гэтакай вадзіцы, пашукай, прынясі, карэньчыкі мае бедные падлій…

— Добра, — кажу, — дзядулька, добра — будзь спакоен: дастану, прынясу — хіба згіну!..

Бег я, змарыўся, — ўжо і самаму піць зажадалася. Цямнець стала, а — вады як не відаць, так не відаць. Бачу: нейкая кабеціна — старэнькая, худзенькая прыгоршчамі зямлю носіць.

— Чы ня ведаеш, бабулька, дзе тут блізка вады дастаць? — пытаю.

— Хадзі за мной, сыночэк, пакажу табе цэлае возера.

Уцешыўся я. Пайшлі; па дарозе пытаю:

— Аткуль ты, бабулька, і як завешся?

— Тутэйшая, — кажа, — а завуся Праца, сынок, Праца.

Дзіўнае, думаю, прозьвішчэ. Прыйшлі да возера, — вялікае, што вокам не сцягнеш, і хоць вада мутная, брудная, — кінуўся я піць. Хлебануў раз — што гэта? Вада — не вада, хоць смак і знаны. Ага, ўспомніў я, як напрацуешся, ды пот цякучы па брудным твары пападзе ў рот, — от, як раз гэтакі смак! Пытаю бабулькі.

— Праўда, сынку, праўда: пот. Паўнюсенькае возера людзкога поту…

— А на што-ж ты зямлю прыгоршчамі носіш, ды кідаеш у гэтае возера? — пытаю.

— Глыбокае яно без канца, а трэба, каб заўсёды было поўнае; дык вось, як засыплю яго зямліцай, тады і поту мала трэба будзе людзям ліць.

Здзівіўся я, але не было калі распытывацца, і пабег далей. Бег я, бег, — бачу ізноў возера — больш за першае, але вадзіца ў ім такая чыстая, што аж сьвеціцца. Прыпаў я, хлебануў — горкая, але то такая горкая, што піць нельга! Прышло мне на памяць, як аднаго году апошнюю скацінку с хлева вывялі… Скацілася тады сьлязінка і ў рот мне папала… от, як раз гэтакі смак!.. Бачу, старушка нада мной стаіць.

— Хто ты? — пытаю.

— Беда, сынку, Беда. Ня пій, сыночку, гэтай вадзіцы, ня пій: досі ты яе ўжо напіўся…

— А штож ты тут робіш? — пытаю.

— Глянь, унь, на катлы вялікіе, пад імі заўсягды агонь гарыць. Дзень і ноч наліваю я ў іх з гэтаго возера поўна сьлёз людзкіх і грэю, каб высахлі, аж пакуль ўсё гэта возера ня высушу, аж пакуль пара ад іх не падымецца аж да неба!..

Здзівіўся я, але памчаў далей. Спатыкаю ізноў старэнькую кабеціну, — палівае яна зямлю с конаўкі.

— Дай, бабулька, напіцца, — прашу яе.

— Ідзі, — кажэ, — да возера.

Падбегаю, — бачу: поўнае яно не вады, але віна чырвонаго… Прыпаў, хлебануў… Божа! крыкнуў я са страху: — Помню, помню гэтае віно: ў губах яго было поўна, — вочы ім заліты… помню яго! Але-ж гэта не віно, але кроў! Людзкая кроў!…

— Праўда, — кажэ старушка, стоючы нада мной, — праўда, сыночку, людзкая гэта кроў, і вось мушу ўсё гэта возера конаўкай вынесьці і ўсю зямліцу паліць!…

— Хто-ж ты? — пытаю.

— Цярпеньне, ціхэнька атказала бабулька.

Без аглядкі кінуўся я ад гэтаго страшэннаго мейсца. Чую: ў старане негдзе бурчыць, перэліваецца, бяжыць, нібы скажэш ручаёчэк жывенькай вадзіцы. Я туды шукаць, аж тут калі блісьне, трэсьне, заляскае, — здалося, ўвесь сьвет задрыжаў!..

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Усхапіўся я, вочы праціраю, не магу да сябе прыйсьці… Ня чуў я, як бура найшла, як пяруны сталі біць, пакуль не дабраліся да майго дзядулі, пад каторым я так моцна спаў… Працёр вочы, сон свой страшны ўспомніў, закалаціўся ўвесь, зуб на зуб не пападае… Гляджу: дзядулька мой бедненкі ляжыць ціхэнька на баку…

С таго часу прайшло неколькі год. Ляжыць дзядуля на сваім мейсцы (сукі толькі паабрэзалі), а с-пад яго вылезлі тры, хоць ешчэ цененькіе, але гладкіе, роўные дубочкі…