Biełaruski Kalendar Swajak na 1919 hod/Karotki narys razwićcia aświety na Biełarusi da pieršaj čwierci XVII stalećcia
| ← Wažniejšyje zdareńnia palityčna-hramadzianskaho žyćcia na Biełarusi | Karotki narys razwićcia aświety na Biełarusi da pieršaj čwierci XVII stalećcia Навукова-папулярны артыкул Аўтар: Вацлаў Ластоўскі 1918 год |
Duchoŭnaja katalickaja literatura ŭ biełaruskaj mowie → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Кароткі нарыс разьвіцьця асьветы на Беларусі да першай чвэрці XVII сталецьця. |
Прапануем да спампаваньня!
Karotki narys razwićcia aświety na Biełarusi da pieršaj čwierci XVII stalećcia.
Hramatnaść pryjšła na Biełaruś razam s chryścijanstwam, što treba adniaści na IX—X stalećcia, — i pattrymliwałasia žywymi stasunkami z Wizancijej. Nawučańnie hramaty s samaho pačatku stałosia prywilejem i pawinnaściu duchawienstwa, asabliwa manastyrskaho, ŭ rukach katoraho aświeta była da XIX st. Usie manastyry ŭ Biełarusi zasnowywalisia pawodle ustawy Wasilija Wialikaho, katoraja ŭskładała na mnichoŭ pawinnaść wychowywańnia maładziežy. Ustanoŭleńnie biskupskich katedr było stupieniami ŭ razwićci aświety. U Połacku i Turawie katedry biskupskije ustanoŭleny byli nie paźniej X wieka. U Smalensku biskupskaja katedra abasnawałasia paźniej. Jana była ustanoŭlena kniaziam Roscisławam u 1137 hadu.
Spierša maładoje chryścijanstwo na Biełarusi wytužało ŭsie siły swaje na ŭzhadawańnie kadru hramatnych ludziej na duchoŭnikaŭ nowaj, chryścijanskaj wiery, i aświetnaja praca jaho hetym ahraničałasia. Ale skora na hramatnych ludziej stała apiracca takže dzieržaŭnaja orhanizacija; idučy hetkimi darohami hramatnaść i „knižnaje pačytańnie“ skora zdabywajuć sabie ahulnuju pašanu i pryznańnie. Najlepiej heto dawodzić nam chod aświety ů Smalensku. Choć biskupstwo ŭ Smalensku było zasnowano dawoli pozna, ale aświeta ŭ hetaje miesto zdoleła dajści ŭžo raniej. Što tak było dawodzić nam biohrafija adnaho z najcikawiejšych predstaŭnikoŭ staroj Biełarusi — Klimanta Smalaciča. Pawodle słoŭ letapisi, Klimant byŭ „knižnik (wučony), jakoha nie bywało raniej“. Hetaja charakterystyka biassporna saŭsim praŭdziwaja. U 1147 hadu kniaź pastanawiŭ zrabić Klimanta mitrapalitam, i sabor biskupoŭ paświaciů jaho, bo ůžo tady jon sławiŭsia, jak wučony bohasłoŭ. Klimant byŭ pładawitym piśmiennikam, ale da hetaho času atkryt tolki adzin jaho list („pasłańnie“), pisany swajmu staromu pryjacielu, smalenskamu parochu Chamie. Heny list atkrywaje nam kruhazor i interesy tahočasnaho smalenskaho aświečenaho hramadzianstwa. Klimant i jaho paplečniki dapuskali krytyku Św. Piśma, apirajučysia ŭ swaich tłumačeńniach na twory Homera, Platona i Arystotela. Praciŭnaho kirunku byŭ niechta Hryhory, hetak sama smalenski „knižnik“, jaki trymaŭsia litery św. Piśma. Abiedźwie sprečajučyjesia starony čytali nazwanych piśmiennikoŭ u aryhinali. Niezwyčajnaj papularnaściu ŭ kancy XII stalećcia ciešyŭsia smalenski „knižnik“ Aŭraamij, na katoraho duchawienstwo „jako woŭk ryčeło“.
Klimant i Aŭraamij - heto jarkije zory na smalenskim niebazwodzie. Ale jany nie byli prypadkowym jawiščam, dziela taho, što ŭ Smalensku byli škoły, a pierapisywańniem rukapisoŭ i zbytam knih zajmalisia asobnyje korporacii. Smalensk daŭ rad wydatnych literaturnych tworaŭ, pačynajučy ad listoŭ Klimanta, biohrafii Aŭraamija, napisanaj Jafremam, i kančajučy powieściu ab Merkuryi, padarožaj Ihnata smalenca ů Palestynu i Wizanciju i šmat druhich. Adnače mnoha literaturnych pamiatnikoŭ nie dajšło da nas, naprykład — smalenskaja letapiś.
My mieniej wiedajem ab pałažeńni aświety ŭ Turawie. Ale pajaŭleńnie tamaka hetkaho wydatnaho i wučonaho pramoŭcy, jakim byŭ biskup św. Kirył Turaŭski, biassporna świetčyć, što i tut byli warunki da šyrokaj aświety. U asobie Kiryła Turaŭskaho Biełaruś maje wydatnaho carkoŭnaho pramoŭcu i znataka wizantyjskaj literatury. Pa składu umysłowaści, pa literaturnym stylu — heto wizantyjski prapawiednik času najbolšaho razwićcia carkoŭnaho krasamoŭstwa ŭ Wizancii. Jon abiertaŭsia ŭ kruhu wybranych słuchačoŭ, bo šyrokije massy nie mahlib zrazumieć jaho wučonych pramoŭ. Literaturny smak i styl Kiryła Turaŭskaho świetčać ab jaho hruntoŭnaj aświecie.
Sto datyče Połacka; to ab im naahuł mała jość wiestak u letapiscaŭ, bo jon at pieršych dzion historyi trymaŭsia addzielna. Ale wysokaja stupień razwićcia palityčnaho i socyalnaho žyćcia ŭ hetym biełaruskim centry świedčać, što i tut aświeta nie była ŭ zahonie. Połacki Sofijski sabor i inšyje światyni świetčać što carkoŭna-wizantyjskaje budoŭnictwo i mastactwo ćwili ŭ Pałačanaŭ i Witeblancoŭ. Praca św. Jeŭfrasini (u świeci Predsławy), unuczki słaŭnaho „čaradzieja“ kniazia Usiesława, dawodzić nam, što ŭ Połacku ŭ jaje časy (pačatak XII st.) byli ludzi wysoka aświečenyje. Sama św. Kniažna, nia chočučy wychadzić zamuž, pastupiła ů manastyr i paświaciła siabie pierapisywańniu knih.
Apryč Smalenska, Turawa, Połacka škoły byli takže ŭ Pinsku, Mozyry, Słucku i Minsku. Wydatnym predstaŭnikom Pinskaj škoły jaŭlajecca Mitrafan lietapisiec; Słuckaj — раroch Aŭhion.
Pieršyje rymska-katalickije škoły byli załoženy ŭ miastečku Hajnie, u Barysaŭščynie, kala 1522 hodu, i ŭ Miadźwiedzicach, u Słuččynie, kala 1545 hodu. Wučyli ŭ henych škołach pa bielarusku.
U XIII stalećci, z asobnych plemion biełaruskich, utwaryŭsia ŭžo adzin sucelny Biełaruski narod. Heto mieło wialiki ŭpłyŭ na nacyonalizaciju aświety: z hetaho času šparkimi krokami pačynaje naša piśmiennaść ačyščacca at starosławianskich upływoŭ i štoraz bližej patchodzić da narodnaj mowy.