Беларускі правапіс (1925)/Часьць другая/23

← § 22. Матэрыялы для сьпісваньня й дыктовак

§ 23. Пункт, клічнік і пытальнік Падручнік Аўтар: Язэп Лёсік 1925 год

§ 24. Працяжнік на месцы прапушч. слоў і злучок →

Прапануем да спампаваньня!

§ 23. Пункт, клічнік і пытальнік.

Правіла 1. 1) Калі сказ выражае пытаньне, то пасьля яго ставіцца знак пытаньня — пытальнік (А хто там ідзе? Адкуль тут музыка нясецца? Чыя то песьня ў душу льлецца?).

2) Калі ў сказе выражаецца загад, покліч, просьба, перасьцярога або выказваецца гора, радасьць, страх, зьдзіўленьне ці што падобнае, то пасьля яго ставіцца клічнік (Зачыняйце шчыльна дзьверы! Гайда сьцежкі пракладаць! Хай пачуюць, як сэрца начамі аб радзімай старонцы баліць).

3) Калі-ж сказ не выражае ні пытаньня, ні поклічу, а толькі апавядае, то ў канцы яго ставіцца пункт (Вецер у восень жудою шуміць. Сонца навукі скрозь хмары цёмныя прагляне ясна над нашай ніваю).

Увага. Часам сказ можа быць клічна-пытальны або пытальна-клічны; тады ў канцы яго ставіцца клічнік з пытальнікам (!?) ці пытальнік з клічнікам (?!), прыкладам: Куды толькі думка тая матку не заносіць!? Дык хіба-ж мы праў ня маем, сілы — шлях свой вызначаць?!

Практыкаваньне 1. Выпісаць спачатку сказы клічныя, потым — апавядальныя, а нарэсьце — пытальныя.

Спарахнела наша хата. А што бяжыць бяз повада? Па вуліцах пацяклі равочкі каламутнае вады. Няхай лепш хмара з градам зьнікне ў чыстым полі! Кіньма думкі аб долі гаротнай! Ці ня вецер гэта звонкі ў тонкіх зёлках шапаціць? Або мо’ сухі, высокі ля ракі чарот шуміць? А дзе-ж тая крынічанька, што голуб купаўся? У небе зоркі ад марозу пахаладзелыя стаяць. Няхай нас сустрэнуць з сярпамі, з касамі грамады працоўных людзей! Хто ў прыпар дажджу ня рад? Кінь толькі вокам да гэтага люду — сьцісьнецца сэрца ад болю! Страхі найчасьцей здараюцца ўночы. Уночы чалавек кепска бачыць і часта самую пустую рэч прымае за страх. Неразумныя людзі страшаць маленькіх дзяцей цемнатою. Вось калі я дажылася няшчаснай гадзіны! Хто там стогне на ўзьмежку на капцы ў полі? Які гэта хлопец з старцам ідзе? То лернік ідзе і леру нясе, а хлопец яго за руку вядзе. Чаму адны птушкі пакідаюць нас на зіму, а чаму другія застаюцца? Кажуць — холаду баяцца, але-ж вароны й вераб’і ўсё роўна птушкі, а вось зімуюць у нас. Ня холад, а голад гоніць птушак у вырай. Такая прынука, як праца й навука, ці-ж можа нам сіл не дадаць?! Які слаўны, прыгожы дзянёк! І ўсё апачыне, спазнае час свой… А людзям ці будзе спакой?! Ня шукай ты шчасьця-долі на чужым далёкім полі! Ня шукай сабе, мой братку, з ветрам бацькаўшчыну-матку ні на сушы, ні на моры, ні у шчасьці, ні у горы, — ня шукай яе там, братку! Заўтра пачынаецца вучэньне. Пара нашаму Міхасю садзіцца за лемантар. Годзі табе, браце, бібікі біць — пара й за навуку. Цэлы рой думак разам пранёсься ў галаве. Глядзі-ж, сынок, ня траць дарма часу, вучыся, каб я з маткаю цешыліся з цябе! Льлецца Нёман паміж гораў сьветлы, чысты, як раса. Прывет з далёкай стараны нам радасна нясуць яны. Цёмны лес сьцяной зялёнай цесна бераг абступаў. Сонца блеск свой апусьціла на зямлю з высот.

Правіла 2 (паўторнае). Сказы бываюць апавядальныя, клічныя й пытальныя.

Калі ў сказе выражаецца пытаньне, то такі сказ называецца пытальным, і ў канцы яго ставіцца ў пытальнік. (Што-ж табе пісаць, старэнькі? Які гэта хлопец з старцам ідзе?).

Калі ў сказе выказваецца кліч, загад, просьба ці перасьцярога або выражаецца гора, радасьць, зьдзіўленьне, пажаданьне ці што падобнае, то такі сказ называецца клічным, і ў канцы яго ставіцца клічнік. (Зачыняйце шчыльна дзьверы! Гайда сьцежкі пракладаць! Няхай плачам у сіняй далі песьня разальлецца!)

Калі-ж сказ не выражае ні клічу, ні пытаньня, а толькі апавядае, то такі сказ называецца апавядальным, і ў канцы яго ставіцца кропка, або пункт. (Ціха на землю спушчаецца ноч. Моцна хлопец занудзіўся).

ЗАДАЧКА 1-ая. Сьпісаць і паставіць, дзе трэба, заместа крыжыкаў, кропку, клічнік або пытальнік.

Дзень добры вам+ Ці рады вы нам+ Ці знаў хто, братцы, з вас Тараса, у палясоўшчыках што быў+ На Пуцявішчы, ля Панаса, ён там ля лазьні блізка жыў+ Стогне звон жалобны, як жывы, галосіць+ Аб чыёй ён сьмерці вестачку разносіць+ Што вы тут робіце+ А мы тут гальлё зьбіраем+ Хто з вас скарэй адгадае загадку+ Цяжкая, жнейка, праца твая+ Хоць-бы хмурынка дзе ў небе+ Хоць-бы рэдзенькі цянёк+ Многа тут гразі ў нягоду, многа пылу ў летні жар+ Ці дзяржалі вы калі-небудзь вожыка ў хаце+ Калі не, то папрабуйце+ Гэта вельмі цікавая жывёліна+ Эх, жар дакучае+ Праца марудна бясконца цяжка+ Гэта ты — балот краіна+ Гэта ты — Палескі край+ Вот дзе ад гора мужык сапачыне+ Вось дзе ён думкі і сьлёзы схаваў+ Як ты бедна, як ты цёмна, родная краіна+ Хто ты гэткі+ Свой, тутэйшы+ Ці даў-я табе, бабка, шэлега+ Ці ўсё тое спажыць, што ў чужой клеці ляжыць+ Дабрыдзень вам, ягамосьці+ Тут было глыбока, і вада мела цёмны колер ад гэтай глыбіні+ Ох, як міла, весяленька ў родненькім куточку+ Станьце, хмурынкі, над рубяжамі родных палеткаў, шнуроў+ Што шуміш так неспакойна, маладзенькі колас+ Ці ня чуеш, што пад градам зьляжаш у роўным доле+ Ой, відаць, на навальніцу зранку прыпякае+ Ня шумі-ж ты гэтак сумна, маладзенькі колас+ Зірні, колькі ў полі жыцьця+ Акінь вокам ты хату маю+ Вучэцеся, браты мае, думайце, чытайце+ Сонца навукі скрозь хмары цёмныя прагляне ясна над нашай ніваю+ Вось калі я дажылася няшчаснай гадзіны+ Напішы мне, калі ласка, пісямко да хаты+ Ты скажы, груган нязнаны, скуль ты прыбываеш+ Хто там стогне на ўзьмежку на капцы ў полі+ Сьлязьмі горка залілася бедная дзяўчына+ Не хадзі, коцю, па хаце, не пабудзі дзіцяці+ Які прыгожы, слаўны дзянёк+ Прывет з далёкай стараны нам радасна нясуць яны+