Хрэстаматыя новай беларускай літэратуры (1927)/III/Б/Зьмітрок Бядуля/На зачарованых гонях/На зачарованых гонях

← Яе душа

На зачарованых гонях Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1927 год

Канстанцыя Буйла →

Іншыя публікацыі гэтага твора: На зачарованых гонях (Бядуля, апавяданьне).

Прапануем да спампаваньня!

З зборніка „На зачарованых гонях“.

На зачарованых гонях.

Калісьці на гэтых зачарованых гонях шуткавалі дзяўчаткі — калінкі лесавыя, прыгоньніцы панскія; шуткавалі зазубленымі сярпамі-палумесяцамі. Сярпы жорстка глымзалі жытнія гоні, прагна глыталі каласы, сноп за снапом, мэндлік за мэндлікам.^[1]

Хай гікае панскі прыганяты, хай ляскае раменны гадзюка-бізун, красуні маладыя перакідваліся вясёлымі жартамі.

Грэх не жартаваць, калі жар-сонейка грае, калі птушкі-званочкі двукрылыя зьвіняць, калі вакол хмялеюць шкляныя далечы і мітусяцца палосы зялёна-кудзерных гайкоў.

Грэх не жартаваць, калі ў далі-дальняй шэрыя купінкі хатак вясковых у самыя воблакі лезуць, калі з гладышоў-комінаў коціцца дымок ружова-сівюсенькі і верціцца рухліва-бурштынавымі клубочкамі-яблыкамі…

А познымі змрокамі йдуць маладыя жнейкі да хаты, ідуць грамадкай цеснай, босыя. Чырванеюць кветкі-вышыўкі на белі востракантовых хвартушкоў. Бялеюць хусткі на ільняна-русых полымях валасоў.

Ці не лябёдкі гэта перакінуліся раптам у залачона-валосых дзяўчатак?

Ці не чарадзейніцтва рэй вядзе на вытаптанай сьцяжынцы-каруне?

На сьпінах камень-боль вісіць. На тысячы міль цягнуўся летні дзень. Ад цямна да цямна працавалі — пан скардзіцца не павінен.

Пелі яны хорам, усе разам. Шчыры смутак, як мёд ліповы, кадзіліў^[2] змрочнасьць. Волі жадалася:

„Дайце вы мне вольку —
Я ў зязюльках апынуся;
Дайце вы мне крылкі —
Я да пташак прылучуся“…

„Вольку!“ — адгалосівала мутна-цёмная шыр сваімі чатырма старанамі.

„Вольку!“ — вышываў нехта люба-вабнае слова на небе чырвонымі пчолкамі.

∗
∗     ∗

Гарачы кісель льлецца з высотаў уніз. Сонечна-варны дзень. Зачарованыя гоні во’-во’ растопяцца ад гарачыні, як сала на патэльні. Пад трыма хвоямі гудзіць цёмнае воблака кусьлівых аваднёў. Зярняткамі-лятункамі носяцца яны ў паветры на адным месцы.

— Ой, ратуйце, людзюхны добрыя… ра-туй-це… —— жаласьліва-жудасна вохкала глеба.

Ра-туй-це!

Стогн дзікі, працяглы, як асеньняя ноч, вырываўся з-пад тройцы хваёвай, з-пад трох дрэў нямых. Пад дрэвамі быў курганок-мурашнік. Вялікім ахапкам сіўца здаваўся ён хвойкам. У ім і па ім ёрзаліся рудыя, зухаватыя мурашкі. З мурашніка тырчэла гола-меднае цела мужыка. За рукі ён быў моцна прывязаны вяроўкамі да яловага пня, так моцна, ажно рукі трэскаліся і выварачваліся з суставаў. Па жывым карчы чалавечага цела капашыліся сотні мурашак…

Хадыром хадзілі сукі-рэбры, „чорныя“ мужыцкія косьці пад скурай бруднай; не хадзілі, а скакалі. Валасы ў мужыка былі скалмачаныя, потныя ды абсыпаны чорнай мукою-пяском. І твар скрыўлены быў, аблеплены зямлёй: не даваўся мужык, не хацеў лезьці голы ў мурашнік…

— Ратуйце-е-е…

Разьзявіўся моцна²) мужык. Чорнай трубою глядзіць скрыўлены рот. На языку таксама пясок. Ha ноcе таксама. Упарты,¹⁷) відаць, быў мужык, не даваўся. Яго галавой, як сахою, аралі людзі па зачарованых гонях. Вунь і сьлед ёсьць на прухкай зямлі. Якраз баразна.

Яго цягнулі за ногі галавой уніз.

— Іначай нельга было, — казалі панскія найміты, — брыкаўся, шэльма!

— Рат…

Тут хрыплы голас абарваўся. Нібы бочка трэснула і… аман. Толькі вочы вылезьлі на лоб, мужыцкія вочы шчырыя, жаласьліва страшныя й нямыя. Сьлёзы — кап-кап з іх, і мокрыя сьцежачкі расціраліся па зямлістым твару мужыка.

— Хліп-хліп! Хліп-хліп! — ціхі плач рваўся з валасатых грудзей.

Да самага вечару прыдзецца галышком пасядзець у мурашніку. Праступак быў вялікі — прыгоньнік украў булку хлеба з панскае пякарні. Надта ўжо дзеці есьці хацелі жаласьць прабіла.

∗
∗     ∗

Чорнай дзяругай вісіць асеньняя ноч над зямлёй. Ні зоркі аднэй зьверху, ні іскрачкі нідзе. Вые вецер асеньні, вые, як галодная зьвярына. Рыскае вільготны¹⁹) гад пад буйным дажджом і кідае з пазухі гнілой жмуты страхоцьцяў ва ўсе бакі. Стогне пустое поле. А дождж плюхае аб жорсткае іржаньнё, якое тырчыць на зачарованых гонях, як няголеная барада старога дзеда. Войкаюць тры хвойкі, ківаюцца ўва ўсе бакі і крэкчуць.

Жуць і няпрытул спацыруюць на цёмных абшарынах. Золкасьць коціцца атрутным макам над зямлёй. Доўгая-доўгая асеньняя ноч. Канца ёй няма.

Упрыся вухам у цемру і пільна прыслухайся: шэпт, чалавечы шэпт пад трыма хвоямі хаваецца. Трывожнае, жутка-злоснае „шу- шу-шу“ гойдаецца адтуль…

Кінь моцна²) вокам у цемру і рупна пазірайся: цені, тры чалавечыя цені шавеляцца пад трыма хвоямі. Хто іх клікаў сюды а поўначы глухой? — Лёс, нядоля мужычая!

Дзікі, прадсьмертны крык нырнуў з-пад хвоек; такі крык, ажно ўся зямля закародзілася. Рэзалі чалавека, мучылі яго ў глушы.

Цішыня…

Рыдлёўка глуха соўвалася ў зямлю, шорхалася, дзынкала аб каменьне. Доўга шапталіся тры цені, а потым утанулі, расплыліся ў чорнай вільготнай воўне асеньняй ночы.

Назаўтра трывога пайшла гуляць па ўсёй ваколіцы:

— Пан прапаў… пан прапаў…

---

1. Копы па 15 снапоў, чэцьверць капы.
2. Атуляў дымам, быццам ад кадзіла.