спынілі, і я ўвайшоў у яе дом. Як перадаць мае пачуцці, калі я ўбачыў зноў гэты пакойчык…
— Па-настаяшчаму, — пачала старая, паказваючы мне маленькую запіску: — я павінна была даць вам гэта толькі ў выпадку, калі-б вы зайшлі да мяне самі, але вы такі цудоўны малады чалавек. Вазьміце.
Я ўзяў запіску.
На маленькім кавалачку паперы стаялі наступныя словы, паспешліва напісаныя алоўкам:
«Бывайце, мы не ўбачымся больш. Не з гордасці я выязджаю — не, мне нельга інакш. Учора, калі я плакала перад вамі, калі-б вы мне сказалі адно слова, адно толькі слова — я засталася-б. Вы яго не сказалі. Мабыць, так лепш… Бывайце назаўсёды!»
Адно слова… О, я вар’ят! Гэта слова… я праз слёзы паўтараў яго ўчора, я пускаў яго на вецер, я паўтараў яго сярод пустых палёў… але я не сказаў яго ёй, я не сказаў ёй, што я кахаю яе… Ды я не мог і сказаць тады гэтае слова. Калі я сустрэўся з ёю ў тым ракавым пакоі, у мяне яшчэ не было яснага ўсведамлення майго кахання; яно не прачнулася нават тады, калі я сядзеў з яе братам у бяссэнсным і цяжкім маўчанні… яно ўспыхнула з нястрымнай сілай толькі праз некалькі імгненняў пасля, калі, спалоханы магчымасцю няшчасця, я пачаў шукаць і клікаць яе… але ўжо тады быле позна. «Ды гэта немагчыма!» скажуць мне; не ведаю, ці магчыма гэта — ведаю, што гэта праўда. Ася не паехала-б, калі-б у ёй быў хоць цень какецтва, і калі-б яе становішча не было фальшывым. Яна не магла выцерпець таго, што ўсякая іншая выцерпела-б: я гэтага не зразумеў. Нядобры мой геній спыніў прызнанне на вуснах маіх пры апошнім спатканні з Гагіным перад пацямнеўшым акном, і апошняя ніць, за якую я яшчэ мог ухапіцца — выслізнула з маіх рук.
У той-жа дзень вярнуўся я з запакаваным чамаданам у горад Л. і паплыў у Кёльн. Памятаю, параход ужо адчальваў, і я ў думках развітаўся з гэтымі вуліцамі, з усімі гэтымі месцамі, якія я ўжо ніколі не павінен быў забыць, — я ўбачыў Ганхен. Яна сядзела каля берага на лаўцы. Твар яе быў бледны, але не смутны; малады, прыгожы хлапец стаяў з ёй побач і, смеючыся, расказваў ёй штосьці; а на другім баку Рэйна маленькая мая мадонна ўсё таксама сумна выглядала з цёмнай зелені старога ясеня.
