Biełaruski Kalendar Swajak na 1919 hod/Sielanskije «respubliki» kanca XVIII st. u Biełarusi i Litwie
| ← Francišk Skaryna | Sielanskije „respubliki“ kanca XVIII st. u Biełarusi i Litwie Навукова-папулярны артыкул Аўтар: Вацлаў Ластоўскі 1918 год |
Biełaruś i Litwa → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Сялянскія «рэспублікі» канца XVIII ст. у Беларусі і Літве. |
Прапануем да спампаваньня!
Sielanskije „respubliki“ kanca XVIII st. u Biełarusi i Litwie.
Ucisk sielan u XVIII stalećci wa ŭsiej Eŭropie dajšoŭ takoj miery, što ŭžo dalej iści było niekudy. Zdziek i kryŭda nad sielaninam była strašennaja, dyk ničoha dziŭnaho, što ŭ hetym samym časie ludzi sprawiadliwyje, aburenyje da hłybi dušy, staralisia naładzić hramadzkaje žyćcio inačej, sprawiadliwiej i lepiej. U Polščy — ksiondz Stanisłaŭ Stašyc, Čacki; u nas — Tyzenhaŭz, Bžostoŭski, Oginski i Chreptowič zmahalisia, jak umieli, sa złom.
Prałat wilenskaj kapituły Pawał Ksawery Bžostoŭski adbumaŭ i napisaŭ ustawu maleńkaj sielanskaj „respubliki“, jakuju mieŭ na myśli utwaryć z dwoch swaich dwaroŭ Mereča i Paŭłowa (28 wiorst ad Wilni). Statut hetaj pieršaj sielanskaj „republiki“ Bžostoŭski, padaŭ na zaćwierdžeńnie sejmu. Sejm 4 krasawika 1791 hodu jaho zaćwierdziŭ.
Pawodle statutu, sielanie, zwalnialisia ad usiakich pryhonnych pawinnaściej, atrymliwali ziamlu na ułasnaść, biaz wykupu i, ŭsie žychary ŭ miežach „respubliki“, byli wa ŭsim sabie roŭny. Padlehali ŭsie roŭnym pawinnaściam, nie wyłučajučy nawat samaho prałata Bžostoŭskaho. Słowam, kožny žychar „respubliki“ byŭ saŭsim wolny čeławiek, mieŭ swaju ŭłasnuju ziamlu, moh być wybran prezydentam respubliki i na inšyje ŭrady.
U Paŭłowie, paśla zasnawańnia „respubliki“, chutka sielanie pačali ašwiečacca i bahacieć. U skorym časie była atkryta škoła i zawiedzieno ahulnaje nawučańnie, pabudawany dom dla sejmowych schodoŭ, arhanizawany lombard. Merečanskaja „respublika“ zdabyła sabie šyroki rozhałas: pryježdžali ludzi zdaloku padziwicca, jak „mužyki zažywajučy woli žywuć“. Bžostoŭski nahladna pakazaŭ sučasnym sabie panom, jak z hałodnaho sielanina možna zrabić čeławieka świetłaho, zamožnaho i dobraho hramadzianina. Tolki nie šmat znajšłosia takich, katoryje pajšli jaho śledam.
Merečenska-Paŭłoŭskaja „respublika“ datrywała da 1824 h. Skasawaŭ jaje car Mikałaj I, prymusiŭšy sielan iznoŭ adbywać pryhon i pakasawaŭšy ŭsie sielanskije respublikanskije i kulturnyje ustanowy.
Druhaja padobnaja sielanskaja konstytucija była asnowana kniaziem Irenijušam Oginskim u majetnaści Retowo, na Žmudzi.
Da Retowa prysłuchało 10 tyciač sielan, rassielenych na 52.000 dziesiacin ziamli. Usia majetnaść była razdzielena na 8 wojtoŭstw, kirawanych wojtami, abo staršynami, wybiranymi samymi sielanami. Što miesiac adbywalisia zasiedańnia wojtaŭ pad maršalkoŭstwam samoha ŭłasnika. Na zasiedańniach razbiralisia sprawy ekonomična-haspadarskije i kulturnyje. U majetnaściach była zawiedziena počta, pačatkowyje škoły i siaredniaja ahronomičnaja škoła s sielska-haspadarskim muzejem. Sudy adbywalisia ŭ kožnym wojtoŭstwie pierad wybranymi s pamiž sielan sudździami, wiadomymi sa swajej sprawiadliwaści. Ustrojeny byli łazarety, apteka, kramy. Što hod adbywalisia ŭ Retowie wystaŭki sielska-haspadarskaj žywioły i sielanskich wyraboŭ. U dwornych uradach, sudach i škołach abawiazywała mowa litoŭskaja, tolki ŭ siaredniaj školi nawučali pa polsku.
Hetyje, hodnyje pašany, čyny lepšych abywateloŭ našaho kraju papiaredziła myśl humanistaŭ, katoraja paźniej wyliłasia ŭ hołosny klič „bractwa, roŭnaści i woli“ ŭsich ludziej. Za hety klič i da našych dzion idzie zmahańnie pamiž barcami za wolu narodaŭ i starońnikami staroha ładu. I siahońnia, jak i sto hadoŭ tamu, lepšyje ludzi značać žywot swoj biazmiernaj achwiarnaściu dla doli narodu i, jak daŭniej, mała majuć paśledawacieloŭ. Ale jak sonce pieremahaje ćmu, tak praŭda pieremahaje kryůdu, pamału, ale biezupynna, krok za krokam napierad.