Поэма Я. Коласа «Сымон-музыка» як аўтохарактарыстыка
| Поэма Я. Коласа «Сымон-музыка» як аўтохарактарыстыка Артыкул Аўтар: Іван Замоцін 1926 Крыніца: Полымя, 1926 №8 |
Прапануем да спампаваньня!
У дні, калі мы ўшаноўваем мастакоў слова, прынята большай часткай гаварыць аб пройдзеным імі літаратурна-творчым шляху і падагульняць іх поэтычныя замыслы, сюжэты і тэмы, мастацка-тэхнічныя прыёмы, ідэолёгічныя ўхілы і ідэолёгічныя сьцьверджаньні.
Але ў гэтыя-ж дні, калі перад намі ў цэлым, ва ўсю веліч, паўстае тая ці іншая поэтычная таленавітасьць, мімаволі хочацца ўсьвядоміць гэтую таленавітасьць ня толькі з боку вынікаў, але і з боку самое яе прыроды, тэй псыхолёгічнай, чалавечай яе сутнасьці, якая да сучаснага моманту ўсё яшчэ застаецца невядомым іксам ці, як любіць часта гаварыць інтуітыўная крытыка, таямніцай творчасьці.
Навука парознаму падыходзіла і падыходзіць да расчыненьня гэтай таямніцы. Калісьці імкнуліся зразумець яе мэтафізычна, як натхненьне зьверху; цяпер гавораць аб ёй, як аб біолёгічнай проблеме, прыстасоўваюць да яе мэтод псыхоаналізу, увязваюць творчы процэс з умоўнымі рэфлексамі і г. д.
Прырода творчасьці, аднак, паранейшаму застаецца тэй загадкай, каля якое безнадзейна зыходзяцца самыя рознастайныя пункты погляду і мэтоды.
Вось чаму такім каштоўным зьяўляецца ўсякі літаратурны матэрыял, які хоць крыху высьвятляе гэту проблему.
Такім матэрыялам прынята лічыць і тыя прызнаньні саміх мастакоў слова аб сваёй творчасьці, якія часткова раскіданы ў іх творах, дзеньніках, лістох і іншых продуктах іх літаратурнай дзейнасьці. Такім матэрыялам у вадносінах да творчасьці Якуба Коласа зьяўляецца і поэма „Сымон Музыка", бо ў ёй аўтар дае цэлы шэраг паказаньняў аб творчасьці поэты наогул і разам з тым, бязумоўна, і аб сваёй творчасьці.
Беларускія поэты нашаніўскае пары, з якое вышаў і Я. Колас, наогул схільны апісваць і характарызаваць сваю творчасьць. Гэта робяць у сваіх вершах і Якуб Колас, і Янка Купала, і нябожчыкі Алесь Гарун і Максім Багдановіч і інш.
Самы характар і склад гэтых іх аўтопрызнаньняў ці аўтопаказаньняў адрозьніваюцца асобнымі азнакамі іх эпохі і лёгка ўвязваюцца з тымі соцыяльна-культурнымі ўмовамі, сярод якіх разьвівалася іх літаратурная дзейнасьць.
Калі ў канцы XVІІІ і ў пачатку XІX ст. поэты падыходзілі да тлумачэньня свае поэтычнае таленавітасьці філёзофскім шляхам, карыстаючыся прадпасылкамі рацыяналізму ці ідэалізму, калі ў другой палове XІX ст. гэты падыход да тлумачэньня прыроды творчасьці зрабіўся больш рэальным, натуралістычным, нават пачаў апірацца на навуковапастаўленым экспэрымэнце,—то ў пачатку XІX сталецьця, у абставінах насьпеўшага рэволюцыйнага руху і мужаўшага адраджэньня Беларусі, той-жа падыход да самавызначэньня ў беларускіх поэтаў прыняў па пераважнасьці нацыянальна-бытавы і соцыяльна-політычны ўхіл, паколькі яны пачалі ўвязваць як пахаджэньне свае творчасьці, так і яе характар і мэты з вакольнымі абставінамі жыцьця.
Вось чаму ўсе поэты гэтай групы любяць гаварыць аб сваёй творчасьці ня толькі як аб праяве іх асабістай псыхікі, але і як аб вывадзе з соцыяльнага жыцьця, як аб чымсьці складзеным пад пэўнымі ўмовамі і зьвязаным пэўнымі задачамі грамадзкага служэньня.
У гэтых адносінах у сувязі з пастаўленаю мною тэмаю (аб прыродзе творчасьці Якуба Коласа) асабліва настойліва прыходзіць сёньня на ўспамін нябожчык М. Багдановіч, які, ня гледзячы на свой пераважаючы ўхіл да лірызму, да лірызму вельмі інтымнага, любіў якраз у вышэйпаказаным сэнсе вытлумачваць сваю творчасьць і творчасьць наогул.
Ён, як вядома, прысьвяціў пытаньню аб прыродзе поэтычнае творчасьці ня толькі шэраг вершаў, але і некалькі мастацка-прозаічных нататак у выглядзе невялікіх апавяданьняў. Гэтай тэме прысьвечаны яго „Апокрыф“, „Апавяданьне аб іконьніку і залатару", "Шаман“, "Сон-трава" і „Музыка“. Прыстасавальна да пастаўленае мною тэмы асабліва заслугоўваюць увагі апошнія два апавяданьні.
У першым з іх, якое знаходзіцца пакуль што ў рукапісе і напісана на расійскай мове, М. Багдановіч разгортвае перад намі сваеасабліва скомпанованую ім легенду аб нараджэньні поэтаў-казачнікаў. Гэроем гэтай легенды зьяўляецца, як і ў поэме "Сымон Музыка", хлапчучок-пастушок.
"Лег раз—рассказывает автор—один белоголовый мальчик-подпасок в степи у ручья, поглядывая за стадом, сорвал попавшуюся под руки былинку, попробовал ее понюхать, да тут же и заснул: это сон-трава ему попалась. Печет жаркое солнце ему голову, синяя муха, жужжа, опустилась на его лицо, но ничего не чувствует мальчик, крепко спит, и снятся ему незабываемые сны". Он видит во сне Ивана-Царевича, скачущего за жар-птицей на сером волке; видит Саур-богатыря на перекрестке трех дорог; видит сестрицу Аленушку с братцем Иванушкой; видит орла, который держит в когтях злого вещего ворона; видит дивную Феникс-птицу; видит и неизбывное горе-злосчастье... и много других сказочных чудес и небылиц переживает он во сне.
"Так сон за сном идет, друг дружку догоняют, и не проснуться бы мальчику-подпаску во век, если бы только не пастух. Заприметил он, что подпасок спит, а скотина тем временем разбредается, подошел и порядком таки его в сердцах тряхнул. Выпала из рук у паренька сон-трава, и пробудился он. Но не идут виденные сны у него из головы. Стал он людям их говорить, а люди над ним смеются: „Полно тебе небылицы сказывать. Ты бы лучше за стадом присмотрел".
"Но не послушал их мальчик. Бросил он дом свой, все оставил и всю жизнь свою ходил по земле, сны свои дивные рассказывал". Кто смеялся над ним, кто радостно слушал. А случалось и так, что послушавши его сказок, человек начинал сам жить поэтическими грезами сказочного мира и становился сам поэтом-сказочником. "Не найдет себе покоя такой человек, будет он всю жизнь свою томиться, обо всем этом людям рассказывать... И многие тысячи таких людей―заключае поэта сваю легенду―бродили и бродят по земле и рассказывают дивные сказки“.
Такая адна паралель да „Сымона Музыкі" ў Багдановіча. Тут ёсьць і пастушок, адараны поэтычным дарам; ёсьць і суровая бытавая рэчаіснасьць, якая прымушае яго, як і Сымонку, зрабіцца тулягай, вандруючым артыстым. А галоўнае, тут ёсьць, як і ў поэме Якуба Коласа, спроба вобразна, у форме легенды, вызначыць генэзіс народнага поэты.
Возьмем другое вышэйназванае апавяданьне М. Багдановіча пад назвай "Музыка", якое зьявілася ў друку ў 1907 годзе.
"Жыў на сьвеце музыка. Многа хадзіў ён па зямлі, ды ўсё граў на скрыпцы. І плакала ў яго руках скрыпка, і такая была ў яго граньні нуда, што аж за сэрца хапала...
"Плача скрыпка, льлюць людзі сьлёзы, а музыка стаіць і выводзіць яшчэ жаласьней, яшчэ нудней. І балела сэрца, і падступалі к вачом сьлёзы: так і ўдарыўся-б грудзьмі аб зямлю, ды ўсё слухаў-бы музыку, усё плакаў-бы па сваёй долі...
"А бывала яшчэ й так, што музыка быццам вырастаў у вачох людзей, і тады граў моцна, гучна: гудзяць струны, звоніць рымка, бас, і людзі як гром, гудзіць, і грозна будзіць ад сну і завець ён народ. І людзі падымалі апушчаныя галовы, і гневам вялікім блішчалі іх вочы.
"Тады бляднелі і трасьліся, як у ліхаманцы, і хаваліся ад страху, як тыя гадзюкі, усе крыўдзіцелі народу. Многа іх хацела купіць у музыкі скрыпку яго, але ён не прадаў яе нікому. І хадзіў ён далей між бедным людам і граньнем сваім будзіў ад цяжкага сну".
Але злыя і моцныя людзі кінулі музыку ў вастрог, і ён там памёр. Тыя людзі, што яго загубілі, прабавалі йграць на яго скрыпцы, але нічога ня выходзіла з іх граньня, бо для іх было чужым народнае гора.
І вось разьбілася скрыпка. Але не загінулі ўспаміны аб „Музыцы“; на яго месца з асяродзішча народу зьявіліся другія, якія, як і ён, пачалі сваім граньнем прабуджаць народную сьвядомасьць.
Вось дзьве паралелі Багдановіча да поэмы "Сымон Музыка“. Па сюжэту ўсе тры творы досыць блізкія: ва ўсіх выпадках высока адараны поэта-артысты выходзіць з народу і народу аддае сваю таленавітасьць; нават бытавыя абставіны першага апавяданьня Багдановіча (пастушок-поэта, які ўцякае з бацькаўскага дому) блізкія да абставін поэмы Я. Коласа.
Я не хачу гэтым паказаць на магчымасьць якіх-небудзь перайманьняў ці ўплываў. Не, я адзначаю толькі цікавы факт некаторай блізкасьці сюжэтаў і падабенства ў актоўцы агульнай тэмы, — падабенства, якое тлумачыцца агульнымі ўмовамі эпохі і больш-менш блізкім, амаль аднальковым у абодвух поэтаў падыходам да пытаньня аб прыродзе поэтычнае таленавітасьці і яе задач.
Я. Колас у сваёй поэме, пачатай яшчэ ў 1911 годзе, разьвівае прыблізна той самы сюжэт. Хлопчык-пастушок, яшчэ ў дзіцячых гадох адчуўшы ў сабе поэтычны дар, ідзе з сваёю скрыпкаю з бацькаўскага дому, туляецца па розных мясцох-вандруе з старым жабраком, працуе ў карчме, служыць музыкам у замку багатага пана і г. д., але ва ўсіх станах ён захоўвае сваю тонкую, абаяльную прыроду артыстага і сваё высокае не-рамесьніцкае служэньне мастацтву. Гэты сюжэт разьвіты на фоне шматвобразных бытавых малюнкаў і малюнкаў прыроды, зарысаваных з звычайнай, уласьцівай Я. Коласу, мастацкай прастатою і разам з тым маляўнічасьцю і эмоцыянальнасьцю.
Але калі эпічна-спакойныя тыповыя зарысоўкі асоб, здарэньняў і малюнкаў прыроды і быту ў іншых творах Я. Коласа складаюць асноўную іх стыхію, то гэтага, мне здаецца, нельга сказаць пра поэму „Сымон Музыка", дзе суб'ектыўная стыхія выступае на першы плян, а об'ектыўная, тыповая, служыць для яе толькі агульным фонам.
Гэта суб'ектыўная стыхія ў даным творы і зводзіцца, галоўным чынам, да тых аўтарскіх паказаньняў аб прыродзе творчасьці наогул і свае паасобку, — паказаньняў, якія раскіданы па ўсёй поэме, асабліва ў тых яе мясцох, дзеецца гісторыя прабуджэньня, росту і росківіту поэтычнае таленавітасьці Сымонкі. Да гэтых паказаньняў мы цяпер і зьвернемся.
Адкуль, з якіх першапачатковых крыніц псыхікі выходзіць поэтычнае натхненьне Сымонкі? Гэтае пытаньне поэма вырашае на першых старонках свае поэмы. Аднэй з самых раньніх крыніц натхненьня зьяўляецца ўзьнятая, дзіцячая яшчэ, чульлівасьць і ўспрыймальнасьць. Гэтай дзіцячай успрыймальнасьці, дзіцячай ігры выабражэньня ён прысьвячае прачулыя радкі. Ён характарызуе хлопчыка—Сымонку, будучага глыбока музыку-мастака, наступнымі словамі:|
У яго быў сьвет цікавы, |
Узьнятая ўспрыймальнасьць накіравана ў Сымонкі на ўсё наўкольнае, асабліва на прыроду. Ён аддаецца глыбокаму, удумліваму адчуваньню:
|
На каменьчык сядзе ў збожжы, |
Гэты раньні, прыродны дар поэтычнага сьветаадчуваньня, якім надараны, бязумоўна, і сам Я. Колас, поэта лічыць неразьвязанай таямніцай.
|
Ды ніхто ня знаў тых струнаў, |
Аднак, ён уносіць некаторае разьвязаньне і ў гэту першапачатковую таямніцу прыроднага таленту. Крыніцу гэтага таленту ён бачыць часткова ў атавізьме, у спадчыннасьці, у перадачы з роду ў род поэтычнай натхнёнай натуры. Калі бацька і маці ня толькі не заахвочвалі Сымонку да поэтычных мараў, але нават і не разумелі яго, то дзед Курыла, блізкі да яго па сваёй псыхічнай організацыі, добра разумеў хлопчыка-поэту і падзяляў яго думы і настроі. І мажліва, што родны дзед ці прадзед Сымонкі таксама, як і ён, былі вельмі ўспрыймальнымі да прыроды і вакольнага жыцьця і перадалі яму ў спадчыну сваё сьветаадчуваньне. Трэба думаць, што падобная спадчыннасьць мела месца і ў адносінах да Я. Коласа.
Але якое-б ні было першапачатковае пахаджэньне поэтычнага дару—спадчынна-радавое ці выключна-індывідуальнае, зьвязанае толькі з данай псыхічнай організацыяй, — усё роўна, калі гэты талент выявіўся ўжо ў дзяцінстве, у далейшым ён нямінуча будзе адчуваць тыя ці іншыя жыцьцёвыя ўплывы, пад якімі можа або замерці або расквітнець.
Талент Сымонкі расьце, і першым уплывам, які магутна адбіўся на яго росьце, трэба лічыць той народны анімізм, зьвязаны з мітатворчасьцю і наогул з народна-поэтычнай стыхіяй, якім аддае поэзія многіх беларускіх поэтаў паказанай вышэй эпохі, таксама як і поэзія Я. Коласа. Гэты анімізм, г. зн. шырокае адухаўленьне прыроды, зьяўляецца галоўным продуктам для поэтычнага выабражэньня Сымонкі.|
...І здавалася яму, |
Яму здаецца, што адухоўлены ня толькі птушкі і зьвяры, але і расьліны, і „беленькія хмурынкі“, і „нярухлівыя зоркі“. „Мы жывём—жывуць яны",—кажа ён Ганьне. І калі Ганна пытаецца яго:
|
А скажы: і краскі жывы? |
Ён пераконана адказвае:
|
Ну, напэўна балець будзе. |
Разам з анімізмам Сымонка з раньняга дзяцінства чарпае сваё натхненьне і з сумежнае з анімізмам крыніцы—мітатворчасьці, адкуль чарпаюць і Я. Колас і поэты яго часу. І калі, напр., М. Багдановіч даведаўся аб мітолёгіі беларускай з апавяданьняў свайго бацькі, этнографа, добра знаёмага з беларускім фольклёрам, то Я. Колас і іншыя поэты, падобна Сымонку, непасрэдна, у народным асяродзішчы, даведаліся аб поэтычным сьвеце народных забабонаў і ў вакольнай вясковай прыродзе бачылі сваімі вачыма аднаўленьне старога, яшчэ ня зжытага народам, міта. І мітатворчасьць увайшла, як складаная частка, у організм іх поэзіі. Вось чаму і Сымонка спачатку толькі аналізуе прыроду, палахліва азіраецца на яе, поўны цудоўных забабонаў і страхаў, якія засталіся ў спадчыну яму ад старых часоў, і ўсюды яму здаецца штосьці нятутэйшае.
|
...Штось пабегла там у лозы, |
Але потым гэта мітатворчасьць у яго паступова паглынаецца яго сьветлым поэтычным сьветаадчуваньнем і робіцца, як і ў творчасьці Я. Коласа, толькі формай мастацкага стылю, мастацкага аформленьня яго пачуцьця прыроды. Такі якраз від атрымлівае гэта мітатворчасьць, напр., у казцы на лілею, якую расказвае Сымонка Ганьне.
Другі фактар, які стыхійна дзейнічаў на разьвіцьцё поэтычнага дару Сымонкі, — гэта наўкольнае соцыяльнае жыцьцё. Як і беларускія поэты эпохі Якуба Коласа, Сымонка ўсвойвае гэты стыхійны ўплыў ня з кніг, не ад асобных людзей, не з сямейнага толькі жыцьця, але з шырокага народнага быту, усмоктвае яго з тэй народнай тоўшчы, у якой назьбіралася шмат спадчынных соцыяльных тэм, чакаўшых свайго адбітку і ў поэзіі. Народна-песенныя соцыяльныя мотывы прышлі да яго ў спадчыну ад прадстаўнікоў старэйшых пакаленьняў, адараных, як і ён, поэтычным сьветаадчуваньнем. Ён пачуў гэтыя мотывы спачатку ў песьнях дудароў, якія зачаравалі яго дзіцячае выабражэньне і рассунулі горызонты яго назіраньняў (..."цяпер", г. зн. пасьля іграньня дудароў, „пазнаў ён тое, чаго шчыра так шукаў"). І пасьля гэтага першага ўражаньня ад народнай песьні, насычанай соцыяльна-бытавым настроем, Сымонка пачынае жыць новымі мотывамі, якія настойліва чуюцца яму ва ўсім вакольным жыцьці:
|
Зыкі смутку, песьні волі |
Дзеля гэтага, як толькі перайшла ў яго рукі дудка дзеда Курылы, ён зразу найшоў сваёю ігрою дарогу да народнага гора.
|
На прывольлі, сеўшы ў полі, |
І слухаюць яго граньне жнеі, таму што яна ім блізкая, яна родная іх набалеўшаму сэрцу:
|
Смутак жнеек тых апране, |
Зрабіўшыся ўладаром скрыпкі, Сымонка яшчэ больш зьвязаў сваю таленавітасьць з тэмамі народнай нядолі.
|
...Сымонка неахвотна |
|
Я... так... хлопец... падарожны, |
Гаворыць ён старому жабраку. З гэтым дзедам разам у двух ён перажыў паласу жабрацтва і блізка глянуў у твар вясковай рэчаіснасьці.
|
Шлі яны ад хаты к хаце, |
Ён спрабаваў потым і долю парабка ў карчме Шлёмы. А таксама папаў і ў пышны замак пана, каб, убачыўшы на свае вочы драпежніцкае шчасьце нямногіх моцных і задаволеных, першы раз у жыцьці глыбока задумацца над соцыяльнымі супярэчнасьцямі вакольнага жыцьця:
|
Хто выводзіў тыя вежы? |
І дзеду Даніле ён паставіў цяпер другое вострае пытаньне—ужо не аб таямніцах мітатворчасьці, аб якіх ён пытаўся ў сябра свайго дзяцінства—дзеда Курылы, аб прызначаных лёсам загадках старой соцыяльнасьці, тады яшчэ не разьвязаных:
|
А скажы мне, дзеду любы, |
|
Ён зайграў, і струны горка |
У жыцьцёвай практыцы Сымонкі значнае месца займае і яго каханьне да Ганны. Гэта таксама фактар росту і мужаньне яго таленту. Але каханьне і асабістае шчасьце не паглынаюць яго асноўных настрояў і мотываў, што вельмі характэрна для прыроды творчасьці самога Я. Коласа: поэты яго пары не аддаюцца выключна лірыцы асабістага пачуцьця, ― лірыка нацыянальна-соцыяльнага характару ў іх пераважвае. Таксама намалёвана і творчасьць Сымона ў часы росквіту яго каханьня. У Ганьне ён знайшоў сугучную натуру, якая адклікалася на яго лепшыя імкненьні. Дзеля гэтага каханьне яшчэ больш акрыляе яго, робіць больш моцным, больш духоўна вольным, і пры гэтым завастрае яго сьвядомасьць поэты-барацьбіта супроць зложыцьця і за новую, лепшую рэчаіснасьць. Калі ён у лесе, пад уражаньнем нядаўнага спатканьня з Ганнай, натхенна грае па просьбе пана, у яго граньні каханьне гармонічна пераблытваецца з скаргай на цяжкую нядолю і з парывамі да шырокай волі:
|
Ён іграў аб тым спатканьні, |
Карыстаючыся каханьнем Ганны, якая ўступіла з ім на агульны жыцьцёвы шлях, Сымон канчаткова вырас у сапраўднага песьняра. І поэта, праводзячы яго ў далейшае працоўнае жыцьцё народнага сьпевака, гаворыць яму ўсьлед заключныя словы сваёй поэмы:
|
Пайшоў Сымон сваёй пуцінай, |
Ён пайшоў тэй „пясьнярскай каляінай“, па якой сам Якуб Колас ідзе ўжо дваццаць гадоў, уступаючы ў трэцяе дзесяцілецьце свайго ганаровага служэньня беларускаму поэтычнаму мастацтву.
Але, апавядаючы аб сваім Сымоне, які шчасьліва перамог, як і сам Якуб Колас, усе перашкоды на шляху да росквіту свайго таленту, поэта не адзін раз выяўляе засмучаньне па выпадку таго, што цяжкія ўмовы.
жыцьця дарэволюцыйнай Беларусі не давалі магчымасьці разьвіцца многім дачасна загінуўшым талентам людзей з народу:|
Эх, чаго нам ня прышлося, |
Мы, вядома, усе далучымся да тужлівай заявы поэты. Але мы разам з тым выкажам цьвёрдую ўпэўненасьць у тым, што тыя беларускія песьняры, якія, як і Якуб Колас, ужо паўсталі ва ўсю веліч сваёй таленавітасьці і выклікалі да жыцьця другіх поэтаў, выклічуць цяпер, пры новых умовах адроджанай Беларусі, цэлы шэраг маладых талентаў.
Я вярнуся яшчэ раз да невялікага апавяданьня М. Багдановіча, якое канчаецца свайго роду прарочнымі радкамі.
Цяжкі быў вялікі ўчынак гэтага першага музыкі, які вышаў з народу і служыў народу сваім мастацтвам, самаахвярна праходзячы па свайму жыцьцёваму шляху. Але за ім пайшлі другія. "І спаміж таго народу, ― канчае аўтар сваё апавяданьне, ― катораму ён калісь граў, выйдуць дзесяткі новых музыкаў і граньнем сваім будуць будзіць людзей к сьвету, праўдзе, брацтву і свабодзе“.
Няхай-жа поэта Якуб Колас, сам вышаўшы з народу і прайшоўшы даўгі і славуты дваццацігадовы шлях літаратурнай работы, жыве яшчэ шмат гадоў і няхай ён сваім прыкладам выклікае да творчасьці ўсё новых і новых "музыкаў“ поэзіі на карысьць і далейшы росквіт беларускай культуры.
Гэты твор знаходзіцца ў грамадскім набытку ў краінах, дзе тэрмін аховы аўтарскага права на твор складае 70 гадоў або менш.
