Biełaruskaja hramatyka dla škoł (1931)
| Biełaruskaja hramatyka dla škoł Падручнік Аўтар: Браніслаў Тарашкевіч 1931 год |
| Іншыя выданьні: Беларуская граматыка для школ. |
Прапануем да спампаваньня!
BIEŁARUSKAJA
HRAMATYKA
DLA ŠKOŁ
NAPISAŬ
KANDYDAT FILOLOHII PIETRAHR. UNIWER.
B. TARAŠKIEWIČ
| WYDAŃNIE BIEŁARUSKAHA WYDAWIECK. T-WA |
| WILNIA■■■1931 H. |
| DRUKARNIA J. LEWINA, WILNIA, NIAMIECKAJA 22 |
BIEŁARUSKAJA
HRAMATYKA
DLA ŠKOŁ
NAPISAŬ
KANDYDAT FILOLOHII PIETRAHR. UNIWER.
B. TARAŠKIEWIČ
| WYDAŃNIE BIEŁARUSKAHA WYDAWIECK. T-WA |
| WILNIA■■■1931 H. |
| DRUKARNIA J. LEWINA, WILNIA, NIAMIECKAJA 22 |
AD AŬTARA.
Dahétul biełaruskaja literaturnaja mowa raźwiwałasia tolki pawodłuh swaich najahulniéjšych prawoŭ, jakija byli najbolš dla jaje charaktérnymi i ad katorych jana nie adstupała. Šmat jakija pytańni zastawalisia biez adkazu. Nia było adnolkawaha pràwapisu. Ničoha dziŭnoha. Pakinuŭšy daŭno parwanyja i zaniapaŭšyja tradycyi staraświeckaje biełaruščyny, mowa nowaha piśmienstwa adrazu pačała bujna ŭzrastać z narodnaha kareńnia. A narodnaje karèńnie — jano wielmi bahataje. I, nia hledziačy na wialikuju sucélnaść usiajé biełaruskaje mowy, jana maje, jak i kožnaja inšaja mowa, kolki asobnych, wyraźniej aznačanych hutarak. Kožnaja hutarka dabiwałasia, kab zaniać pačésnaje miejsca ŭ našym piśmiènstwie. Dziela hètaha — i roznyja, časta pamiž saboj niazhodnyja, sposaby pisańnia.
Tréba było času, kab samo žyćcio pakazała, jakaja hutarka maje najbolš siły i zdatnaści na toje, kab zrabicca asnowaj literaturnaj mowy.
Trèba było času, kab prajawilisia ŭ piśmienstwie ŭsie, jakija tolki jość u asobnych hutarkach, čysta biełaruskija asobnaści.
Biaz hètaha nie mahło być nijakaje choć bolš mienš zakončanaje hramatyki, nie mahło być i stałaha, jasnaha prawapisu. Bo hramatyka pawinna tolki zamacawać i padraŭniać tyja linii, jakija sama mowa ŭžo naznačyła.
Mnie zdajecca, što hétyja linii i charaktèrnyja asobnaści ŭžo aznačylisia, dziela čaho ja i adwažyŭsia wypuścić u swièt „Biełaruskuju hramatyku“.
U asnowie jajè lažyć najbolš charaktèrnaja i najbolš čystaja hutarka bièłaruskaje mowy, što maje ćwiordaje r i wialikaje akańnie.
Ale akańnie ahraničana niekatorymi razami, da čaho prymušaje nas doŭhaja praktyka našaha piśmienstwa.
Prymajucca i ŭsie druhija charaktèrnyja asobnaści biełaruskaje mowy, jakija prawodzilisia dahètul u našych wydańniach.
Ad pryniataje tradycyi adchilajusia tolki tady, kali hètaha wymahaje jasnaść systémy abo čystaść mowy.
Zusim nowaha ničoha nia ŭwodžu.
Adnolka-ž nia dumaju — što žyćcio nia zrobić z časam značnych źmienaŭ. Budziem tolki mieć nadzièju, što nie zališna wialikich, i što ŭsio najwažniejšaje zroblena dobra.
Patréby škoły prymusili mianie adkinuć usio toje, što mièła bolš čysta nawukowaje značèńnie, jak praktyčnaje. Ja ŭwieś čas nie wypuskaŭ z wačèj pedahohičnuju staranu knižki.
Maju nadzièju, što ŭ budučynie lepšy čas pazwolić mniè wypuścić paŭnièjšuju i bolš nawukowuju hramatyku biełaruskaje mowy.
Kančajučy, dziakuju ŭsim, chto mnie słužyŭ radaju i krytykaj.
A najbolš majmu dobramu wučycielu, akadèmiku A. A. Šachmatawu, katory za ŭwiéś čas maich uniwersytéckich nawuk i paśla paddawaŭ mnié achwoty napisać biełaruskuju hramatyku i niaspynna kirawaŭ majoju pracaju.
Pryjaznamu ziemlaku akadémiku E. Karskamu ščyry i wialiki dziakuj za jaho ŭwahu i značnuju pomač (jon prahlèdziŭ maju pracu i daŭ wialikšuju častku biełaruskaj hramatyčnaj terminolohii).
Nie mahu nia ŭspomnić i dokt. Rudolfa Abichta, profésara sławianskich mowaŭ u Brésłaŭskim Uniwersytecie, bo jaho dumki ab biełaruskaj mowie, piśmy, pisanyja pabiełarusku da maich pryjacielaŭ u Wilni, i knižka „Prosty sposab stacca ŭ karotkim časie hramatnym“ pierakanali mianiè ŭ tym, što ja staju na prawilnaj darozie.
13 žniŭnia 1918 h.
B. Taraškièwič.
I.
HUKI.
§1. Słowa, skład, nacisk. Słowa dziélicca na składy: wa-da, cha-ta, do-la, sia-kié-ra, ra-ni-ca. Słowa moża być adnaskładowym, kali ŭ im adzin skład (dom, stoł, koń), dwuchskładowym, (wa-da, ziar-nio) i šmatskładowym (pie-ra-ro-bic-ca).
Kali na piśmie słowa nie źmiaščajecca ŭ adnym radku, to jaho možna pieraniaści ŭ druhi radok, ale tolki tak, kab nie parwać składoŭ (wy-cie-ra-bić). Kancy radka tréba pastawić znak pieranosu.
U kožnym słowie adzin skład wyhawarywajecca hałaśniéj za druhija, z nàciskam: chá-ta, ka-rá, ká-ra.
Nacisk, kali tréba, aznačajecca znakam ´ nad litaraj.
Zadačka. Raźbić słowy na składy maleńkimi ryskami i aznačyć nacisk (woś hetak, naprykład: wa-dá, da-ró-ha):
Pažar, ściana, tuman, ahoń, zahon, kaleka, pranik, Maryla, barawik, pawučok, miesiac, žurawiel, jaławiec. Boh bolš maje, jak razdaŭ. Skupy dwa razy tracić. Usiaki cyhan swajho kania chwalić.
§2. Huki hałosnyja i zyčnyja. Składy možna razłažyć na asobnyja húki. Słowa „sol“ možam skazać tak, kab kožny huk u im ciahnuŭsia doŭha: s-o-l. Lohka pačuć, što ŭ hetym słowie try huki. U słowie „ryba“ čatyry huki, u słowie „horka“ piać hukaŭ i h. d.
Huki dziélacca na hałosnyja i zyčnyja.
Hałosnyja huki: a, o, u, e, y, i.
Zyčnyja: b, c, ć, č, d, dz, dź, dž, f, g, h, ch, k, l, ł, m, n, ń, p, r, s, ś, š, t, w, z, ź, ž.
Pry wymowie hałosnych hukaŭ čuwać hołas, hrudzi dryžać. Ich možna doŭha ciahnuć, piajać. Pry wymowie zyčnych hukaŭ čuwać zyk, a nia hołas.
U składzie pawinien być adzin hałosny huk — kolki hałosnych hukaŭ u słowie, tolki ŭ im składoŭ: stra-cha, pra-lès-ka. Skład moža być i z adnaho tolki hałosnaha huku: a-by, a-lé.
Zyčnych u składzie moža być kolki i moža nia być niwodnaha: straš-ny, a-lé.
Zyčnyja ŭžywajucca tolki razam z hałosnymi[1].
Hałosnyja ŭ i j nia tworać asobnaha składu: daŭ, praŭda, daj, jad, wajna. Z hétaha jany padobnyja da zyčnych. (Huki ŭ i j časami nazywajuć paŭhałosnymi).
Na pačatku słowa dziela wialikšaje składnaści u, i zamianiajucca na karotkaje ŭ, j, kali jany stajać paśla hałosnaha huku pierad zyčnymi: My ŭžo zrobili. Ja jdu da ciabie.
Zadačka. Pierapisać, zamianiŭšy kryžyk jakimi treba litarami.
Hartai zaharali ×sio pole. Jany ×wajšli × chatu. Było × baćki try syny. Baćka × maci מo wiarnulisia z pola. Była adna karoŭka, dy× tuju waŭki źjéli. A chto tam ×dzié? Chto ×dzie, toj pakłonicca.
§3. Ćwiordyja i miahkija zyčnyja. Zyčnyja huki mohuć wymaŭlacca ćwiorda i miahka. Ćwiordyja zyčnyja (b, c, č, d, dz, dž, f, g, h, ch, k, ł, m, n, p, r, s, š, t, w, z, ž) čuwać, naprykład, u takich słowach: bosy, cép, čysty, dola, ksiandzy, uradžaj, fyrkać, ganak, hość, chata, koł, łom, nyrka, pyšny, ryś, syn, šyroki, tyn, woł, zorka, žyta.
Hétyja samyja zyčnyja čuwać miahka ŭ takich razoch, jak bić, cicha, dzik, fihura, hinuć, chitry, kinuć, miéjsca, Nioman, piać, siém, wić, zima.
Zyčnyja r, ž, č, š zaŭsiody ćwiordyja: répa, zara, žoŭty, čysty, šyroki.
Tak sama niama miahkich d i t, bo jany źmianiajucca na miahkaje dz i c: dzień, cień, dzik, cicha, dziadźka, pić (dziékańnie i ciékańnie).
Zadačka. Litary, što aznačajuć ćwiordyja zyčnyja, padčyrknuć adnéj ryskaj, a tyja, što aznačajuć miahkija — dźwiuma:
|
Luli, luli, luli! |
§4. Zwonkija i hłuchija zyčnyja. Zyčnyja mohuć wymaŭlacca zwonka (z hołasam) i hłucha (biaz hołasu), pryčym zwonkamu adkazwaje hłuchi:
| b | p(baby — papy) | |
| d | t(dam — tam) | |
| dz | c(dzień — ciéń) | |
| dž | č(chadžu — chaču) | |
| h | ch(ham — cham) | |
| z | s(zawu — sawu) | |
| ž | š(žal — šal) | |
| r l ł m n |
|
nia majuć padobnych hłuchich. |
Zadačka. Adnéj ryskaju adznačyć zwonkija huki, dźwiuma hłuchija.
|
WIASKOWYJA DZIECI. Pusty ŭlétku našy sioły, Wiécier kudry ich całuje, Jakub Kołas. |
§5. Zyčnyja z, s, c, dz nazywajucca syčačymi.
Zyčnyja ž, dž, š, č nazywajucca šypiačymi.
Zyčnyja r, ł, l nazywajucca płaŭnymi.
Zyčnyja n, m nazywajucca nasawymi.
§6. Wodłuh tych pryładaŭ, jakimi najbolš wymaŭlajucca zyčnyja, ich možna padzialić na
| hubnyja: | b, w, m, p, f. |
| jazyčnyja: | d, ž, dž, č, š, z, s, c, dz, r, l, ł, n. |
| hartannyja: | h, g, k, ch. |
Zadačka. U kožnym słowie apišy ŭsié zyčnyja huki — jakija jany: 1) ćwiordyja ci miahkija; 2) zwonkija ci hłuchija; 3) syčačyja, šypiačyja ci nasawyja; 4) hubnyja, jazyčnyja, hartannyja:
Chto pole troić, toj chléb kroić. Kali ŭléz u duhu, nie kažy nie mahu. Kali mužyk z žonkaj swarycca, tady ŭ haršku trasca warycca.
(Pišy ŭ hetkim paradku: 1) chto; ch — ćwiordy, hłuchi, jazyčny i h. d.).
§7. Na piśmie huki aznačajucca litarami (bukwami). Usie litary mowy, pieraličanyja ŭ stałym paradku, nazywajucca abecédaj (azbukaj).
Woś biełaruskaja abecéda:
a, b, c, ć, č, d, e, f, g, h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o, p, r, s, ś, š, t, u, ŭ, w, y, z, ź, ž.
Pobač z łacinikaj užywajecca jaščé kirylica:
а, б, в, г, д, е, ё, ж, з, і, й, к, л, м, н, о, п, р, с, т, у, у, ф, х, ц, ч, ш, ы, ь, э, ю, я.
Miahkaść zyčnaha pierad hałosnym aznačajecca litaraj i: biada, siéni.
Zyki ł i l majuć asobnyja znaki dla ćwiordaha (ł) i miahkaha (l); dziéla hetaha paśla ł nikoli nia moža stajać i, a paśla l litara i maje značeńnie asobnaha hałosnaha: łyki, młyn; list, leta (nikoli — lieta).
Na kancy słowa i pierad zyčnym miahkaść zyčnaha aznačajecca značkom ´ źwiérchu litary: hość, kaśba i h. d.
Dla aznačeńnia zykaŭ ch, dž i dz pišucca pa dźwie litary, ale tréba pamiatać, što wymaŭlajucca jany nie paasobna, a razam: chata, siadžu, siadzieć.
§8. Dziéla taho, što ŭ biełaruskaj mowie zyčnyja ž, č, š, r ćwiordyja, to pośle ich užywajecca nia i, a zaŭsiody y: žyta, čysta, šyła, biary.
Zadačka. Pastawić litary zamiesta kryžyka: r×ba, hr×b, ž×ć, č×sta, š×ła, š×ć, ž×d, ž×ćcio, ž×ta, ž×wioła, r×zyka, r×za, kur×, š×r×nia.
§9. Akańnie. Huki o, e ŭ biełaruskaj mowie čuwać jasna tolki pad naciskam: dóbra, ciópła, lés, céły i h. d.
Kali skład nie pad naciskam, to zamiesta o, e čuwać a: dóbry — dabro, ciópły — ciapło, lés — lasy, cép — capy.
Akańnie najwyraźniej wystupaje ŭ składzie pierad samym naciskam: lés — lasy. U druhich składoch na miejscy e moža być huk blizki da i abo huk niajasny pamiž a i e — ae: lesawik wymaŭlajecca lisawik abo laesawik.
Ab tym, jak tréba pisać pry akańni, hladzi „Prawapis“.
§10. Ab składoch nie pad naciskami. U skladoch nie pad naciskam znachodzim ry, ły, li ŭ hétakich słowach: dryžéć, hłytać, prahłynuć, tryścinka, tryśnik, brywo, krywi, krywawy, błycha, błychi, drywami, drywiany, kryšyć, krycha, hrymiéć, trybuch, chryścić, trywoha, skryhatać, bryści, jabłyk, jabłyna, bliščéć i inš.
Kali na hétyja składy prychodzicca nacisk, to tady znachodzim ro, ło: drož, trość, browy, kroŭ, błochi, drowy, kroška, troška, hrom, chrost, brod.
Zadačka. Pierapisać wyšejpieraličanyja słowy u druhich formach (napr.: dryžu, dryžéŭ, brywo, brywa, brywu i h. d., ale browy).
§11. Padwojnyja zyčnyja. Biełaruskaja mowa maje padwojnyja zyčnyja ŭ takich razoch:
| ll: | wasielle, kupalle, hallo, Illa, ralla, sollu, kolle i h. d. | |
| ńn: | zdaréńnie, sumléńnie, pytańnie i h. d. | |
| źz: | z hraźziu, maźziu, zaźziać, ryźzio i h. d. | |
| śs: | dźdz: | sudździo, sudździa i h. d. |
| ćc: | žyćcio, bahaćcio, kućcia i h. d. | |
| žž: | zbožža, nažžo i h. d. | |
| čč: | łyk — łyččo, suk — suččo, pieč — zapiéčča, za piéčču, u wačču i h. d. | |
| šš: | zacišša, kala wuššu, z roskaššu i h. d. |
Aprača hetaha padwojnyja zyčnyja źjaŭlajucca pry tym, jak słowy składajucca: s-sypać, ad-dać, biaz-zuby i h. d.
§12. Prydychańnie. Kali słowa pačynajecca z hałosnaha, to pierad im moža stajać prydychańne w abo h: woka, wucha, awios — hawios i h. d.
Prydychańnie sustrakajecca i ŭ siarédzinie słowa pamiž dwuma hałosnymi: pawuk, nawuka, ciwun i inš.
Zadačka. Aznačcie ryskaju prydychańnie: wakno, waryć, wočy, woł, wužaka, wuzki, wuhał, pawuk, pawioŭ, wina, wajna, Radziwon, won, Lawon, aplawucha, harać, hara, hora, haréch, hréch, harbuz, haniu, harud, wulica, husty, horad, harod, honi.
§13. Karotkaje ŭ. Pamiž hałosnymi i zyčnymi moža stajać tolki ŭ, a nie w: załatoŭka, karoŭka (ale — karowa); tolki récha ŭ lesie jdzié.
U kancy zakrytaha składu[2] staić tak sama nie ł, a ŭ: daŭ, poŭny, toŭsty i inš.[3]
Zadačka. Padstaŭcie litary zamiésta kryžyka:
Apuścié×a pole. Raboty na im da×no skončany. Pusta i hoła ×siudy: tolki maładoje žyta adno zielaniéje × poli i rézka wydzialajecca siarod miortwaha abraza asiéńniaha času. Pačarnie× šyroki łuh, adny tolki paryžeךyja tihury staho× z wostraju žérdkaju × wiérsie raskinulisia pa hrudoch i nudna pazirajuć × niéba.
§14. Zwonkija zyčnyja pierad hłuchimi i na kancy słowa stracili zwonkaść i wymaŭlajucca hłucha:
| pišacca: | wymaŭlajecca: |
| rédka | rétka |
| nožka | noška |
| hrazka | hraska |
| abchapić | apchapić |
| bob | bop |
| lod | lot |
| doždž | došč |
Hłuchija zyčnyja pierad zwonkimi zrobilisia zwonkimi:
| pišacca: | wymaŭlajecca: |
| kaśba | kaźba |
| małaćba | maładźba |
Zadačka. Kryžyki zamianić litarami:
|
ASIEŃNI WIÉČAR. Wyje bura. Lés hamonić, Wiécier wyje, nia ścichaje, Jakub Kołas. II. ČAŚCINY MOWY. §15. Usié słowy možna padzialić na 9 radoŭ abo dziewiać čaścinaŭ mowy:
§16. Imia. Da hétaje čaściny mowy naléžać usie tyja słowy, što skłaniajucca i majuć adzin z troch radoŭ: mužčynski (baran, stoł), žanocki (awiečka, ława), nijaki (wakno, dabro). §17. Skłanieńniem nazywajecca zmiéna kančatku słoŭ u adzinočnym i množnym liku ŭ zaléžnaści ad roznych pytańniaŭ, naprykład:
Hétyja pytańni nazywajucca skłonami. Kožny skłon maje swoj ułasny nazoŭ:
Zadačka. Praskłaniaj u adzinočnym i množnym liku: dom, wada, pałatno. §18. Aprača liku adzinočnaha i množnaha ŭ biełaruskaj mowie časami bywaje parny lik: dźwié nazié, dźwie rucé, dźwie sasié i h. d.[4] Ad množnaha liku tréba adroźnić takija zbornyja imiénni, jak hallo, liścio, kolle i inš., jakija majuć formu adzinočnaha liku, ale aznačajuć zbor mnohich adnolkawych rečaŭ. §19. Niekatoryja imiéńni ŭžywajucca tolki ŭ adzinočnym liku: žywioła, harodnina, sadowina, małako, nasiéńnie, charastwo i šmat inšych. Niekatoryja — tolki ŭ množnym liku: sani, siéni, dryžyki i šmat inš. Zadačka. Napišy, jakija imieńni wiédaješ, što ŭžywajucca tolki ŭ adzinočnym liku abo tolki ŭ množnym liku. §20. Kožnaje imia nalézyć da adnaho z troch radoŭ: mužčynskaha, žanockaha abo nijakaha. Kali na jakuju reč možna kazać jon, to héta mužč. r.: brat, stoł i h. d.; kali možna kazać — jana, to héta žanocki rod: siastra, biada, kniha i h. d.; kali — jano, to héta nijaki rod: dzicia, wakno, dabro i h. d. Niekatoryja imiéńni naléžać da ahulnaha rodu, kali mohuć aznačać tak sama mužčynski, jak i žanocki rod: sirata, kaléka i inš. Zadačka. Napišy prykłady na imiéńni mužčynskaha, žanockaha, nijakaha i ahulnaha rodu. §21. Imia moža być abo ŭłasnym: Wilnia, Miénsk, Biełaruś, Lawon, — abo ahulnym: miésta, kraj, čaławiek i h. d. Ułasnaje imia aznačaje tolki adnu jakuju reč, kab addzialić jajé ad druhich padobnych. Ahulnaje imia pakazywaje naahuł céły rad padobnych réčaŭ. Ułasnaje imia pišacca z wialikaje litary. Uzory skłanieńnia. I. Mužčynski rod. §22. A. Ćwiordy zyčny pierad kančatkam.
U wa ŭsich hétych prykładach nacisk prychodzicca na samy kančatak słowa: wał-á, wał-ú, wał-óm, wal-é, wał-y, wał-oŭ i h. d. b) Kali nacisk nia prychodzicca na samy kančatak, to zamiésta o staić a (akańnie). U miésnym skłonie e astajecca.
§23. B. Miahki zyčny pierad kančatkam.
§24. C. Imieńni na j skłaniajucca tak sama:
§25. Uwahi ab rožnych kančatkach. 1. Rodny skłon adz. liku maje kančatak u abo a, jak u ćwiordym, tak i ŭ miahkim skłanieńni (u miahkim pišacca — iu, ia). Kančatak a znachodzim: U imieńniach, što aznačajuć žywyja twory: čaławiéka, Jazépa, brata, waŭka, wała, zładzieja, wierabja i inš. 2) u imiéńniach pradmiétnych,[6] što možna bačyć, ličyć, naibolš, kali nacisk prychodzicca na kančatak: hroš — hrašà, kust — kustà, małatók — małatkà, nož — nažà, nos — nasà, koš — kašà, koŭš — kaŭšá, kamień — kamianià, harniec — harca i inš. 3) u nazowach miésiacaŭ: studnia, marca, krasawika, maja i h. d. Usié inšyja imiéńni zwyčajna majuć kancatak u: rozumu, bolu, žalu, śmiéchu, smutku, hromu, rodu, miru, abyčaju, daru, strachu, wièku, roku, pakoju, uschodu, zachodu, ciéniu (héty ciéń!), płaču, uradžaju, snu, žaru, prymusu, ludu, narodu, kraju, boru, lésu, śniéhu, ludu, popiełu, aléju, šrotu, chwojniku i šmat inš. Bačym, što wa ŭsich hétych imieńniach nacisk nia prychodzicca na u. Tolki ŭ hétkich słowach, jak piasok, tytun, hałun, pałyn, awios, znachodzim: piaskù, tytunù, hałunù, pałynù, aŭsù. Aprača hetaha — u pad naciskam znachodzim jaščé ŭ kolki słowach: daždžú, ahniú i časami čaćwiarhu. 2. Miésny skłon adz. liku maje čatyry kančatki: e, i, y, u. U imieńniach z ćwiordym zyčnym pierad kančatkam znachodzim e: na dubié, pry stalè, u młynié, u kažusié, hrać na razié (kančatak pad naciskam); na świécie, u lésie, u horadzie, na biérazie, u harosie (kančatak nie pad naciskam). Imiéńni na ž, š, č; c, r zaŭsiody majuć y: na daždžy, u kašy, na nažy, u kałodziažy, ab koklušy, parulušy, u plačy, u bučy, na kancy, na palcy, na žarabcy, u bary, na tapary i h. d. Z imiéńniaŭ na ž, š, č, c, r tyja, što aznačajuć asoby, najčaściej majuć u: ab kupcu, pry Ryhoru, Łukašu, ab Marcinkiéwiču, ab čužaziémcu, niémcu, kitajcu i h. d. Imiéńni na — k blizka zaŭsiody majuć kančatak na u: u Połacku, na baku, ab waŭku, na jazyku, ab čaławieku. Imiéńni z miahkim zyčnym pierad kančatkam kančajucca na i: pry haści, ciaści, kamiani, kani, sałaŭji, wierabji, Dunai, pryjacieli i h. d. 3. Kličny skłon. U značéńni kličnaha skłonu časta ŭžywajecca nazoŭny skłon: pasłuchaj, bratka! pasłuchajcie, bratki! Ale kličny skłon maje i swajé asobnyja kančatki — u i e (pośle ćwiordaha zyčnaha a): 1) Iwanie, słaŭny panie! popie, bracie, swacie, hadzie, dubie, lésie, susiédzie i h. d. Boh — Boža, čaławiék — čaławieča, kazak — kazača, woŭk — woŭča, haroch — harosie, haréch — harésie, aciéc — ojča, kupiec — kupča i inš. 2) Koń — koniu, wučyciel — wučycielu, hosć — hościu, raj — raju, dabradzieju i h. d., mužu, kryžu, paniču, pisaru, boru, jawaru, bratku, hałubočku, dziadźku, dziédku, synku i h. d. U množnym liku časami ŭžywajecca kančatak — owie: panowie! swatowie! žydowie! i h. d. Zadačka. 1) Praskłaniaj: čaławiék, woł, woz, harod, dwor, załom, pisar, ramień, źwiér, aŭtorak, cién, bol, awios, wierabièj, suk, harech, worah, biérah, alén, nož. 2) Napišy, jakija wiédaješ słowy na a i na u ŭ rodnym skłonie, aprača tych, što jość u hramatycy, 3) Adkažy, u jakim skłonie zrobleny wyniatak z pad akańnia. 4) Uspomni z pieśniaŭ, kazkaŭ ci prykazkaŭ jakija-kolečy imieńni ŭ kličnym skłonie. II. Nijaki rod. §26. Imieńni na o (nie pad naciskam — a). Skłanièńnie słoŭ na o padobnaje da mužčynskaha rodu. Try skłony — nazoŭny, winawalny i kličny zaŭsiody adnolkawy (dziéla hétaha pišam ich u adnym radku: N. W. K.). Prykłady.
§27. Uwahi ab kančatkach. 1. Mièsny skłon adz. l. maje čatyry kančatki: e, i, y, u, jakija ŭžywajucca tak, jak u imieńniach mužčynskaha rodu, napr.: a) u sialé, pry waknié, u humnié, na suknié, ab piśmié i h. d. (kančatak e pad naciskam); na siénie, u lécie, na ciéle, u słowie, na niébie, na palénie i h. d. (kančatak nie pad naciskam); b) ab dabry, na plačy, pry humiancy, na mory, u hóry, pry wohniščy, na sércy, na wakoncy, na soncy i h. d. c) imiéńni na k pierad kančatkam majuć u: wiéka — ab wiéku, woka — ab woku. d) u łachmaćci, u žyćci, na halli, u čytańni, pry zdaréńni, na poli i h. d. Zadačka. Wywieści prawiła, kali ŭžywajecca jaki kančatak. 2) Nazoŭny skłon mn. liku maje kančatki i, y: humny, biarwiéńni, pali, aziory, zdaréńni i h. d. 3) Rodny skłon mn. l. moža ŭžywacca abo z kančatkam oŭ (aŭ), abo biez kančatku: wiadzior — wiodraŭ, krasion — krosnaŭ, pléč — pléčaŭ i h. d. 4) Tréba zaŭwažyć roźnicu ŭ nacisku: siałó — sióły, wiadró — wiódry, waknó — wókny; ale — dwa, try, čatyry siały, wiadry, wakny, i h. d. 5) Słowa jarmo ŭ množnym liku maje jormy (ale: dwa, try, čatyry jarmy). §28. Woka i wucha skłaniajucca hétak: woka, woka, woku, wokam, na woku; wočy, wačéj, wačom, wačmi, ab wačoch; wucha, wucham, u wusie; wušy, wušéj, wušom, wušmi, ab wušoch. §29. Słowy z ustaŭkaju en, at, es. Siudy prynaléžać: 1) imiéńni na mia: imiá, plamiá, ciémia, ramia, strémia i 2) hétkija jak cialá, parasiá, ziarniá, waŭčanià, kniažá i inšyja[8].
Ustaŭku es znachodzim u množnym liku słowa koła — kalosy[9] dy nièba — niabiosy. Zadačka. 1) Praskłaniaj: plamiá, cialá, waŭčaniá, kniažá. 2) Što značyć koły i što značyć kalosy? III. Žanocki rod. §30. A. Imièńni žanockaha rodu na a.
§31. Uwahi ab roznych skłonach. 1. Dawalny i miésny skłon adz. l. majuć tuju samuju formu. U imiéńniach, što majuć pierad kančatkam ćwiordy zyčny, hétyja skłony kančajucca na e: wadzié, haławiè, rucé, sasié, nazié (nacisk na kančatku); kalinie, paławinie, błaznocie, rabocie (kančatak biaz nacisku). Kali-ž piérad kančatkam[11] staić adzin z aćwiardziéŭsych zyčnych r, c, č, ž, š, abo k (paśla k tady, kali nacisk nie na kančatku — łaŭka, matka, šapka, łaska), to ŭ dawalnym i miésnym skłonie majem y: zary, hary, macy, dušy, dziažy (pad naciskam); wulicy, abory, kašy, pražy, łaŭcy, matcy, šapcy i h. d. (nie pad naciskam). U skłanieńni z miahkim zyčnym pierad kančatkam zaŭsiody majem kančatak i: ziamli, siamji, doli, kniahini, woli i h. d. Imiéńni z asnowaju na k, h, ch źmianiajuć ich na c, z, s: ruka — rucé, horka — horcy, naha — nazié, daroha — darozie, sacha — sasié, stracha — strasié, Lawonicha — Lawonisie. 2) Rodny skłon mn. liku maje najčaściej kančatak — aŭ, jak u imiéńniach mužčynskaha rodu: wodaŭ, waronaŭ, maładzicaŭ, ziémlaŭ, niadziélaŭ, pieśniaŭ i h. d. Ale dawoli časta ŭžywajucca hétkija formy, jak dačok, dziawok, hor, zor, karoŭ, hałoŭ, ziamiél, niadziél, śloz, lalek, špilek i h. d. Tolki ruk i noh zaŭsiody biez kančatku aŭ. Radziej sustrakajem kančatak ej: świniéj, sianiéj i inš. Kličny skłon: zaŭsiody adnolkawy z nazoŭnym: Litwa, rodna ziamiélka! Žalciesia, zwonkija struny! §32. Imiéńni muž. r. na a. Tak sama, jak imiéńni žan. r. na a, skłaniajucca imiéńni muž. r. na a: staršynia, starasta, sabaka, sudździa i inš. Tolki ŭ tw. skł. časami sustrakajucca formy mužčynskaha skłanieńnia: z staršyniom, starastam, sabakam i h. d. §33. B. Imiéńni žan. r. na zyčny. Siudy adnosiacca takija imiéńni, jak kość, hraź, sol, miédź; noč, myš, roskaš, moc; luboŭ, kroŭ i padobnyja; u liku množnym takija, jak sani, siéni, hrudzi, huśli, dźwiéry, — naahuł usié tyja imiéńni ž. r., sto ŭ naz. skłonie nie kančajucca na a. Aprača hétaha siudy adnosiacca: kury, susiédzi, čérci. §34. Prykłady.
§35. Uwahi ab skłonach. 1) Rodny skłon mn. l. maje kančatak èj, oŭ (nie pad naciskam aj, aŭ): kaści-éj, piéč-aŭ, réč-aŭ, noč-aŭ i h. d. 2) Tworny skłon aprača pakazanych u prykładach kančatkaŭ maje časami — ma: kaśćma, sańma i h. d. 3) Kličny skłon zaŭsiody adnolkawy z nazoŭnym u abodwuch likach, jak i ŭ imiéńniach žan. r. na a. §36. Maci skłaniajecca hétak:
U množnym liku znachodzim maci tolki ŭ Naz., Win. i Kl. skł. U tych skłonach, dzie nia ŭžywajecca maci, jaho zamianiaje matka, matkaju, matak i h. d. §37. Winawalny skłon imièńniaŭ, što aznačajuć čaławieka, źwiéra i naahuł niéšta žywoje, adnolkawy z rodnym skłonam u muž. r. adzinočnaha liku: baču brata, muža, paju kania. Imiéńni, što aznačajuć niažywoje, majuć winaw. skłon adnolkawy z nazoŭnym: niasi stoł, siačy dub, miéć rubiél (choć časami i siačy duba, mièć rubla). U množnym liku tolki imièńni, što aznačajuć čalawièka, asobu, majuć win. skł. adnolkawy z rodnym; usiè inšyja — adnolkawy z nazoŭnym: baču bratoŭ, paju koni, łaŭlu awièčki i h. d., jak roblu stały, sani, baču chaty i inš. PRYMIÉTA §38. Prymiétaju nazywajecca čaścina mowy, što maje rady (muž., žan. i nijaki) i skłaniajecca: światy, świataja, światoje; sini, siniaja, siniaje i inš. §39. Prykłady.
Taksama źmianiajucca prymiéty z miahkim zyčnym pierad kančatkami:
§ 40. Kali nacisk prychodzicca na kančatak, to ŭ rodnym skłonie — óha, kali nacisk nia prychodzicca na kančatak, a na asnowu, to — aha: światy — światoha, dobry — dobraha, sini — siniaha, wialiki — wialikaha i h. d. §41. Tyja prymiéty, što aznačajuć jakaść (na pytańnie jaki?), mohuć mieć try stupiéni hétaje jakaści, abo try stupiéni pryraŭnawańnia: 1-aja stupiéń — zwyčajnaja: zialony, aja, aje; wialiki, aja, aje; 2-aja stupiéń — wyšejšaja: zielaniéjšy, wialikšy; 3-aja stupień — najwyšejšaja: najwialikšy, najzielanièjšy, abo samy zialony, samy wialiki, ci za ŭsich najzielaniéjšy, ad usich najwialikšy i h. d. Niekatoryja prymiéty majuć niaprawilnyja stupiéni pryraŭnawańnia: dobry — lépšy, najlepšy; błahi — horšy, najhoršy; mały — miénšy, najmiénšy. Zadačka. 1. Praskłaniajcie: nowy kažuch, zialony sad, wialiki bor, ciopłaja šapka, šyrokaje pole, hłybokaje mora, ślapy koń, błahi son, suchi chléb. 2. Napišécie stupiéni pryraŭnawańnia: sini, čorny, horki, sałodki, časty, toŭsty, hłuchi. ČYSŁO. §42. Adny čysły pakazawajuć lik (na pytańnie kolki?) i nazywajucca ličnymi, druhija — paradak (na pytańnie katory?) i nazywajucca paradkawymi.
§43. Čysły paradkawyja zmianiajucca padobna da prymiéty: piéršy, piéršaja, piéršaje; piérsaha, piéršaje i h. d. Čysły ličnyja źmianiajucca časta padobna da imia, časami padobna da prymiéty. §44. Adzin, adna, adno.
Lik množny (dla ŭsich radoŭ).
§45. Dwa (muž. i nijaki r.) dzwiè (ž. r.)
Tak sama, jak dwa, dźwiè, skłaniajucca abodwa, abièdźwie: abodwuch, abièdźwiuch i h. d. Padobna try, čatyry: try, troch, trom, tryma, troch; čatyry, čatyroch, čatyrom, čatyrma, čatyroch. §46. Pačynajučy ad piacioch i da tryccacioch čysły skłaniajucca hètak:
Pačynajučy ad piaćdziesiat i da dziéwiaćdziesiat čysły źmianiajucca jak piać, abo najčaściej zusim nie źmianiajucca: z usimi piaćdziesiat ludźmi, z usich dzièwiaćdziesiat snapoŭ i h. d. §47. Sorak i sto.
§48. Čysły 200, 300, 400 i daléjšyja abo zusim nie źmianiajucca, abo źmianiajucca hétak: dźwiéście, dwuchsot, dwumstam, dwumastami i h. d. §49. Aboje, dwoje, troje.
Tak sama čaćwiora, piaciora i daléjšyja: čaćwiaroch, čaćwiàrom, čaćwiarma, čaćwiaroch (choć časta jany zusim nié źmianiajucca). §50. Drobawyja čysły, złožanyja z poŭ — paŭtará (muž. i nijaki r.), paŭtary (žan. r.), paŭtraćcia, paŭtraćci — nie źmianiajucca). §51. Tréba wiédać, što abodwa ŭžywajecca dla aznačéńnia tolki muž. i nijak. r. (abodwa braty, abodwa wakny); abièdźwie — tolki žanock. r. (abiédźwie siastry, abiédźwie sachi); aboje — kali rady pamiašany (aboje — raboje, kabyła łysaja, žarabia raboje, źjéŭ woŭk aboje). §52. Zadačka. 1. Napišy słowami: 1.289, 3.478, 11.696, 953, 12.418; 1.724-y (tysiaša siemsot dwaccać čaćwiérty), 15.919-y, 837-y, 959-y. 2. Praskłaniaj: adna sacha, dwa wały, dźwié doški, troje saniéj, dziewiać bratoŭ, sto dwaccać wosiem hryboŭ. ZAJMIÁ. §53. Zajmiá ŭžywajecca zamiésta imia, prymiéty abo čysła (za-imia). Naprykład:
(Tutaka jon, jaho, sam zamiésta Taras, Tarasa). Zamiésta „dobry“, „bièły“, „mały“ možam skazać „taki“, „toj“; zamiésta „piaty, dziesiaty“ — „toj, hény“ i h. d. §54. Woś čaściej užywanyja zajmiéńni: 1. Asabowyja: ja, ty, jon, jana, jano; my, wy, jany. 2. Zwrotnyja: siabié i sia (myjusia). 3. Prynaležnyja: moj, twoj, swoj, našy, wašy, ichni i inš. 4. Pakazalnyja: héty, hény, toj, taki, hétki i inš. 5. Pytalnyja: chto? što? jaki? katory? čyj? i inš. 6. Adnosnyja: tyja samyja, što pytalnyja, ale biaz pytańnia. 7. Aznačalnyja: uwiéś, usiaki, usialaki, kožny, sam, samy. 8. Nieaznačalnyja: niéchta, niéšta, niéjaki i niéjki, niéčyj, chtoś, štoś, chtości, niéjakiś, čyjś i inš. 9. Admoŭnyja: nichto, ništo, ničyj, nijaki, niwodny i inš. Uwaha: Zajmiéńni ja, my nazywajucca zajmiéńniami piéršaje asoby; ty, wy — druhoje; jon, jano, jana, jany — tréciaje. Zajmiéńni skłaniajucca, a niekatoryja majuć i rady: moj, maja, majo; našy, našaja, našaje i inš. §55. Asabowyja: ja, ty, my, wy, jon, jana, jano, jany:
§ 56. Siabié.
§57. Moj, twoj, swoj, čyj.
Tak sama čyj, čyja, čyjo. §58. Sam, sama, samo.
§59. Toj, taja, toje.
§ 60. Chto, što.
§ 61. Uwieś, usia, usio.
§ 62. Takija zajmiéńni, jak našy, hény, kožny, jaki, taki i inš., skłaniajucca jak prymiéty: našy, našaha, našamu i h. d. §63. Uwahi ab roznych skłonach. 1) Pobač z formami rodnaha skłonu adz. l. muž. i nijakaha r. na — o (kaho, čaho, jaho i inš.) užywajucca i formy na — a (kahá, čahá, jahá, tahá, usiahá, cyjhá, majhá, twajhá, swajhá, a taksama słoŭ złožanych z hétych zajmieńniaŭ: siaháńnia, siaháleta). 2) U twornym skłonie ž. r. formy na oju, joju zwyčajniéj u biełaruskaj mowie za karotkija formy na — oj, joj. 3) Pobač z formami našy, našaja, našaje ŭžywajucca skaročanyja naš, naša, naša. §64. Zadačka. Praskłaniaj: moj dobry koń, héty samy zamko, sam haspadar, uwièś chléb, usialakaja rabota, sama haspadynia, taja pryhožaja kraska, hétaje dzicia, majo dabro, čyjo piaro, chto taki, što takoje. DZIEJASŁOŬ. §65. Dziejasłowam nazywajecca takoje słowa, što aznačaje stan (lažáć, siadziéć, spać) abo dziejańnie,[14] (brać, rubać). Dziejasłoŭ źmianiajecca ŭ časie, liku i asobie. §66. Časoŭ — try: ciapiérašni, prošły i budučy.
Asoby — try: piéršaja, druhaja i tréciaja. Napr.:ja pišu, my pišam (1-ja asoba); ty pišaš, wy pišacie (2-ja asoba); jon, jana, jano piša, jany pišuć (3-ja as.). §67. Źmièna dziejasłowa ŭ časoch, likach i asobach nazywajecca spražeńniem. Pry spražéńni dziejasłoŭ źmianiajecca na try łady: abwiestny, zahadny i ŭmoŭny. Abwiéstny ład „abwiaščaje“ što było, što jość, i što budzie: chadziŭ, chadžu, budu chadzić i h. d. Zahadny ład wyražaje „zahad“ abo prośbu, poklič, praściarohu ci što padobnaje: niasi, źmiłujsia, baraniécie, nie pawalisia i h. d. Umoŭny ład pakazawaje, što dziéjańnie zaléžyć ad nièjkaje ŭmowy: ja zrobiŭ-by, pajšoŭ-by i h. d. (kab chaciéŭ, kab moh). §68. Dziejasłowy bywajuć dwuch trywańniaŭ: zakončanaha i niezakončanaha. Zakončanaje adkazwaje na pytańnie što zrobić? (pryjści, pryniaści, pračytać, napisać i h. d.); niezakončanaje — na pytańnie što robić? (iści, niaści, čytać, pisać i h. d.) §69. Niekatoryja dziejasłowy mohuć mieć roznyja stany: bju, bity, bjusia; roblu, robleny, roblusia; myju, myty, myjusia i h. d. Usié hétyja dziejasłowy majuć try stany: dziejny (abo aktyŭny), zaléžny (abo pasyŭny) i siarèdni. Dzièjny stan pakazawaje, što niéjkaja asoba abo réč sama niéšta „dziéić“, i jajè dziéjańnie pierachodzić na druhuju réč: kula raźbiła wakno, majstry budujuć dom i h. d. (raźbiła, budujuć — dzièjny stan). Paśla dziéjnaha stanu možna pastawić pytańnie: kaho? što? (wakno, dom). Kali-ž skažam: wakno raźbita kulaju, dom budujecca majstrami, to budziem miéć zaléžny stan. Pry im staić pytańnie kim? čym? (kulaju, majstrami). Siarèdni stan składajecca z dziejnaha i zajmia — sia i aznačaje abo zwarotnaje dziéjańnie (myjusia, čašusia — myju siabie, čašu siabie), abo supolnaje (całujusia, sustrakajusia — z kim? z čym?). Ad inšych dziejasłowaŭ nièlha twaryć roznych stanoŭ: bajacca, śmiajacca, iści, spać i i šmat padobnych.[15] §70. Takija formy, jak lotać, siadzieć, łamać, pawalicca, zadumacca, mahčy, siačy i inš. (na pytańnie što robić?), nazywajucca nieaznačalnymi formami[16]). Jany nie aznačajuć ni času, ni liku, ni asoby, a tolki pakazywajuć nazwańnie dziéjańnia ci stanu. Uwaha: Pobač z formami na — ć užywajucca formy na — ci: lotaci, łamaci, chadzici, zadumacisia, walicisa i h. d. §71. Ciapierašni čas dla kožnaje asoby abodwuch likaŭ maje asobnyja kančatki, napr.: nias-u, niasi-éš, niasi-è(ć), niasi-om, nias-icio, nias-uć; sta-ju, sta-iš, sta-ić, sta-jom, sta-icio, sta-jać. Dziejasłowy, što majuć u kančatku 2 as. adz. liku — èš, a ŭ 3 as. mn. l. — uć(juć), naležać da piéršaha spražeńnia, napr.: niasi-éš, taŭč-éš, nias-uć, taŭk-uć; budzi-eš, kaž-aš, bud-uć, kaž-uć (nie pad naciskam u miahkim składzie e, u ćwiordym a). Tyja dziejasłowy, što majuć u 2 as. adz. l. — iš, — yš, a ŭ 3 as. m. l. — ać, — jać, naležać da druhoha spražeńnia. §72. Pieršaje spražeńnie. 1) Asabowyja kančatki pad naciskam.
2) Asabowyja kančatki nie pad naciskam.
§73. Druhoje spražéźnie. 1) Asabowyja kančatki pad naciskam.
2) Asabowyja kančatki nie pad naciskam.
Uwaha:Zdarajucca i takija formy, jak honie, hawora, — padobna da budzie, skaža i h. d.
§74. Prošły čas.
Uwaha:Časami zdarajecca čas zaprošły: ja byŭ pryniosšy, zrobiŭšy, pajšoŭšy i h. d. (piérš čymsia što druhoje zdaryłasia). §75. Budučy čas maje dźwié formy: prostuju i składanuju:[18] ja zroblu, ja budu robić. Prostaja forma sprahajecca tak sama, jak ciapiérašni čas. Napr.: ja zroblu, ty zrobiš, jon zrobić; my zrobim, wy zrobicie, jany zrobiać. Składanaja forma złožana z budučym časam ad „być“ i nieaznačalnaj formaj taho słowa, što sprahajecca:
Uwaha:Zdarajecca čas pradbudučy: ja budu pajšoŭšy, budu ŭstaŭšy i h. d. (piérš, čymsia što druhoje zrobicca). §76. Zahadny ład.
Druhaja osoba adzinočnaha liku maje kančatki: I. i, y pad naciskam — niasi, chwali, kali, mani, miali, sušy, biary, pamažy, walačy i inš. II. i nie pad naciskam — wymi, braźni, piśni i inš. III. j paśla hałosnaha — daj, hulaj, miéj, čuj, stoj, kryj, myj, šyj i inš. (formy li, wi, bi, pi — zamiésta lij, wij, bij, pij). IV. Zyčny, miahki i aćwiardziéŭšy — kiń, siadź, léź, jéž, réž, kalèč, skoč, rob, pramoŭ, saromsia i ins. Kali da hétych formaŭ dastawim kančatak — ma (abo m), to dastaniem 1-uju asobu mn. liku; kali dastawim cie, to dastaniem 2-uju asobu mn. liku. Pry hétym u takich dziejasłowach, jak niasi, biary (bač I), bráźni (bač II) tréba źmianić i na ie, y na è: niasi, niasiéma, niasiécie; biary, biaréma, biarécie, bráźni, bráźniem (ma), braźniécie i h. d. Tréciaja asoba składajecca z chaj abo niachaj i trèciaje asoby ciapiér. času: chaj jon kaža, chaj jany kažuć. §77. Umoŭny ład dastaniem, prystawiŭšy častku by abo b da prošłaha času: ja pašoŭ-by, zrobiŭ-by, prynios-by i h. d. §78. Niekatoryja dziejasłowy zrastajucca z zwarotnym zajmiéńniem — sia: mycca (myć-sia), wučycca (wučyć-sia) i inš. Pry spražéńni zajmia dadajecca da słowa: myjusia, myješsia i h. d. Tolki ŭ 3 asobie kančatak ć-sia źliwajecca ŭ cca[20]): jon myjecca, jany myjucca. §79. Ad dziejasłowa možna wywieści druhija čaściny mowy: dziejasłoŭnaje imia (stwaryć — stwaréńnie), dziejasłoŭnuju prymiétu (čytać — čytajučy (j), čytajučaja, čytajučaje; čytaŭšy (j), čytaŭšaja, čytaŭšaje; čytany, čytanaja, čytanaje) i dziejasłoŭnaje prysłoŭje (siadžu čytajučy, prydu pračytaŭšy. Dziejasłoŭnaje imia skłaniajecca tak sama, jak i kožnaje druhoje imia: stwaréńnia, stwaréńniu i h. d. Dziejasłoŭnaja prymiéta maje rady i skłaniajecca jak prymiéta: čytajučy, čytajučaja, čytajučaje, čytajučaha, čytajučamu i h. d. Ale pobač z hétym jana maje časy, jak dziejasłoŭ: ciapièrašni (čytajučy, aja, aje) i prošły (čytaŭšy, aja, aje; čytany, aja, aje). Uwaha: Formy na — učy, — jučy, — ŭšy bolš staraświeckija i knižnyja. U žywoj mowie nia skažuć, napr., „ad čytajučaha čaławieka možna šmat wymahać“, ale „ad čaławieka, što čytaje, možna šmat wymahać“. U žywoj mowie skłaniajucca tolki formy dziéjasłoŭnaje prymiéty na — eny i — ty: zrobleny, zroblenaha, zroblenamu i h. d.; bity, bitaha, bitamu i h. d.; bitaja, bitaje, bitaj i h. d. Dziejasłoŭnaje prysłoŭje maje dwa časy — ciapiérašni (čytajučy, lotajučy, pišučy, chodziačy, robiačy) i prošły (čytaŭšy, lotaŭšy, pisaŭšy, chadziŭšy, robiŭšy). Dziejasłoŭnaje prysłoŭje nie skłaniajecca i nie sprahajecca[21]. §80. Dziejasłowy jeści, dać, być majuć asobnaje spražeńnie.
„Jém“ — héta ciapiérašni čas, „dam“ — budučy čas. „Być“ maje ŭ ciapiér. časie tolki formu 3-aje asoby adzin. liku: jość (abo karotkaje — jo). Budučy čas: budu, budzieš, budzie i h. d. Zahadny ład: jéž, daj, budź; chaj jéść, chaj daść, chaj budzie; jéžma, dajma, budźma, jèžcie, dajcie, budźcie; chaj jaduć, daduć, buduć. Druhija formy składajucca zwyčajna. §81. Zadačka: 1. Prasprahaj u ciapiérašnim časie i addziali ryskaju asabowyja kančatki dziejasłowaŭ: žnu, ciahnu, biarusia, taču, łaŭlu, haruju, ciahaju, sušusia, wałakusia, taŭku, mušu, lublu, łaŭlu, siadžu, biahu, mahu, daju (daić), daju (dawać), hnaju, hajù, strojusia, kroju, paju, piaju, myjusia, kryju, wyju, šyju, lijù, wijù, bju, pju, hawaru, warusia. 2. Prasprahaj u budučym časie: pisać, zwać, karać, hudziéć, hutaryć, zwać; pieramianić hétyja dziejasłowy tak, kab možna było ad ich stwaryć budučy prosty (napisać — napišu i h. d.). 3. Prasprahaj u prošłym časie: niaści, wiaźci, plaści, iści, siačy, taŭčy, piačysia, kusacca, miéć. 4. Napišy hétyja samyja dziejasłowy ŭ umoŭnym ladzie. 5. Napišy ŭ zahadnym ładzie: chwalicca, kałoć, sušycca, brać, pamahać, walačy, dać, miéć, bicca, pić, kinuć, kalécyć, pramowić, saromicca. PRYSŁOŬJE. §82. Prysłoŭje jość niaźmiennaja čaścina mowy, što aznačaje roznyja akaličnaści: miéjsca, času, pryčyny, sposabu dziéjańnia. Pawodłuh hétaha prysłoŭi dziélacca na prysłoŭi miésca(na pytańnie — hdziè?): tam, tudy, adtul, adkul, hétta, hénam, wun, blizka i inš. času(na pytańnie — kali?): ciapiéraka, siońnia, létaś, pazaŭčora i inš. pryčyny(na pytańnie — čamu?): tamu, čamu i inš. sposabu dziejańnia (na pytańnie — jak?): dobra, chutka, hłyboka, wiélmi, duža i inš. §83. Bolšaść prysłoŭjaŭ — héta akaścianiéŭšyja formy źmiénnych čaściéj mowy: imia, prymiéty, zajmia, čysła, dziejasłowa. Woś niekatoryja prysłoŭi ad roznych skłonaŭ. 1) dobra, borzda, ściudziena i h. d., woś, jak, tak, kolki, tolki, niélha, létaś, zaraz, upierad, nazad, uzdoŭž, udoŭž, udaŭžki, ušyrki, uwyški, uwielki, nasustréču, naŭzawady, naciamki, naciańki i inš. — usio héta formy nazoŭnaha i winaw. skłonu. 2) sioleta, siońnia (siaho-dnia), ŭčora, zaŭtra, zrańnia, zmałku, zdaloku, dahary, zwonku i inš. — formy rodn. skłonu. 3) pamaléńku, pabiełarusku i inš. — formy daw. skł. 4) razam, časam, siłkom, kumilem, piechatoj i inš. — formy tworn. skłonu. 5) bałazié, hodzie, zapraŭdy, naadzinocy, potym, ulètku, uzimku, papaciomku, paasobku, napotym, uwačču, wonkach i inš. — formy miésnaha skłonu. Prysłoŭi ad dziejasłowaŭ: niama, niamaš (nia maje, nia maješ), zahadzia, naŭmyśla, adumyśla, spakwala (začakaŭšy), musić, widać, moža, dziakuj, maŭlaŭ i inš. Šmat prysłoŭjaŭ maje swaje asobnyja prysłoŭnyja kančatki (dy, -déju,-ma, -mi, -l, -li, -ka, -ku, -ki, -oŭ, -čy, -ča i inš.): kudy, tudy, usiudy, tady, zaŭsiody, kudéju, tudéju, siudéju; kudéma, tudéma, siudéma; biahma, lažma, darma, tojma, wiélmi, adkul, pakul, dasiul, skul, kali, nikoli, tutaka, tamaka, tutačka, tamačka, ciapiéraka, jościeka, niamašaka, tolki, kolki, hétalki, dałoŭki, damoŭki, dałoŭ, damoŭ, nadojačy, aprača, abieruč, nasustrèč, niékaliś, dzièś, kaliś, niékaliści, dziéści, kaliści; paadnoŭčy, dwojčy, trojčy i šmat inš. §84. Niekatoryja prysłoŭi majuć stupièni pryraŭnawańnia i źmianiajucca tak, jak prymiéty, ad jakich jany wywodziacca: zialona, zielanièj, najzielaniéj. Woś prysłoŭi, što majuć niaprawilnyja stupiéni pryraŭnawańnia: dobra—lépš, lapiéj; najlepš, najlapiéj; błaha—horš, haréj; najhorš, najharèj; mnoha, šmat — bolš, baléj; najbolš, najbaléj; mała—miénš, miéniej; najmiénš, najmiéniej. §85. Zadačka. Pierapišy i padziali wyšèj pieraličanyja prysłoŭi (§ 83) na miésnyja, časoŭnyja i h. d. PRYJMIA. §86. Pryjmià aznačaje zalèžnaść pamiž rèčami abo kirunak dzièjańnia: knižka lažyć na stalé, wučań padyjšoŭ da doški i h. d. Pryjmia nia ŭžywajecca samo pa sabié, a najčaściéj pry imi (dziela čaho i nazywajecca pryjmia): na stalè, pry stalé, pad stałom, z-za stała i h. d. Ale pryjmia moža stajać i pry inšych čaścinach mowy. Pryjmia staić najčaściéj pry adnym skłonie, radziéj pry dwuch abo troch, napr.: pry rodn. — biez, dla, dziela, da, z-za, z-pad, kala, aprača, u i inš. (biez raboty, dla susiéda, dziela świata, da chaty, z-za wuhła, z-pad chaty, kala łuhu, aprača taho). pry daw. — k: k chacie, k lésu (ale čaściej kažacca da chaty, da lésu). pry win. — pra, praz, cieraz, skroź, zamiésta, naŭproci i inš. (kažu pra toje, zhinuŭ praz swaju niadbałaść, išoŭ cieraz pole, skroź chmary ciomnyja). pry twor. — nad: nad ziamloj. pry miès. — pry, pa (pry darozie, pa lasoch, pa darohach i h. d.). pry win. i tw. — za, pad, pierad, prad i inš. (za jaho, za im, pad stoł, pad stałom, pierad dom, prad dom, pierad domam, prad domam). pry win. i miés. — u, na, ab i inš. (u lés, u lésie, na stoł, na stalé, kinuć ab stoł, hawaryć ab stalè). pry rod., winaw. i miés.: z (wiarnuŭsia z raboty, sabaka ŭwiélki z waŭka, z sachoju). §87. Šmat u jakich słowach pryjmia tak cièsna zrasłosia z asnowaj, što słowa biez jaho źmianiaje abo zusim tracić swajo značéńnie: padarožny, pierachod, prywyčka, (ale — chod, — darožny značyć niéšta druhoje, a — wyčka ničoha nia značyć). Niekatoryja pryjmiéńni zusim nia ŭžywajucca asobna: uz-, raz-, wy-, piera-, su-, pra-, pa-, (uzdych, uschod, razbor, raschod, wyhnać, wyjści, pierajéchać, susiéd, pradzied, pasynak). Z dziejasłowam pryjmia zaŭsiody złučajecca ŭ wadno niepadziélnaje słowa: dahnać, pramianić, pierakinuć, padyjści, prydumać, zasumawać, padhadawać, nalaciéć, abchapić, zhawarycca, ściahnuć, uzyjści, uspomnić, razahnać, razdać, raskazać, wydumać, pieraniać, sustréć i h. d. Tak sama z prysłoŭjem: zapraŭdy, pazalétaś, zaraz, napawiér, uzdoŭž, spadyspodu, dawoli, paasobku, potym i h. d. §88 Zadačka. 1) Napišy prykłady na tyja pryjmiéńni, što nia ŭžywajucca asobna (uz-, raz- i h. d.). 2) Napišy takija imiéńni, što złožany z pryjmièńniami: za, da, uz, raz, biez, z, prad, su, pra, na, ad, wy, pad, ab (zasaŭka, uspamin i h. d.). ZŁUČ. §89. Złuč złučaje roznyja słowy ŭ dumcy abo roznyja dumki: byli ŭ ich syn i dačka; nia miéj što rubloŭ, a mièj sto druhoŭ. Woś najčaściej užywanyja złučy: i, a, ale, ža, aby, abo, albo, až, ažno, ani, adno, niachaj, chaj, bo, da, dy, dyk, adnolka-ž, nawiet, chiba, ci, niaŭžo, čymsi, prynamsi, choć, chacia, taki (tki), kali, kab, čaho, čamu, tamu, našto, zašto, zatoje, zatym, byccam, nie, ni i šmat inšych. Jak možna bačyć, u značeńni złučoŭ časta ŭžywajecca zajmia — što, čaho, čamu, taki i inš., časami z pryjmiéńniami — zašto, zatoje, našto, natoje i inš. Niekatoryja złučy wywodziacca z dziejasłowaŭ: badaj (bahdaj — boh daj), byccam (ad „być“), chaj, niachaj, choć, chacia i inš. U značeńni złuča mohuć užywacca tak sama prysłoŭi: kali, adnolka, prynamsi i inš. Zadačka. Padčyrknuć złučy: Pusta ŭ łuzie, tolki stahi paryžeŭšyja stajać, dy špaki kala darohi céły dzień adno kryčać. Bačyš, byccam čaławiek, wiékam małady. Žniwo jarnaje — héta ŭžo wosień i, jak toj kaža, rabotak wosiem. A jak nadojdzie ŭžo Pakrowa, to nie najésca ŭ poli karowa, bo ŭžo zołki wiétryk pawiéje, trawa pažoŭknie i pačarnieje. Časam, jak u poli z końmi načuješ, piajučy „wosień“ dziaŭčat pačuješ i, skazać praŭdu, dyk, moj ty bracie, ad hénaj piéśni za sérca chwacie, bo jajé taja praciažnaja nota, choć ślozy honić, słuchać achwota. KLIČ. § 90.Klič wyražaje ŭčućcio abo pakazywaje roznyja zyki, da jakich čaławiék swaim hołasam choča prypadobnicca, napr.: učućcio bolu, radaści, ździŭlénnia: aj, ajej! oho-ho! aha! ach! och! uch! a-cha-cha i h. d.; ššš! haŭ-haŭ-haŭ! kurniaŭ! iha-ha-ha! aú-aú-aú! i inš. Kab pakazać, što niéšta kančajecca ŭ adzin mament, užywajucca asobnyja formy kliču ad dziejasłowa: chap, bryk, bénc, boch, babuch, chlupść, hruk, stuk, bachiéć, chapiéć, mialkièć, pichiéć, hrymoć i inš. III. PADZIÉŁ SŁOWA. §91. Karéń, kančatak, prystaŭka, ustaŭka. Słowy — nastolnik, zastolny, stolnica, stałaŭnik, stalar — majuć karéń stoł; słowy — zaściénak, pryścienak, ścienny, ściana — majuć karéń ścien; słowy — les, lasun, laśnik, lesawik — majuć karéń les i h. d. Karanioŭ dzialić niélha. Karèń jość takaja niepadzielnaja čaść słowa, ad katoraje možna twaryć druhija rodnyja pamiž saboju słowy. Sam pa sabié karéń moža być časam asobnym słowam — stoł, lés; ale najčaściéj jon asobna zusim nia ŭžywajecca: ścien-, łož-, wod- i h. d. Kab paznać, jaki hałosny staić u karani, tréba źmianić słowa tak, kab nacisk pryšoŭsia na hałosny: zaścién-ak, ścién-ny (choć u takim razie, jak ścianá, čuwać a). Zyčnyja tak sama mohuć źmianiacca stojačy ŭ kancy karania: woŭk — wouč-a, duh-a — duzi-é, łaŭka — laŭcy, haroch — harosi-e, naroh — narozi-e, daroha — darož-ny i h. d. Pry skłaniéńni i spražéńni apošnija składy słowa źmianiajucca: stał-a, stał-u, stał-om, stal-é; stał-y, stał-où, stał-ami, stał-och; maŭč-u, maŭč-yš, maŭč-yć; maŭč-om, maŭč-ycio, maŭč-ać i h. d. Hétyja źmiènnyja składy taho samaha słowa nazywajucca kančatkami. Taja niaźmiennaja čaść słowa, što staić pamiž karaniom i kančatkam, nazywajecca ŭstaŭkaj: zastol-n-y, zastol-n-aha i h. d.; las-un, las-un-a i h. d.; haspad-ar, haspad-ar-a i h. d. Kožnaja ŭstaŭka prydajé karaniu asobnaje značéńnie. §92. Woś niekatoryja ŭstaŭki imia, prymiéty i dziejasłowa: 1. Ustaŭki imiénnyja. ar, ec, ik(yk), ok, ciél, yr, un i inš. aznačajuć niéšta ažyŭlenaje, dziejnaje: haspad-ar, stal-ar, znach-ar; kupi-éc, chlapi-èc; laśn-ik, muž-yk; jazd-ok; wučy-ciel; bahat-yr; skak-un i h. d. ič, owič, ewič i inš. aznačajuć patomkaŭ i familii: Bab-ič, Bahdan-owič, Marcink-iewič. ć, aść, in(iá), yn(ià) i inš., što aznačajuć słowy niepradmiétnyja žan. r. — pamia-ć, lub-aść, wielič-ynià hłyb-iniá i h. d. ł(a), išč(a), yšč(a), stw(o) i inš. dla aznačènnia nieažyŭlenych słoŭ nijak. r.: my-ł-a, šy-ł-a, wohn-išč-a, pažar-yšč-a, chara-stw-o i h. d. Niekatoryja ŭstaŭki prydajuć słowu pawialičanaje abo pamiénšanaje značéńnie (pawialičalnyja i pamianšalnyja ustaŭki): łap-išč-a, łap-k-a. Duža časta pamianšalnyja ŭstaŭki prydajuč łaskawaje značèńnie słowu: brat-k-a, siastr-yc-a, lèci-ejk-a i šm. inš. 2. Ustaŭki prymiétnyja: k, ok, r, ł, n, aw, iw, at, ist, awat, ońk, enk, an, ow, sk i inš. — loh-k-i, hłyb-ok-i, ščod-r-y, wiét-ł-y, wièr-n-y, łask-aw-y, miłaśc-iw-y, zub-at-y, ziarn-ist-y, bieł-aw-at-y, dobr-ańk-i, darahi-éńk-i, miadzi-an-y, jał-ow-y, haspadar-sk-i i h. d. 3. Ustaŭki dziejasłoŭnyja: nu—ni — ciah-nu-ć, ciah-ni-eš; i—e — chwal-i-ć, siadzi-e-ć; a—ja — br-a-ć, sié-ja-ć; awa—u[23] — baran-awa-ć, baran-u-ju; handl-awa-ć, handl-u-ju i h. d. Tyja pryjmièńni, što nieraździélna zraślisia z słowam, nazywajucca prystaŭkami: na-staŭnik, pa-stawić, za-hadka, uz-rost, uś-ciahnuć, piera-chod, a-ściarožny, ad-bić, pa-maléńku, na-ŭciéki i h. d. Karéń złučany z prystaŭkaj i ŭstaŭkaj nazywajecca asnowaj słowa. Takim paradkam pry skłaniéńni i spražéńni dadajom kančatki da asnowy słowa. Aprača słoŭ prostych, što majuć tolki adzin karéń, jość słowy składanyja, što majuć dwa karani: pału-dzień, poŭ-nač, para-chod, luda-jéd, nač-léh i šmat inš. Zadačka. Padziali na čaści i napišy karéń kožnaha słowa: Harodčyk, wada, kraska, lawonicha, miaciélica, niadola, Biełaruś, biełaruski, krasawik, wiesnawy, miésiac, plamiéńnik, zwada, wučyciel, wučycielka, ziemlarob, paniadziéłak, aściarožny, létašni. Niama słužki dla pastuški. IV. PRAWAPIS. §93. Prawapis dajé nam prawiły, jak tréba pisać u tych razoch, kali pišacca nia tak, jak ćuwać. U biełaruskim prawapisie tréba wiédać pierad usim dwa najpiéršyja prawiły: adno ab pisańni hałosnych, druhoje — zyčnych. Hałosnyja tak pišucca, jak wymaŭlajucca: stały, wały, ściana, lasy i h. d. (a nie ściena, lesy, stoły, choć karani słoŭ: stoł-, woł-, ścien-, les). Zyčnyja, naadwarot, pišucca hlédziačy na toje, jaki zyčny ŭ karani, prystaŭcy ci kančatku: miod, kałodka, padtrymać, myješsia i h. d. (a nia tak, jak čuwać — miot, kałotka, pattrymać, myjeśsia) — dziela taho, što karéń miod-, kałod-, prystaŭka pad-, kančatak — š[24]. Ad hétych prawiłaŭ zdarajucca dzie-nia-dzié adstupléńni. §94. Hałosnyja. Akańnie. Hałosny o moža być tolki pad naciskam; wa ŭsich inšych składoch o zamianiajecca na a: dom, stoł, harod, wodny, wokny, dabro, ale damy, stały, harady, wada, wakno, sérca i h. d. Na a zamianiajecca i kožnaje e ŭ ćwiordym składzie (paśla ćwiord. hał.): raka, cana, pieramiéna, kažaš (choć pad naciskam — è: réki, cény, kažècie). U miahkich składoch pierad naciskam e zamianiajecca na a nie zaŭsiody. U trécim, čaćwiortym i dalejšych składoch (ličačy ad nacisku da pačatku słowa) e nie zamianiajecca nikoli na a: wieraciano, biez wieraciana, nie wypuskaj i h. d. U druhim składzie — tolki tady e zamianiajecca na a, kali ŭ pieršym niama a: lasuná, biadunà, niawučony, nia była, biaz dziciáci i h. d. Kali-ž u piéršym składzie jość a, to ŭ druhim pišacca e: cieciaruk, lesawik, nie znajšła, nie mahu, nie chaču, biez mianié i h. d. U piéršym składzie zaŭsiody bywaje a: biada, diaža, wiadu, zialony, niama, niachaj, nia budu, biaz nias, biaz duchu i h. d. Uwaha:1. Nie i biez u hétym razie ličacca za skład taho słowa, pierad jakim jany stajać. 2. Składy tut ličacca ad nacisku da pačatku słowa takim paradkam: la(2)-su(1)-ná(su — pièršy sklad, la — druhi). Tak sama: biez(4) wie(3)-ra(2)-cia(1)-ná i h. d. U miahkich składoch paśla nacisku pišacca e: wosień, woziera, wiécier, wučyciel, u chacie, u sadzie, pole, léciejka, siniaje (niéba), sinieńki, toje, dumaješ, budzie i h. d. Z hétaha prawiła wyklučajucca takija razy, jak: 1) pamiać, miésiac, dziéwiać, dziésiać, dzie a ŭ asnowie, abo a kančatak imiéńniaŭ žan. r. (haspádynia, pania, jak ziamla); abo a z o: dziédzia[25] (z dziédzio) i inš. 2) formy rodnaha skł. adz. l. mužč. i nijak. r. na a: wučyciela, wučnia, pola, ziélla i h. d. 3) formy rodn. skł. mn. l. ŭsich troch radoŭ na — aŭ: pryjacielaŭ, ziémlaŭ, honiaŭ i h. d. 4) formy daw., twor. i miés. skłonu mn. l. ŭsich troch radoŭ na — am, ami, ach: wučniam, ziémlam, zdaréńniam; pryjacielami, ziémlami, zdaréńniami; pryjacielach, ziémlach, zdaréńniach. 5) formy nazoŭnaha skłonu adzin. l. žanock. i nijakaha rodu: siniaja wada, dobraja haława, siniaje mora i h. d. 6) formy rodn. i dawal. skł. prymiétaŭ mužč. i nijak. r.: siniaha, siniamu i inš. (jak jaho, jamu). 7) rodny skłon prymiéty žanockaha rodu: siniaje wady, dobraje knižki i h. d. (jak jajé, tajé). 8) nazoŭn. i winaw. skłon prymiéty mn. l. ŭsich troch radoŭ: dobryja, zialonyja, čyrwonyja, kamiénnyja i h. d. 9) formy 3 as. mn. l. dziejasłowaŭ 2 spraž.: chodziać, nosiać, wodziać i h. d.; tak sama dziejasłoŭnaja prymièta i prysłoŭje: chodziačy, wodziačy, nosiačy i h. d. (bo jany wywodziacca ad 3 as. mn. l.: chodziać, nosiać, wodziać). 10) zajmiéńnie — sia: robišsia, honišsia i h. d. Kali e pad naciskam, to na im tréba stawić znak nacisku: tréba, niéba i h. d.[26] Takim paradkam, litara é aznačaje wyrazny nacisnuty hałosny, tak sama jak o: kamiéńnie, hoład. Litara e aznačaje nienacisnuty huk abo šyréjšy za è (bližéj da a), abo wuziéjšy (bližéj da i): u sadzie, sinieńki. Nie, biez, pierad, piera i inš. padpadajuć pad ahulnaje prawiła ab akańni: niaščaście, niawola, biazdomny, biazradny, niepačésny, biezhałosy, pieradpłata, pierawoz i h. d. Tak sama kali nie, biez, pierad, cieraz stajać pierad druhim słowam, ale pišucca asobna: nia dam, nia wiédaju, biaz chléba, biaz nas, pierad im, nie dawiédaŭsia, biez haworki i h. d. Zadačka. Pierapišy i zamiesta kryžyka pastaŭ a abo e: Ni× prywiétna cier×z wokny nočka p×ziraj×. Cich× ŭ chaci× — ŭsia si×miéjk× śpić dy spačywaj×, natrudziŭšy dobr× ruki, nat×miŭsy pléčy. Tolki matka z wi×raci×ne×m prytuliłaś k piéčy i pradzié, pradzie kudzielku. Skač× wi×raciéne×, a za joj hustyj× cieni biéhajuć pa ściéncy. Na kaminku korč pyłaj×, złot×m iskry skačuć. Za wakonc×m wiéci×r chodzić, hłuch× wierby plačuć. Ziabnuć wiérby na marozi×, prytuliŭšyś k strèsi×; śniéham wiéci×r sypi× ŭ dźwièry, chodzić šum pa lési×. I pad héty šum trywožny dumaj× staraj×, a ŭ śléd dumkam ni×spakojna wiéci×r padpi×waj×. Wučysi× ni×bož×, wučéńni× pamož× zmahacca z ni×dol×j, z ni×wol×j… Što muč×é si×hońnia, što dumki trywož×, źbi+zyć i ni+ pryjdzi+ nikoli. Žal zhini×, jak mara; ni× budzi+š ni×zdaraj, nidzie i ni ŭ čym ni+ zabłudziš; ty praŭdu ŭ ni×praŭdzie, jak sonc× miž chm+raŭ, spaznaj+š, jak ciomi+n ni+ budzi+š. Takaj+ prynuka, jak praca j nawuka, ci-ž mož+ nam sił nie dadaci? Z takimi si+brami, znaj, budzi+ ni+ štuka i hor+ swajo zwajawaci. Nawuka dajé č+ławiéku rozum. Čužym rozumam wiék ni+ pi+r+žywièš. W+ŭka nohi kormiać. §95. U čysłach akańnie prawiédziena nia poŭna. Cysły składanyja pišucca tak, jak kožnaja čaść, kali jana ŭžywajecca asobna: siemnaccać, wosiemnaccać, šeśćsot, wosiemsot i inš. Tolki šasnaccać maje a zamiésta e, što čuwać u słowie šèść. Paradkawyja majuć taki hałosny, jaki ŭ ličnym: dziéwiać — dziewiaty; dziésiać — dziesiaty i h. d. §96. Hałosnyja ŭ kančatku dziejasłowaŭ 1-aha i 2-ha spraž. Kali nacisk prychodzicca na kančatak, to hałosnyja, budučy pad naciskam, čuwać jasna i zaŭsiody adnolkawa. 1 spraž. Nias-u, niasi-éš, niasi-é(ć), niasi-om, nias-icio, nias-uć; biar-u, biar-éš, biar-om, biar-ycio, biar-uć. 2 spraž. Siadž-u, siadz-iš, siadz-ić, siadz-im, siadz-icio, siadzi-ać; maŭč-u, maŭč-yš, maŭč-yć, maŭč- ym, maŭč-ycio, maŭčać. Tutaka trèba zaŭwažyć tolki toje, što, kali nacisk na kancy, to ŭ 3 asobie mn. l. dziejasłowy abodwuch spražeńniaŭ majuć u kančatku i, y: niasicio, biarycio, tak sama, jak siadzi-cio, harycio. Kali-ž nacisk nie na kancy, to ŭ piéršym spraž. majem e (paśla ćwiordych a), a ŭ druhim i abo y: dùmajecie; kažacie; nosicie, haworycie i h. d. Kali nacisk prychodzicca na kančatak, to adrazu widać, jakoje spražéńnie: idziéš, siadziš, haréš, maŭčyš i h. d. Tutaka jasna, što pisać. Ale kali nia prychodzicca na kančatak, to tady tréba hladziéć, što staić u kančatku nieaznačalnaje formy. Kali staić i abo y, to héta dziejasłoŭ 2-ha spraž.[27] i ŭsiudy tréba pisać i, y, a ŭ 3 as. mn. l. a: malić — moliš, molić, molim, molicie, molać; waryć — waryš, wáryć, wárym, wárycie, wárać. U praciŭnym razie, hèta dziejasłoŭ 1-ha spraž. i ŭsiudy tréba pisać e (u ćwiordym składzie a), a ŭ 3 as. mn. liku uć: wiédać — wièdaješ, wiédaje, wièdajem, wiédajecie, wiédajuć; kazać — kažaš, kaža, kažam, kažacie, kažuć. Dziejasłoŭnyja prymièty i prysłoŭi wywodziacca ad 3 asoby mn. l., dziela čaho ŭ piéršym spraž. kančajucca na — učy, u druhim na — ačy: jany kažuć, myjuć — kažučy, myjučy; jany haworać, stajać — haworačy, stojačy. Ab formach zahadnaha ładu bač wyšej § 76. Uwaha:Kali nacisk na kančatku, to ŭ dziejasłowach 2-ha spr. ŭ formie 1-aje asoby mn. l. pobač z formami na im, ym mohuć užywacca formy na om, jak u 1-ym spraž.: staim, siadzim, maŭčym, kryčym i stajom, siadzim, maŭčym, kryčym i stajom, siadziom, maŭčom, kryčom i h. d. Zadačka. Pierapišy i zamiani kryžyki litarami: Karahody zorak u hary mihaj+ć, a ŭnizie śniažynki srébram adliwaj+ć. Maci swajho syna cièšyć, zabaŭlaj+. Ty mniè raskaž+š, jak budzi+cie robić. Kascy piajali apranaj+čysia na prakosach. Ciarpiéńniem i pracaj hory pieranosiać. Padziar+cie ryźzio na stužki i satčécie ryzoŭku. Rasčyni+cie dźwiéry. Raźwiéjsia tuman, raspływi+ciesia chmary! Žalem ściskaj+cca hrudzi. Na Saraki mužyk pytaj+ecca, ci daloka da raki. Kali nie najèŭsia, to i nie naliž+šsia. I sawa swajè dzièci chwal+ć. Kiń prad saboj, znojdzi+š za saboj. Cyhan, jak haléj+, to śmialéj+. Hoład i choład muč+ć ludziéj. Kali maj+š harud žyta — budujsia. Nowaje sita na kałku wisić, a staroje pad łaŭkaj nawalaj+cca. §97. Zyčnyja. Zwonkija zyčnyja na kancy słowa i pierad hłuchim stracili swaju zwonkaść. Ale choć i čuwać bop, lot, lotka, dziaćka, moch, lochka, došč i h. d., adnolka-ž pišam bob, lod, łodka, dziadźka, moh, lohka, doždž i h. d. (bo ŭ takich razoch, źmianiŭšy słowa tak, kab paśla jaho stajaŭ hałosny, znojdziem bobu, lodu, łodačka, dziadzina, mahu, lohieńki, daždžu i h. d.). Tak sama tréba pisać i pryjmieńni ad, pad, nad, prad, pierad niezaležna ad taho, ci jany pišucca razam z jakim słowam, ci asobna: ad chaty, adchinuć, pad soncam, padciahnuć, nad chataj, nadchadzić, pad stałom pradstaŭnik i h. d. Usié pryjmiéńni, što kančajucca na z — z, biez, uz, raz —, kali jany pišucca z jakim słowam razam, to pierad hłuchim zyčnym (p, t, c, č, ch, s, š) zamianiajuć z na s, a pierad zwonkim pakidajuć z: schadzić, uschadzić, raśpić, ale — zhinuć, biazdomny, uzhadawać, raźbić i h. d. Značycca, tutaka tréba pisać, jak čuwać. Ale kali z i bíez pišucca asobna, to nikoli z na s nie zamianiajecca: z chaty, biaz chléba i h. d. Tak sama pišacca i cieraz: cieraz tok. Zadačka. Pierapišy i zamiésta kryžyka pastaŭ litaru: U harodzie raściè bo+. Cép wisić u humnié. U Adamá wysoki ło+. Łop jaho łapkaj pa plačoch. Poŭnaja łu+ka zbožža. Chléb na stalé, ruki swajé. Wažyš na ry+ku, waž i na jušku. Nie adarwi poča+ki ad kałyski. Idu pa kła×cy. Mio× sało×ki. Sabaka źniuchaŭ ślé×. A×kład nia jdziè ŭ ła×. Ty, bra× moj, jéš chlé× swoj. Héta kwie×ka nie dla twajho nosu. I ja byŭ kaliś moła×. U kawala ciažki moła×. Ulé×ku lublu ciabié, dziétku, a zimoj źjém chlé× z świńnioj. Sioleta haro× stručny. Adzin naro× prytupiŭsia. U miedźwiadziá jość biarło×. Dla cialaci adharodžany katu×. Pastu× ściaro× awiécki. Mnié lo×ka na sércy. Jon jédzie ŭlé×cy. Načlèžniki pajechali na načlè×. Jakaja dra×kaja daroha. Ty mo× dziérci mo×. U Słucku ŭsio palu×ku. A×daj swajo hrama×kaj sprawie. Słu×kija pajasy wiélmi charošyja. Tutaka byli wajawo×kija pałacy. Poła×kija kniazi — biełaruskija. Nawahra×ki i Ašmianski pawièty — sumiéžnyja miž saboj. Ksion× pajéchaŭ da chworaha. Kupiè× kupiŭ lon. Lè× padniaŭ héty kamień. U wosień kapajuć ré×ku. Chwalko nachwalicca, a bu×ka nabudziecca. Ba×ki hadujuć dziaciéj. Mié× dastajuć z ziamli. Nia wa×ciesia, ludzi, bo ŭsim błaha budzie. Na strasié moch wyra+, na mochu biaro×ka, miléj swaia chatka, jak čužaja wio+ka. Biéhała li+ka kala lésu bli+ka. Babula ŭmiéje ra+kazawać cikaŭnyja ka×ki. Woś ulé× u husty lé×! Poła× prymiérz da śniéhu. Bé+ pachnie. Kožny bie× ciahne ŭ le×. Zlé× z taho dréwa. Hu× kryčyć na dwaré. U drabinie złamałasia wo×. Kab nia jé×ka, nie adzié×ka, dyk byla-by hrošaj dzié×ka. Praz Biełarus stu×kaj lijécca raka Nioman. Žniéjka cia×ka pracuje. Ptu×ka začapiłasia no×kaj za wołas siła. La darohi staić kry×. U kramie pradawali ry×. Pašła hulać kačaré×ka. Kotka zławiła my×ku. Kali ŭziaŭsia za hu×, nie kažy, što nia du×. Na× chataj lotaje karšun. Piera× imi pakłanisia. Snop a× snapa na dźwie stapy. Žoraŭ x ciapłom, łastaŭka × listom. Pa× taboj kania zabili. Ra×miani mnié hrošy. Ra×kapaj jámu. Zorki ra×sypalisia na niébie. Baćka ŭ×chapiŭsia, abuŭ boty i, ra×čyniŭšy dźwiery, wyjšaŭ na panadworak. Bie× dabra nia budzie dabra. Bia× času nia budzie kwasu. §98. Hłuchija zyčnyja pierad zwonkimi čuwać jak zwonkija: kaźba, proźba, haradźba, piadździesiat i h. d. Tutaka pišam nia tak, jak čuwać: kaśba, prośba, piaćdziesiat (za toje, što majem: kasić, prasić, piać). Zadačka. Harba, mała×ba i ka×ba — ciažkija raboty. Naš dziéd užo słaby ŭ ka×bie. Prasi Boha, kab pro×ba dajšła da nieba. Dziadula siadzić na pry×bie. Ka×bit kosić siéna. Mała×bity pašli damoŭ. U kapiè še×dziesiat adzinak. Majmu baćku pia×dziesiat šé× hadoŭ. §99. Pierad miahkimi zyčnymi i j z, s, c, dz źmiahčajucca: źniać, ślaza, ćwiciéć, dźwié, zjechać i h. d. Tolki pierad h, ch, k jany nie źmianiajucca. Zadačka. Pierapišy i zamiést kryžyka pastaŭ z, s, c, dz, abo ź, ś, ć, dź. Kupiéc zarabiŭ ×wieście rubloŭ. Maci +chinułasia nad dzicianiom. +wiršnia štoś papsawałasia. +kiń hétajé ry+zio. U pročki +birajsia, a žyta siéj. Pusty ptuški, pustyja i pié×ni. Wučań pracytaŭ ×wié knihi. Ni ×ciaty, ni pawiešany. Uzimku ×wiéry chawajucca ŭ nory. ×lina bywaje zara+liwaja. Nia rypajcie +wiaryma. Škło jakojeś +mianaje. Jabłyny +wituć biéłym +wiétam. §100. Zlučéńni tc, čc, čuwać jak cc, a złučéńni tč, dč, jak čč —
Złučéńnie ds daje ŭ wymowie c, choć pišacca dz —
Złučéńnie ts dajé c —
Złučéńni žs, zs dajuć s —
Złučéńnie nn užywajecca ŭ tych prymiètach, što stworany ad imiéńnia, jakoje maje n u asnowié: ściana — ściénny, kamień — kamienny, wajna — wajénny, pałatno — pałaciénny i h. d. Ale tam, dzié ŭ asnowie niama n, pišacca adno n: šklo — šklany, dréwa — draŭlany; hétak sama: zrobleny, pabièleny i h. d. Złučéńnie cc ŭžywajecca ŭ čysłach i dziejasłowie: adzinaccać, dwanaccać i h. d.; mycca, śmiajacca, jon myjecca, śmiajécca i h. d. §101. Hałosnyja u i i dziela składnaści zamianiajucca na ŭ i j, kali papiarèdniaje słowa kančajecca hałosnym: było ŭ baćki try syny, jana ŭžo pajšła; jon jaho j poić, i kormić, jana jdzié i h. d. Ale paśla zyčnaha u i i nie zamianiajucca na ŭ i j: ja tut užo daŭno; jon u chacie; jon idzie siudy, brat i siastra i h. d. Ad hètaha prawiła dziela wiérša duža časta adstupajuć:
§102. Pryjmieńni z prysłoŭjami pišucca razam: upièrad, nazad, nasustréču, dahary, zrańnia, zapraŭdy, naadzinocy, ulétku, uzimku, urańni, uwiéčary, paasobku, uwačču, pabiełarusku, pačesku, potym, zahadzia, naŭmyśla, spakwałá, zaŭsiody, adkul, dasiul i h. d. Tak sama razam z prysłoŭjami pišucca nie, ni i ŭsié składanyja prysłoŭi: nikoli, nidzié, nièkaliś, niama; abiéruč, abydzié, abyjak, ažno i h. d. §103. Złučok užywajecca ŭ hétkich razoch: 1) dla złučéńnia častak by, b, ža, ž z papiarédnim słowam: dobra było-by, kamu-b héta dać, a moj-ža ty susiédźka! dy kudy-ž ty, dub zialony, pachinaješsia. Uwaha:Kali-ž by, b i ža, ž schodziacca razam, to jany pamiž saboj złučkom nia złučajucca: kali-ž by mnié pajści, woś byŭ-by ž ty rady i h. d. 2) dla złučéńnia składanych pryjmieńniaŭ z-za, z-pad — z-za stała, z-pad łomu i h. d. 3) dla zlučéńnia dwuch słowaŭ, što aznačajuć tuju samuju réč. — uźwiéj-wiécier, wiécier-duronik. 4) u padwojnych familijach — Duž-Dušéŭski, Światapołk-Mirski, Dunin-Marcinkiewič i h. d. 5) u składanych prymiétach — śniéžna-biéły, ciomna-sini i h. d. §104. Słowy čužazièmnyja, uziatyja z čužoj mowy daŭno, pišucca tak, jak héta čuwać u štodziennym užytku: litara, akanom, arhanisty, palaruš, kalidor, lewarwér, kamisija i h. d. Słowy čužaziemnyja, što ŭžywajucca ŭ knižkach i ŭ knižnaj mowie i da narodu nie dajšli abo dajšli niadaŭna, pišucca tak, jak u téj mowie, skul jany ŭziatyja: telehraf, telehrama, literatura, monolóh, teátr, dynastyja, partyja, redakcyja, inspéktar, dyrèktar, redaktar[28] i h. d. Zamiésta padwojnych zyčnych pišucca prostyja: kasa, masa, telehrama, Finlandyja, Holandyja — a nia kassa, massa, telehramma, Hollandyja, Finnlandyja i h. d. Čužaziemnaje l pieradajecca miahkim l, a nia ćwiordym l: London, filozofija, monolohi h. d. Tréba zaŭwažyć prawapis u takich razoch, jak redakcyja, nacyja, Francyja, racyja; redakcyjny, nacyjanalny, racyjanalny, Holandyja, Finlandyja, Kurlandyja. V. SKAZ. §105. U mowie kožnaje słowa ŭžywajecca nie asobna, a ŭ źwiazku z druhimi. Jak wiažucca pamiž saboju słowy ŭ mowie, pakazwaje nawuka ab skazie. U mowie my wykazwajem słowami roznyja dumki. Dumka wykazanaja słowami nazywajecca skazam: Pastuch trubić. Zorki zihaciać na niebie. Słowy, z jakich składajecca skaz, nazywajucca čaścinami skazu. Čaściny skazu dziélacca na asnoŭnyja i dadanyja. Asnoŭnyja čaściny dźwie: dzièjnik i skaźnik. Dziéjnik pakazwaje asobu abo réč, jakaja niéšta dzéić abo z jakoju niéšta dziéicca: pastuch trubić; zorki zihaciać i h. d. Uwaha:Wiélmi wažna zaŭwažyć toje, što dziéjnik staić u nazoŭnym skłonie (adkazwaje na pytańnie — chto? što?): pastuch trubić, trawa raścié, jany pryjšli, piać bolš za čatyry i h. d. Skaźnik pakazwaje, štò ŭ skazie kažacca ab dziéjniku, abo štó dziéjnik dzéić ci štó z im dzéicca: pastuch trubić, zorki zihaciać, trawa zialonaja i h. d. §106. Dadanyja čaściny skazu dadajucca abo da dziéjnika, abo da skazu. Woźmiem, napr., taki skaz: Cikaŭnyja knižki lažać na palicy. Tutaka knižki — dziéjnik, lažać — skaźnik; słowa cikaŭnyja adnosicca da dziéjnika (na pytańnie jakija knižki? — cikaŭnyja); słowa na palicy[29] adnosicca da skazu (na pytańnie dzié lažać? — na palicy). Da dadanych čaścinaŭ mowy mohuć dadawacca druhija dadanyja čaściny. Woś, napr., skaz: Krawiec pašyŭ dòbruju świtku. Krawiec pašyŭ — héta asnoŭnyja čaściny (dziéjnik i skaźnik). Što pašyŭ? — pašyŭ świtku: héta značyć, świtku adnosicca da pašyŭ; jakuju świtku? — dobruju: značyć dobruju adnosicca da świtku, da dadanaje čaściny. Taja čaścina skazu, što adkazwaje na pytańni jaki?, čyj?, katory?, kolki?, nazywajecca aznačéńnie: Jon maje dobruju (jakuju?) knižku. Syn lubić swajho (čyjho?) baćku. Palaŭničy zabiŭ čaćwiértaha (katoraha?) cieciaruka. Ja maju piać (kolki?) bratoŭ. Kali-ž słowa adkazwaje na pytańni kaho? čaho? kamu? čamu? kaho? što? kim? čym? pry kim? pry čym?, to jano nazywajecca dapaŭniéńniem. Naprykład: Waźmi brytwu ad dziciaci (ad kaho?). Nia lublu ja mièsta (čaho)? i h. d. Uwaha:Dapaŭniéńnie, što staić u winawalnym skłonie (kaho? čaho?), nazywajecca prostym, usié inšyja nazywajucca uskosnymi. Tyja słowy, što aznačajuć čas, miejsca, pryčynu, métu abo sposab dziéjnaści, nazywajucca akaličnaściami času, miejsca, pryčyny i sposabu. Akaličnaść času adkazywaje na pytańni kali? ci doŭha? ad jakoha i da jakoha času? Naprykład: Wiečarom pajšoŭ doždž. Usciaž pa tabié płaču. Pracuj zrańnia až da źmiarkańnia. Akaličnaść miejsca adkazwaje na pytańni dzie? skul? kudy? Naprykład: Biada ŭ bary jaho spatkała. Z niéba zwaliłasia zorka. Réki pływuć u mora. Akaličnaść pryčyny adkazwaje na pytańnie čamu? dziela jakoje pryčyny? Naprykład: Jon za rabotaj nia budzie mieć času j pamierci. Jon wiarnuŭsia damoŭ dziela baćkoŭ. Chata zaharèłasia ad pièčy. Akaličnaść mèty adkazwaje na pytańni našto? dla jakoje méty? Naprykład: Jon šmat daje na biednych. Wały pajšli wadu pić. Akaličnaść sposabu pakazwaje, jak, jakim sposabam niéšta robicca. Naprykład: Cicha śpić dziciatka. Pajšła ŭ miesta piechatoju. §107. Tyja skazy, što majuć tolki asnoŭnyja čaściny, h. zn., dziéjnik i skaźnik, nazywajucca karotkimi: Sonca ŭzyjšło. Baćka haré. Tyja, što majuć aprača asnoŭnych čaścin i dadanyja, nazywajucca raźwitymi: Pobač raskinuliś rodnyja wioski. Žalem ściskajucca hrudzi. Skazy, što majuć dziéjnik, nazywajucca poŭnymi. U panoŭ było ihryšča. Usio śpić. Tyja skazy, što dziéjnika nia majuć, ale jon razumiéjecca, ab im možna dahadacca, nazywajucca niapoŭnymi: U adnaho čaławieka byli dwa syny. Žyli sabie zhodna (razumiéjecca syny). Kali-ž ab dziéjniku i dahadacca nielha, to héta biezasabowy skaz (h. z., biez asoby abo réčy, ad jakoje zaléžyć dzièjnaść). Ściamnieła. Hrymić. Čužym rozumam wiek nie pieražywiéš. Choć blizka widać, dy daloka dybać. Ciarpieńniem i pracaj hory pieranosiać. Kali ŭ skazie dwa ci bolš dziéjniki, skaźniki, dapaŭniéńni, aznačéńni ci adnolkawyja akaličnaści, to taki skaz nazywajecca źlitym. Naprykład: Idzie žniaja i wiésieła piaje. Wiesieła j chutka minutka ŭ minutku zojdzie nam čas. U stuku i hruku zabudziem my muku pracy swajé. §108. Kožnuju čaścinu skazu možna raźwić u céły skaz dadany, jaki dadajécca da skazu asnoŭnaha. Zamiésta — nichto nia wiédaje čužoha abiedu, možam skazać: nichto nia wiédaje, jak chto abiédaje. Nichto nia wièdaje — héta skaz asnoŭny; jak chto abiédaje — hèta dadany skaz dapaŭnièńnia, bo jon zamianiaje dapaŭniéńnie (čužoha abièdu). Tak sama, jak skaz dapaŭniéńnia, mohuć być dadanyja skazy dziėjnika, aznačèńnia i roznych akaličnaściej, kali jany zamianiajuć dzièjnik. aznačénnie i akaličnaści. Napr.: I toj bahatyr, chto maje ŭsialakaha dabra, i toj, chto dužy i zdarowy. Haj, što byŭ ciomny, zazielaniŭsia. Nichto nia dojdzie tudy, dzie kančajecca ziamla. Tady paparać zaćwicié, kali na wiarbie wyrastuć hrušy. Budzie hoład, bo zbožža nie ŭradziła. Pryjšli da chaty, kab supačyć. Jak ty da ludzièj, tak ludzi da ciabié. Uwaha:Skazy dadanyja inakš nazywajucca zalèžnymi, bo jany zaléžać ad asnoŭnaha skazu. Tady skaz asnoŭny nazywajecca niezaléžnym. §109. Prydatak — hèta jość aznačéńnie, wykazanaje imièńniem; staić jano ŭ tym samym skłonie, jak i toje słowa, da jakoha jano adnosicca. Naprykład: Astaŭsia adzin syn, sirata. Ech ty, Nioman, raka. Janka, brat majho tawaryša, wielmi lubić palawańnie. Prydatak z usimi tymi słowami, što da jaho adnosiacca, wydzialajecca koskami(,). Zwarotak tak sama wydzialajecca koskami. Radzi, Boža, žyta! Śpi, naš miléńki sakolik! Braćcia, ci zmožam hramadzkaje hora? §110. U pisanaj mowie stawiacca roznyja znak prypynku. Punkt (.) stawicca paśla kožnaha zakončanaha skazu. Koska (,) wydzialaje zwarotak, prydatak, dadanyja skazy z asnoŭnaha i raździalaje padobnyja čaściny ŭ zlitym skazie. Naprykład: Latuć da nas, latuć jany z dalokaj, ciopłaj starany, niasiecca kryk ich nad ziamloj, bo bačuć ŭžo kraj rodny woj. Koska zwyčajna staić pierad a, bo, ale, kali, dzié, jaki, katory, chto, što, choć i ŭ inšych razoch. Koska raździaliaje tak sama i niezaléžnyja skazy, kali jany duža karotkija, albo pamiž imi staić i, a, ale. Léta źbiraje, a zima prajadaje. Zahrymiéŭ hrom, i pajšoŭ doždž. Smačny žabie harèch, ale zuboŭ Boh nia daŭ. Kali-ž niezaléžnyja skazy ničym nia źwiazany i nia zusim karotkija, to pamiž imi stawicca punkt z koskaj (;). Naprykład: Wiasnoju kosy sonca što-dzień robiacca ciaplejšymi. Ptuški piajuć zyčniej i wiesialej; pierajka na ich aświažajecca, i sami jany ažyŭlajucca. Dwa punkty (:) stawiacca: 1) pierad pieraličéńniem, kali jośćsłowa, što abyjmuje ŭsio pieraličánaje, naprykład: Hod maje čatyry pary: wiasnu, leta, wosień, zimu. 2) pamiž niezalèžnymi skazami, kali adzin abjaśniaje druhi — Tut nia handal, tut nia krama: niama dziohciu, niama soli. Naahuł, dwa punkty blizka toje samaje, što słowa značyć. Praciažnik (—) stawicca paśla pieraličéńnia, dzié prapuščana nièjkaje słowa i, naahuł, tam, dziè chočam praciahnuć uwahu čytara, naprykład: wiasna, léta, wosień i zima — pary hodu. Padsadzi — sarwu ja hrušku. Niedakaz (…) stawicca, kali dumka nie dakazana, napr.: Skazaŭ-by ja tabiè… ale što tam hawaryć. Pytalnik (?) staić paśla pytańnia. Dzie-ž ty hèta, moj kałasok? Kličnik (!) staić pasła kliču, napr.: Dobry wiečar, panie haspadáru! Adwažna, braćcia! U čužasłoŭ „—“ stawiacca abo čužyja słowy (nia téj asoby, što haworyć ci raskazwaje), abo słowy niečym asabliwyja, napr.: Uziaŭ šapku i, skažaŭšy „Astawajciesia zdarowyja!“ wyjšaŭ z chaty. „Naša Dola“ — pieršaja biełaruskaja hazéta. U skobki biarécca pajaśnieńnie abo pabočnaja dumka: Biełaruskija plamiéńni (krywičy, dryhwičy i radzimičy) zdaŭna žywuć na swajoj ziamli. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- ↑ Dziéla hètaha zyčnyja huki nazywajucca jaščé suhałosnymi. Hèty nazoŭ niadobry tym, što možna było-b padumać, byccam zyčnyja huki wymaŭlajucca z hołasam.
- ↑ Zakryty skład hèta taki, što kančajecca na zyčnyja abo ŭ, j: poł, woł, paŭ, daŭ, miej i h. d.
U słowie wada abodwa składy adkrytyja. - ↑ Ale ŭ imiéńniach astajécca: koł, stoł, harèłka, ihołka i inš.
- ↑ ale zaŭsiody: dwa stały, dwa braty i h. d., a nia dwa bratà, dwa stałà (wodłuh staroha parnaha liku).
- ↑ U twornym skłonie pakidajem etymolohičnaje e (bač „Prawapis“).
- ↑ ad słowa pradmièt (réč): usiè tyja imieńni, što možam bačyć i ličyć, nazywajucca pradmiètnymi.
- ↑ Možna ŭžywać i formu plačmi, plačyma, na plačoch.
- ↑ Pobač z formami, ciala, parasia, ziarnia, waŭčania, kniaža, možna ŭžywać formy na o (io) i nio: cialo, parasio, ziarnio, waŭčanio, kniažo i inšyja.
- ↑ Množny lik ad koła: kalosy źmianiŭ swajo značeńnie i značyć pawozka.
- ↑ Hétkija formy, jak haławiè, zaré, ziamlè ŭžywajucca duža rédka.
- ↑ Tréba razumièć: nazoŭnaha skłonu.
- ↑ zdarajucca i htkija formy, jak kościu, rèčču i h. d.
- ↑ Užywajucca taksama formy: adzinancać, dwanancać, trynancać, čatyrnancać i h. d., a tak sama adzinancaty, dwanancaty, trynancaty i h. d.
- ↑ Dzièla hètaha i nazywajecca dziejasłowam.
- ↑ ab ich možna było-b skazać, što jany nijakaha stanu.
- ↑ inakš nieaznačalnym ładam.
- ↑ abo: siadziom, bajomsia, kryčom, maŭčom i h.
- ↑ dziejasłowy zakončanaha trywańnia majuć budučy prosty: pajdu, zroblu; niezakončanaha — budučy składany: budu chadzić, budu robić.
- ↑ mohuć užywacca i formy: niasiém, biarém i h. d.
- ↑ Kali pierad — ca staić zyčny, to pišacca adno c: zdasca, adjésca i h. d.
- ↑ Z čaho i padobna da prysłoŭja.
- ↑ Pobač z formami jamo, damo, jaścio, daścio majem: jadziom, dadziom, jadzicio, dadzicio.
- ↑ jak baran-awa-ć, baran-u-ju, duža časta zdarajecca raskazawać — raskazuju, pierapisawać — pierapisuju i h. d. zamièsta pierapisawaju, raskazawaju abo pierapiswaju, raskazwaju.
- ↑ hèta widać źmianiŭsy słowa: miodu, kałoda, padyjści, myješ.
- ↑ ale ŭ takich starych formach, jak warociech, bociech, pišacca e.
- ↑ takija słowy, jak pierad, cieraz, ale, biez, dziela, swajho nacisku nia majuć, stanowiačy byccam čaść taho słowa, pierad jakim jany stajać, dzièla hètaha nad imi nia stawicca znak nacisku: pierad námi, cieraz chatu, ale ták nièlha, biaz nas, dziela taho i h. d. Kali-ž ale aznačaje paćwiardžéńnie, to jano maje nacisk: ci ŭ ciabiè maja knižka? — alé.
- ↑ Ale ŭ takich, jak kry-ć, my-ć, wy-ć, šy-ć, ry-ć, y adnosicca da karania: hètyja dziejasłowy 1-aha spraž. — kryješ, kryje, kryjem, kryjecie, kryjuć, myješ, myje, myjem, myjecie, myjuć i h. d.
- ↑ u takich razoch ar zamièsta or pad upływam biełaruskich słoŭ na — ar: pisar, znachar i h. d.
- ↑ pryjmièńnie ŭ skazie nia ličycca za asobnuju čaścinu.
Hałoŭny skład:
BIEŁARUSKAJA KNIHARNIA BIEŁ. WYD. T-wa
Wilno, Ostrobramska Nr. 1.
Гэты твор знаходзіцца ў грамадскім набытку ў краінах, дзе тэрмін аховы аўтарскага права на твор складае 70 гадоў або менш.
