Biełaruski Kalendar Swajak na 1919 hod/Symon Konarski

← Pryčyny zaniepadu biełaruskaho adradžeńnia ŭ XIX stalećci

Symon Konarski
Навукова-папулярны артыкул
Аўтар: Вацлаў Ластоўскі
1918 год

Прапануем да спампаваньня!

Symon Konarski.

† 27/II 1839 h.

Wiadoma, što warunki tworać hierojaŭ i mučenikaŭ. Warunki hramadzianskaho ładu, jaki ŭ nas panawaŭ u XVIII i pieršaj paławinie XIX stalećcia, wytwaryli rad soniečnych kwietak, sławu čeławiečaho rodu, da katorych naležaŭ i Symon Konarski. Kab ujawić henyje hramadzianskije warunki, my pawinny źwiarnuć swoj pahlad da tych časoŭ i zahlanuć u tahočasnaje žyćcio. Rabić-imiemo heto nie dziela taho, kab kamienawać šlachocki stan, ci klajmić asobnyje imiony abo naciju, nie, bo pa ŭsie časy pamiž ludziej byli ludzi i niedaludki, jak buduć jany i pa wiek wiakoŭ.

My zahlaniem u minuŭščynu sumnuju dziela taho tolki, kab ujawić sabie toj ciomny hrunt, na katorym wyrastali wialikije mučeniki za demokratyčnyje ideały, kab mahčy acanić ich zasłuhi…

Słušna paniekul demokratyčnyje historyki upadak polskaho šlachockaho hasudarstwiennaho ładu prypisywajuć samawoli šlachty, dy tahočasnaj narodnaj niawoli.

A niawola dachodziła nialudzkaj miery, tak, što aburywała nawat uzhadawanych u panstwie, sumlennych tahočasnych ludziej. Sielanin — heto byŭ niawolnik kirawany bizunom, katoramu za najmienšuju prawinu sypali sotni batohaŭ (Kraszewski. Polska w 3 rozb. III, 75-66). Polski historyk Maciejeŭski świetčyć, što „šlachta nie pieranosiła sielan pobač siabie nawat u kaścieli“. Sielanam zabaraniałosia wučyć dziaciej swaich hramaty. (Lubomirski, Roln. lud. 13). Kniaź Hieronim Radziwiłł za najmienšuju prawinu karaŭ sielan 500 rozhami, a łoŭčy jaho, niejki Wolski, wiešaŭ nawat zatoje, kali niedapilnawali źwiera na abławi. Niejki Tuharzewski zdziekam i hrabieztwami wyklikaŭ bunt pamiž sielan u Kryčewi (Mohil. hub.). Uspakaiwaŭ heny bunt pałkoŭnik Piestrucki, katory wymardawaŭ 1000 biezbaronnych sielan ( hladzi: Kotłubaj, Galerja Nieświežska str. 426. Lelewel Dz. Pol. III, str. 441). Šlachcič Wysocki ŭ Smalenščynie smažyŭ na wuhallach sielanak zatoje, što jany jaho nibyto urakli (Siemiewskij, Histor. włosc. T. I, 196).

Hetkije i padobnyje pastupki, rabili toje, što sielanie hramadami ŭciekali at swaich panoŭ u Zaparožže i nawat u Prusiju. Kab strymać ucieki sielan, niejki Podolanin na sejmie raiŭ pabudawać na pahraničy Recypaspolitaj šybinicy, kab złoŭlenych panskich zbiehoŭ wiešać tam na miejscy (Korzon I, 368-369).

Nialudzki ucisk i biesprawie nad asobaj čeławieka wyzywaŭ pratest, nawat siarod šlachty XVIII stalećcia. Imiony hetych abaroncaŭ narodu załatymi literami zapisany ŭ historyi čeławiečestwa. Wydała niemała ich zachodniaja Europa, a takže Polšča, Biełaruś i Litwa. Polskije demokraty, jak Kołontaj, Stašyc, Kaściuška, J. Niemcewič i inš. razumieli ŭsiu niepraŭdu „raschwalenaj wolnaści polskaj, jaje falšywaje respublikanstwo z 8 miljonami nasialeńnia, pry siami miljonach sielan, dla katorych Rečpaspolitaja była domam ehipskaj niawoli“ (Jezierski, Wyrazy str. 76—77). Ale sprawa była nia lohkaja. Tych barcoŭ za wolu narodu i za sprawiadliwaść ličyła šlachta swaimi zdrajcami, wyrodkami, što „budučy sami šlachtaj adwažajucca zastupacca za mužykoŭ“ (Krasz. Polsk. w 3 rozb. II, 142). Niechta Wybicki amal žyćciom nie prypłaciŭ ludzkaje adnošeńnie da sielan, zaheta samaje škalewali Zamojskaho, Kołontaja, Stašyca i inšych.

U kancy žmieńka barcoŭ za wolu narodu dabiłasia, što 3 maja 1791 hodu była apawieščena Konstytucija, katoraj dawałosia narodu wola. Ale nia zdužali ješče apawieścić konstytucii, jak pierewažywajučaja ličba šlachty padniała proci jaje bunt i zrabiła Konfederaciju, kab „baranicca ad demokratoŭ“.

Pry hetkich warunkach zakončyła swoj palityčny byt Polšča.

Biełaruś apynułasia pad Maskowijej i tut dola narodu našaho ješče pahoršała. Impieratryca Alžbieta u 1760 hadu pazwoliła rasiejskaj šlachcie swaim sudom ssyłać paddanych u katarhu, a za Kaciaryny hetaje prawo pamieščykoŭ nad sielanstwam pašyryłosia i rasciahnułosia na ziemli biełaruskije. Partii sielan pa 200—300 čeławiek z dwara, addawali ŭ arendu maskoŭskim padradčykam na 10 i 20 hadoŭ, s prawam suda nad imi, katoryje wywozili biazdolnych u Maskowiju i Sibir na ziemlanyje, prost kataržnyje, raboty.

Ničoha dziŭnaho, što narod nie atčuů i upadku polskaj hasudarstwiennaści i nie pryjmaŭ u paŭstańniach takoha ŭčaścia na jakoje spadziewałasia šlachta.

Da paŭstańnia 1831 hodu naležaŭ i Symon Konarski, katory byů tady aficeram wojska polskaho. Biŭsia jon z Maskalami kala Bieławiežskaj puščy, Lidy, Wilni i ů inšych miejscoch. U kancy zmušen byŭ atstupić zahranicu, u Prusiju i złažyć tam aružže. Budučy zahranicaj i bačučy tam užo wolny at šlacheckaj apieki narod, paŭstancy, demokratyčna nastrojenyje, zrazumieli, što pakul narod budzie biezpraŭny, niamože być mowy ab nijakaj woli. Jany stwaryli „Demokratyčnaje Tawarystwo“ ŭ Paryžy na asnowie pryznańnia praŭ asoby čeławieka. Chacieli adbudawać Polšču ŭ daŭnych hranicach, ale dzie-b usie sielanie i kožna nacija byli wolnymi. U „Noworoczniku Demokratycznym“ s 1842 hodu demokraty pisali:

„Usie ludzi rodziacca wolnymi i usie majuć adnakije prawy i pawinnaści“.

„Narod, heto sabrańnie ludziej jakije zasielajuć jakuju akolicu, kraj, čaść ziamli i inš. I kožny z hetych narodaŭ maje prawa stanawić ab sabie, jak sabie karysnym pryznaje“.

A na inšym miejscy demokraty pisali:

„Narodnaść, heto nie kaprys pryrody, a twor Božy, hodnyj pašany, jak wyraz mudraści Božaj, ukrašajučyj świet ludzki harmonijej typowych roznic. Kali niščeńnie lasoŭ pryčyniaje wialikije škody čeławiečestwu, to što-ž tady kazać ab wyniščańni adnych nacij praz druhije“.

Uspirany hetkimi wysokimi dumkami člen „Demokracii“ Rypinski, uradženiec dzisenskaho pawietu wydaŭ knižku ŭ Paryžy „Białoruś“, dzie staraŭsia źwiarnuć uwahu tawaryšoŭ na wysokuju paeziju ŭ biełaruskaj pieśni, na mudraść ukrytuju ŭ prykazkach biełaruskaho narodu.

Z hetkimi dumkami-idejami, kab šyryć ich, Symon Konarski ŭ 1835 hadu waročaŭsia s čužoj staronki ŭ naš kraj. Pasialiŭsia jon na Paleśsi ů šlachcica Rodziewiča ŭ majetnaści Lisowa. Adhetul jon pierebiehaŭ usiu Wałynščynu, Paleśsie, Bielaruś i Litwu, siejučy zdarowyje, demokratyčnyje dumki pamiž šlachty i sielanstwa. Hetak pracawaŭ Konarski cełych try hady. U 1838 hadu Konarski z Rodziewičam pryjechaŭ u Wilniu. Tut ich maskoŭskie špiki apaznali i choć Konarskamu udałosia wyjechać z Wilni, ale na minskim trakcie pry stancii Kryžoůka ich areštawali. Dastawili ŭ Wilniu; tut pačalisia daprosy, katawańnie, ale Konarski ŭsio pierenios z dziunaj siłaj charaktaru. Razam z areštawańniem Konarskaho pačalisia čyślennyje arešty pa ŭsim kraju. 14 lutaho (st. stylu) 1839 hodu wydan byŭ na Konarskaho śmiertny pryhawor. 15 lutaho na wulicach Wilni byli rasklejeny apawiestki ab karańni śmierciu Konarskaho. Narod wysypaŭ na Pahulanku, chočučy bačyć niawinnuju śmierć sprawiadliŭca. Konarskaho pastawili kala słupa, nad wyrytaj jamaj. Pastar kalwinski, Lipinski, umacowywaŭ ducha jaho na wiečnu darohu. Pat piskliwuju muzyku huknuli streły i piać kul prabiło hrudzi jaho. Sałdaty zakapali trup, ale narod atkapaŭ i, zniaŭšy z noh jaho zialeznyje puty, parabiŭ z ich piarscionki na pamiać ab zahublenym barcu.

Konarski zmahaŭsia za dolu ŭsich biazdolnych i ad usich demokratyčnych, sielanskich narodaŭ naležyć jamu ščyraja pašana i wiečnaja pamiać. Spaŭniajučy hetu pawinnaść i my biełarusy, budučy na pradwieśni adradžeńnia, addajemo hołd pašany popiełam mučenika za wialikuju demokratyčnuju ideju.

Radziŭsia S. Konaski ů 1808 hadu ŭ litouskaj čaści Aŭhustoŭskaho pawietu ŭ dware Dobkiškach. Wučyŭsia ŭ Sejnach, a paśla ů Łomžy. Pa wiery byŭ kalwin.