Хвоі гавораць (1926)/Хвоі гавораць
| Хвоі гавораць Апавяданьне Аўтар: Кузьма Чорны 1926 год |
На пыльнай дарозе → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Хвоі гавораць (Чорны, апавяданьне). |
Прапануем да спампаваньня!
ХВОІ ГАВОРАЦЬ
I
Сьмех — часта дзындра сумных настрояў і сталых думак. Адгэтуль я праводжу роўналежнасьці пры маіх разгадках усяго... сяджу над канавай, гляджу на босыя, каравыя ногі дзядзькі Язэпа і думаю: увесь час ён маўчыць — значыцца, у яго многа важнага ў душы; у яго многа слоў.
Мне важна слухаць яго выказваньні аб тым, чым у вострыя моманты жыцьця повен ён; я яшчэ ўпэўнены ў тым, што і для яго гэта палёгка і я думаю так: няхай ён гаворыць аб чым сабе хоча, а я буду з па-за гэтых слоў чуць тое, аб чым ён не гаворыць, аб чым толькі думае... А што яго нешта мучыць, гэта відаць па ім. Што ў яго?
Гэта ня ёсьць мая пустая цікаўнасьць, гэта — жаданьне блізасьці з гэтым чалавекам.
— Гавары ты, дзядзька, аб чым-небудзь, — хочацца сказаць мне. А ён маўчыць. Зьвесіў босыя ногі з насыпанага над канавай валу, укрытага пажоўклай травой, і глядзіць уніз. Там, на дне гэтай няглыбокай і вузкай канавы трава таксама жоўтая, але большая; відаць з яе конскую спарахнелую сківіцу з некалькімі зубамі і з вялікаю чорнаю мухаю; з боку наточаны мурашкамі дробны, як пыл, жоўты пясок.
Я гавару першы:
— Мусіць халады хутка пачнуцца — вельмі-ж сівагракоў аднекуль паналятала. Сягоньня па паўдні я йшоў з кустоў, дык там гэта што Юрась заараў ялавіну, дык на тэй ральлі што іх робіцца — бегаюць, скачуць...
— То што, — сказаў дзядзька Язэп, — не заўсёды яны прылятаюць перад холадам, я не спрактыкаваўся, каб яны канечне паказвалі холад... Гэта ёсьць такія маленькія птушкі — бычкі, дык яны вядуцца хто іх ведае дзе, а калі пачуюць холад — адразу зьяўляюцца каля будынкаў... Гэта даўней, як я яшчэ хлопцам быў, дык пашоў быў раз у сад лом сеч. Пацягнуў ламачыну, а яны з-пад яе калі сыпануць кучаю... — дробныя, як гарох, і якраз неўзабаве тады, калі даў холад! Праўда, восень была, позна... Птушкі чуюць холад...
Ён з захапленьнем расказаў аб гэтым, а я падумаў: „Калі ён так горача, з такою прыемнасьцю гаворыць аб гэтым, значыцца, праўда, што нешта яго мучыць, нешта гняце яго істоту, і вось гэтае самае ён хоча ўтапіць у даўнейшай восені, у ломе ў саду і ў птушках, якія чуюць холад“...
Як кагадзе йшлі мы з ім з поля вузкаю дарогаю між палос ральлі і іржышча, я думаў запытацца, што з ім, чаго ён такі непакойны ў голасе, а цяпер рашыў ня пытаць — няхай сам скажа, а калі не — хто мае права залазіць у чужую душу? Асабліва, калі ня ўпэўнены, што словы твае будуць лекамі. Глядзі, каб не залезьці ў чужую душу з цьвёрдымі капытамі...
Дзядзька Язэп памаўчаў і загаварыў:
— Гэты год будзе раньняя восень, відаць... Толькі от, з аўсамі запазьніліся... У мяне яшчэ коп пяць ня зьвезенага, а ў Юрася ўвесь на полі...
— Невялікая работа — пазвозіць авёс, — сказаў я.
— Я не кажу, што вялікая... цяпер авёс буйны, дык яго лёгка рублём уціскаць... Я памятаю, даўней раз у мяне авёс ледзьве быў з зямлі падняўся, ні то што жаць, а сілаю, гвалтам я скасіў яго... Там гэта каля лесу... рана пасьпеў ён, дык яго кашу, а хвоі шумяць-шумяць...
„Ён ізноў пашоў у бок з гаворкаю“, падумаў я: „ужо ў хвоі падаўся, яму, значыцца, лягчэй гаварыць аб чым-небудзь другарадным“.
І я пачаў гаварыць:
— Цяпер там маладыя хвоі ўзяліся. Тады як у вайну павысякалі там іх, дык здавалася, што пустэча будзе. А гэта малады лес узбуяў... Здаецца, нядаўна было — я яшчэ на тыя хвоі, бывала, з вашым Міхалам лазіў глядзець у гнёздах вараняняты...
Ён дзіка глянуў на мяне, трохі паглядзеў так вот мне ў вочы, пацерабіў чорную, кароценькую і пасівеўшую месцамі шчаціну барады і сказаў:
— Міхал памёр. Учора вечарам прышоў адтуль ліст.
Сказаў і змоўк. І ізноў пачаў глядзець у жоўтае дно канавы... Чорная муха ўжо лазіла па пальцах яго нагі, а мае думкі блыталіся так: то гэта Міхал памёр ад сухот, мусіць, бо на вайне атруцілі яму лёгкія ўдушлівым паветрам. І вось цяпер дзядзька Язэп сядзіць тут са мною над гэтай канавай і страшна сумуе. Цяпер у яго толькі дачка і жонка ў сям'і, а Міхала ён ужо два гады ня бачыў — той недзе быў на рабоце і патроху хварэў... Дзядзька Язэп многа чаго перажыў цяжкага ў жыцьці, многа бачыў такога, ад чаго жудаснасьць можа ахапіць чалавека...
Раптам мае думкі пераскочылі на чорную муху. Яна поўзала па яго пальцах, а ён ня чуў гэтага. Я пачаў думаць, што ў яго на нагах вельмі-ж таўстая скура, ды яшчэ ў засохшай зямлі — хіба тут нейкая муха будзе прыметна!
Ён маўчыць. Можа, гэта ўсякае гора — толькі муха іншаму чалавеку?
Сядзеў ён, упёршыся рукамі ў зямлю. Трохі пагойдваўся шырокаю сьпіною. З-пад шапкі з цыратовым казырком павылазілі густыя, чорныя валасы, з ніткамі срэбранай сівізны. Твар у яго абветраны, да чарнаты загарэлы на сонцы...
Ён адхінуўся назад і стаў глядзець некуды па верх мае галавы. Тады я лішні раз упэўніўся: чалавек можа быць гордым перажытымі пакутамі, у час-жа гора, калі ён пачынае стагнаць перад другімі, ён тады — увасабленьне мізэрнасьці.
Вось чаму дзядзька Язэп маўчыць. Бунт у ім схаваны ў глыбіні...
II
Вечарамі на зямлю лажыцца шэрая ціш. Поле пахне аўсяным іржышчам і вялаю атаваю, а цесныя двары пры маўклівых хатах — коньмі і дзёгцем. Наша вуліца дрэмле ў цішы і ясным змроку.
Толькі не маўчыць стары папоўскі сад — у старым доме асьвечаны там два адчыненыя акны, і некалькі комсамольцаў на ўсю вёску спрачаюцца над кніжкаю тэорый Дарвіна. Галасы іх, сакаўныя, як недасьпелы арбуз, чутны за дзесяць хат і абуджваюць думкі: „Гэта прэлюдыі да будучай індустрыяльнай вайны з прыродаю“.
Як-бы гэта далікатна і ў меру выказаць дзядзьку Язэпу?
Ён сядзіць сабе ціха на прызьбе і глядзіць на свае нагі. Я каля яго блізка, але ў змроку ён здаецца мне цёмнай грузнай постацьцю з абыяк накіданымі абрысамі...
У саду каля асьвечаных вокан ходзяць, абняўшыся па двое, хлопцы й дзяўчаты. Дзяўчаты зьвіняць сьмехам, а хлопцы пробуюць сьпяваць:
|
Не хадзіла, ня гуляла, |
Першыя два радкі памагаюць падводзіць дзяўчаты, а пасьля сьціхаюць — ёсьць такое ўстанаўленьне, што дзяўчыне шмат якіх слоў трэба сароміцца...
Сьпяваюць моцна, бо ведаюць, што, поп, выселены ў другую палавіну дому, любіць цішыню. Цяпер ён пэўне ходзіць недзе па дварэ і нюхае пах вялай травы. У садзе пільнуе позьнія яблыкі стары Гірш — за свае яблыкі ён сьмелы і спакойна сьпіць у будцы. І добра, што ён стары — хоць высьпіцца сабе як мае быць. Бо каб быў ён хоць трохі малодшы — не заснуў-бы ён тут усё роўна... І толькі нямыя і да ўсяго абыякавыя кусты агрэсту й маліны зьяўляюцца сьведкамі... Дзяўчаты заліваюцца слаўным срэбрыстым сьмехам, бесклапотным і чыстым — нашто раней часу забіваць галаву думкамі аб алімэнтных правох...
Слаўна адчуваецца блізкая восень. Мякка абнімае зямлю празрыстая ноч. За дзьве вярсты адсюль адчуваецца аеравай вастратою рэчка, пажаўцелыя крушыны і каржакаватыя хвоі над ёю. Над паплавамі лазіць туман густым малаком...
Дзьве постаці відны ў змроку — ідуць, прыціснуўшыся адна да другой; і два галасы пераплятаюцца таксама, як і постаці ў абнімку, — падаюць яны нізкім шэптам. Я пазнаю дачку дзядзькі Язэпа — смуглявую маленькую Досю і, пазнаўшы, адганяю ад сябе журботную трывогу, раптам скрабянуўшую мяне; заспакойваю сябе нават некаторымі філёзофічнымі развагамі...
Яны ўдваіх садзяцца на суседнюю прызьбу і шэпчуцца.
— З кім гэта яна? — ціха гаворыць мне дзядзька Язэп.
Я горды тым, што ён давярае мне свае думкі, але, ад малых дзён падказанай мне людзьмі неабходнасьці браць усё пад кантроль, я раскідаю думкамі: хто-ж такі дзядзька Язэп? Трохі падумаўшы аб гэтым, я не адганяю ад сябе гордасьці нашай блізасьцю і пачынаю пазнаваць, з кім сядзіць Дося. Цераз хвіліну я падсоўваюся бліжэй да дзядзькі Язэпа і паведамляю яго:
— Гэта студэнт-практыкант. Той, што прыехаў з каморнікам зямлю мераць.
— М-м-мгу...
І тут я не пазнаў дзядзькі Язэпа, першы раз за час свае блізасьці з ім не пазнаў. Ніколі ён так бязудзельна да ўсяго не адносіўся. Гаворачы аб студэнце, і ведаючы дзядзьку Язэпа, я быў упэўнены, што ён зараз-жа пачне выводзіць свае пераконаньні, — добра гэта ці кепска і як да гэтага трэба адносіцца. А цяпер ён аднёсься да гэтага так, як-бы гэта Дося яму не дачка, а студэнт не малады хлапец, а якая-небудзь танная істужка, што выпадкова і бяз ніякіх сьлядоў пасьля сябе, абнімае Досіну шыю.
Цяпер, значыць, дзядзька Язэп думае толькі аб Міхале.
І мы так сядзімо моўчкі. Дзядзька Язэп чухае калені, мабыць пойдзе зараз спаць.
— Добры вечар.
Вырасла аднекуль са змроку шэрая постаць, прыткая і лёгкая.
„Чаго гэта поп ходзіць ноччу па вуліцы, няўжо яму мяшаюць спаць галасы ў саду?“ — думаю я.
А ён углядаецца, каб пазнаць нас, пасьля гаворыць дзядзьку Язэпу:
— Стары ты чалавек, табе-ж паміраць хутка пара прыдзе, а бога забыўся, хоць-бы адслужыў па Міхалу паніхіду...
Дзядзька Язэп маўчаў.
— Стрэў я ўчора Астапа Варывончыка — так і так, кажа, Язэпаў Міхал памёр, я аж умлеў...
Голас у папа танклявы і порсткі і ўвесь ён, як на іголках, — стаіць і гойдаецца, перабірае на жываце пальцы, гладзіць пальцам шчуплую бародку. Дзядзька Язэп, слухаючы яго, нагінаецца і кладзе рукі на калені.
— ...Дык ты, Язэп, заўтра прыдзі да мяне, дык мы аб паніхідзе пагаворым...
Поп моўчкі прысеў каля мяне, павадзіў пальцамі па бровах і закурыў. Моцна запахла добраю самарослаю табакаю, дым гэты зьмяшаўся з пахам вымазаных варволем папоўскіх ботаў і потам яго шыі. Суконная вопратка дзядзькі Язэпа пахла пыльным бульбянікам і сухім выветраным хлебам; ад усяго гэтага хацелася драмаць.
— Ну то як? — сказаў поп.
І, сказаўшы, адвярнуўся ў другі бок ад маўклівага дзядзькі Язэпа.
— Гэта ў цябе, Язэп, ад таго, што занудзеў ты па Міхалу. Паспакайней трохі.
І пашоў у свой бок, раптам усхваціўшыся.
— Ня сумуй, дзядзька, — сказаў я.
— Нуда агарнула.
І гэта сказаў ён слаўна, бо ня скардзіўся, а выказаў факт.
Да нас падышоў раптам Тамаш Арлоўскі — барадаты і моцны стары, з другога канца вуліцы.
— Я да вас, хлопцы.
— Ну?
— Зрабеце маёй жонцы хату.
— Гавары, чаго прышоў.
— Я-ж гавару. Дошкі ў мяне ёсьць, толькі-ж вельмі сукаватыя, ёсьць бяз сукоў, ды ў гразі — гэблі патупіце!
— Што, твая старая памёрла?
— Але.
— Нешта-ж яна мала хварэла. Ня чутно было.
— Тыдзень.
— А-а-а...
— Нястраўнасьць гэта ў яе. Павячэрала, а на заўтра ня ўстала з пасьцелі.
— Ага.
— Дык можа-б ты цяпер за работу, Язэп, узяўся.
— Цяпер то я не магу, заўтра зранку можна будзе. Толькі дай ты мне добрых памочнікаў; прасі Мікалая.
Тамаш глянуў у мой бок.
Рабіць труну з дзядзькам Язэпам! — Я быў малады і ў маёй сталасьці былі некаторыя элемэнты надуманасьці. Часамі яны неўзаметку пачыналі сплываць. Але я з малаком мацеры адтрымаў людзкую прывычку, хоць часам і нявінна, хітраваць. І я сказаў:
— Калі часу няма, ліха на яго. Бацька нездароў, дык я адзін.
— Ды што табе гэты час! Што ты ўміраць ніколі ня будзеш?.. Але праўда, табе яшчэ далёка.
„Значыцца пачаў ён вымяраць мяне меркаю сьмерці, — падумаў я, — годзе ламацца“.
І я сказаў:
— Добра.
— Дай яшчэ аднаго, — сказаў дзядзька Язэп.
Тамаш моўчкі пастаяў і пашоў.
І тут вышла нязвычайнае ў гэтую хвіліну з дзядзькам Язэпам. Ён затрос барадою ад сьмеху, трос галавою.
— Чаго ты, дзядзька?
— Тамашыха памёрла! Павячэрала, кажа, як мае быць, а назаўтра з пасьцелі ня ўстала... Нястраўнасьць! Як ты думаеш, сынку, колькі пудоў яна важыла...
І раптам змоўк ён, зноў узяўся рукамі за калені, пасядзеў так трохі і ўстаў.
— Хадзем, сынку.
— Зараз.
Ён пашоў, а я сяджу адзін і думаю:
„Што гэта ў яго? Няўжо гэта толькі затым, што Міхал сын яму, а Тамашыха чужая і любіла паласкаць косьці другіх?“
Я падумаў аб гэтай таўстой, грузнай, як хмара, жанчыне. Куды ня йдзе — усё жуе нешта, каго ні стрэне — правядзе зіркам мізэрнага абгавору...
— Братка Міхал, — сказаў я ціха, — ёсьць-жа людзі, сьмерць якіх не выклікае думак змагацца з прыродай... Але ты памёр!
Ціха было на вуліцы і ў папоўскім садзе...
Дося сядзела з практыкантам на прызьбе.
Я ўстаў, каб ісьці, але, адышоўшыся, ня мог не пастаяць трохі — мае філёзофічныя развагі ад мяне ўцяклі, бо хвалі душы ня былі вялікімі.
— Досечка, — шэпча ён, — міленькая...
Яна маўчыць, і яны зьліваюцца ў адну цёмную постаць...
Слаўна глядзець на мілую зямлю, ціхія зоры.
III
У доўгім Тамашовым гумне, на вільготным таку, мы робім Тамашысе труну. Моцны, як дуб, на тоўстых зьвязістых нагах, стаіць на мяккіх стружках дзядзька Язэп з алоўкам у руках і рысуе на каструбаватых дошках лініі, а мы ўдвох — я і Астап Варывончык — сядзім вярхом на абструганай дошцы й габлюем яе „бараном“.
Дзядзька Язэп сягоньня зусім маўчыць, скажа толькі некалькі слоў, калі трэба, аб труне ды дошках; ён паволі тупае вялікімі ботамі, сагнуўся нейк шырокаю сьпіною, і на вусох яго пілавіны — былі яны на рукаве, а рукавом ён разгладжваў вусы.
Сягоньня я забыў трохі пра дзядзьку Язэпа і ўпікаю сябе гэтым, зусім ня думаю і аб Міхале; у мяне ў галаве па жылах тупа стукае кроў, галава трохі баліць і думкі нейк атупелі — некуды згінула з самае ночы вастрата, задрамалі мае ўсякія развагі. Упарта і без патугі думаецца толькі аб адным — аб маленькай смуглявай Досі. Салодкі смутак апаноўвае мяне.
Астап Варывончык, як заўсёды вясёлы, падморгвае мне хітрымі вузкімі вочкамі і раз-поразу аблізвае губы.
— Чаго ты мне падморгваеш?
— Чаго ты так зьвяў сягоньня?
— Ня выспаўся.
— Ну пэўна-ж, што гэта не ад лішняга сну. Я маўчу.
— Я як быў малодшым, дык чорт калі й спаў — бабы спакою не давалі. Але я быў за цябе мацнейшы, вялым ніколі ня быў.
Я зноў маўчу.
— Ты што, бабу маеш?
У меня зьяўляецца патрэба пачухаць каля вушэй.
— Пот, — гавару я.
Астап Варывончык хітра ня спускае з мяне вачэй.
— Пот, — зноў гавару я.
І маўчу. У мяне злосьць на Астапа Варывончыка. Чаго ён дапытвае мяне, чаго варушыць тое, ад чаго смутак мучыць мяне. Твар яго проста перада мною. Гэта круглы і рыжы твар, малады й сыты; толькі тонкія маршчынкі й сінія кругі пад вачыма і галава пачынае лысець. Дзядзька Язэп глядзіць мне ў вочы з хвіліну, пасьля, як-бы аб чым дагадаўшыся, вызваляе мяне з майго становішча:
— Ідзі, Мікалай, мне тут у гэтай дошцы кант згаблюй — я зьбіваць пачну.
Цяпер я зусім упэўніваюся, што ён ведае, аб кім я думаю. І мне прыемна глядзець на яго сухую і моцную, прысадзістую постаць. Я іду да яго, а Астап Варывончык запускае руку ў белыя стружкі ў кутку — нядаўна прыходзў да нас у гумно Тамаш, прынёс нам бутэльку гарэлкі і сухое кілбасы на закуску.
— Пеце, браткі, ды канчайце, — сказаў ён: — жонка хаты ня мае.
— Няўжо злуе на цябе твая жонка за гэта? — ухмыльнуўся Астап Варывончык.
— Маўчыць. Хоць-бы слова.
Мы прымецілі, што ён ужо пасьпеў выпіць... Да яго ў хату йдуць людзі — бабы ўсё найбольш. З мужчын адзн толькі стары Апанас Ярмаліцкі — дый той у хату не заходзіў, — угледзеўшы нас у гумне, ён падышоў цераз агароды і пагаварыў з намі трохі аб пагодзе і сьпелых гарбузох.
Цяпер Астап Варывончык налівае з бутэлькі ў вышчарбленую шклянку і падносіць дзядзьку Язэпу. Той трохі выпівае і аддае назад.
— Чаму ня ўсё?
— Не хачу.
— Цяпер ты, Мікалай, дапівай.
Ён яшчэ трохі падліў мне, і я выпіў. Сам Астап выцягнуў цэлую шклянку, і мы закусваем сухою кілбасою. Дзядзька Язэп паволі жуе, стоячы пасярод току. Неўзабаве зьяўляецца Тамаш і прыносіць нам два селядцы — сяк-так аскрэбеныя і паклычаныя пальцамі.
— Хоць-бы ты, сынку, піў, — гаворыць ён мне, — можа аслабеў, габлюючы, дык от выпі яшчэ чарку.
— Ня пі, — абарочваецца да мяне дзядзька Язэп; — зашкодзіць.
І, як-бы апраўдваючыся, зьвяртаецца да Варывончыка й Тамаша:
— Што-ж з яго будзе за работнік, калі ён нап'ецца.
— Можа вам дошчак не хапае? — клапоціцца Тамаш.
У гумно раптам зьяўляюцца двое — вяртлявы і маленькі Пятрусь Міхалінчык і доўгі, тонкі і пануры Яўхім Стрыгун, з вострым тварам, белымі валасамі і босы. Я гляджу на гэтую маўклівую і нейкую нясьмелую постаць і мяне апаноўваюць думкі, што гэта мусіць прырода стварыла яго такім для таго, каб якой-небудзь чулай натуры пабрацку трохі пасьмяяцца над ім, а пасьля над ім-жа горка заплакаць. Ён глядзіць на нашу работу і на твары яго, поўным рабаценьня, застыла нясьмешная ўсьмешка. Пятрусь Міхалінчык весела садзіцца каля Астапа Варывончыка, ляпае яго рукою па калені і падае голас:
— Я нюхам чую, дзе п'юць. Яўхім мне памог: пацягнуў носам ды кажа — хадзем.
— Жартуеш, — апраўдаўся Яўхім.
— Я вам прынясу, хлопцы, другую шклянку, — пагаспадарску клапоціцца Тамаш.
— Хопіць і гэтае.
І я ня ўсьпеў агледзецца, як Пятрусь Міхалінчык ёмка выпіў, крактануў і ўзяў кусок селядца. Тамаш паднёс Яўхіму. Той спачатку адмовіўся, а пасьля, бачачы, што яго больш ня просяць, узяў і выпіў. Адламаў кусок кілбасы, агледзеў прытульную мясьціну на дошках, каб спакойна было есьці, сеў і пачаў паволі жаваць. Рэшту гарэлкі дапілі, нейк раптоўна, Варывончык з Міхалінчыкам і адразу сталі сьмешна-вясёлымі.
— Я вам, браткі, прынясу чаго паесьці, — нейк радасна сказаў Тамаш; радасна, мусіць, затым, што ў яго гумне вясёлыя людзі.
Яму ніхто нічога не адказаў, і ён, пастаяўшы трохі, падаўся сьпярша ў бок Яўхіма, а пасьля пашоў у хату.
Астап Варывончык, скрывіўшы раптам набок дробны твар свой, засьпяваў:
|
Ох, ці мне о-ох; |
|
Там хадзіла, там гуляла |
Пасьля падумаў трохі, махнуў рукою, зьмяніў раптам мотыў песьні на вясёлы й паўтарыў:
|
Там хадзіла, там гуляла |
Яўхім спакойна жаваў кілбасу.
Дзядзька Язэп стаў у варотах і глядзіць на пажоўклую траву перад гумном...
Ясна ад сонца й шырока ад першага подыху блізкай восені. Слаўна пахне з садоў барамі, блішчаць першыя ніці белага павуціньня; скрыпяць на вуліцы вазы — возяць позьні авёс, — але ціха ад пажаўцеўшых клёнаў... Плюхае вада й сьпяваюць пеўні.
Стоячы, маўчыць дзядзька Язэп.
Астап і Пятрусь, палёгшы на мяккіх стружках, задумённа сьпяваюць:
|
Ой за полем, полем ды за ўзгоркамі, |
|
Ой ды як-жа асака, ды шумлівая!.. |
Яўхім узяў у рукі бутэльку, паглядзеў, што пустая і палажыў назад, сеў і маўчаў, мусіць, слухаў:
|
А там беглі-грукацелі |
Яўхім адышоўся ўбок, прылёг каля сьцяны на саломе й памог танклявым і доўгім голасам:
|
Эй, вы, э-э-эй—э-э-эй!.. |
Дзядзькі Язэпа нідзе ня відно.
Я вышаў за вароты, глянуў за асеўшую сьцяну пад жоўтыя клёны: на накошанай учора і прывяўшай за ноч палявой траве ляжаў ніцма дзядзька Язэп. Плечы яго трасьліся, твар уехаў у траву і з травою-ж пераблыталіся чорна-сівыя валасы на галаве.
Я падышоў да яго і сеў.
Пахлі з гумна саломаю стружкі, пахла з агародаў зямлёю. За платамі ў садох падалі сьпелыя яблыкі, і над намі сьпелі рабіны.
Уткнуўшыся тварам у траву, як маладое дзіцянё, плакаў дзядзька Язэп.
IV
Над шырокай зямлёй пахне восеньню і яснымі днямі дзьме густы вецер. І шумяць — шумяць кусты над глыбокадумнаю рэчкай...
Дарога пазарастала патаптанай травою, часамі з далёкіх узгоркаў імчыцца па ветру і асядае на яе пыл. Цяпер яна ад нядаўных дажджоў чыстая і ад сонца і ветру думна-вясёлая. На ёй ляжыць плуг, а збоку я — ляжу на ветры, гляджу, як за кустамі шупшыны пасецца конь, і слухаю, як шуміць гольле маладых асін і бяроз. Адчуваецца, як пад імі прэсна пахне рэчка.
Сягоньня я зусім ня бачыў дзядзькі Язэпа. Цяпер ён ня так нудзіць, больш можа гаварыць аб Міхале — прывыкае патроху, што памёр ён.
Учора вечарам я таксама, як і раней, сядзеў з ім на прызьбе. Ён весялейшы быў і расказваў са сьмехам, як Астап Варывончык леташняй зімою пералазіў ноччу п'яны цераз калодзезь, думаючы, што гэта пералаз. Пералез і скочыў „на другі бок плоту“ і чуць ня зьмёрз у калодзезі, пакуль яго адтуль выцягнулі. Гэтую гісторыю я многа раз чуў ад яго-ж, і ён сам гэта ведаў, але гаварыў з вострымі славечкамі і смакаваў жартаўлівыя фразы... Дося таксама хадзіла пад руку з студэнтам-практыкантам.
— Каморнік? — сказаў ціха дзядзька Язэп, ківаючы галавою ў бок цёмнае пары.
— Ён.
І мы маўчалі, а я думаў:
„Дося зусім маладзенькая і яна, скажам, ня можа разьбірацца ў сваіх пачуцьцях і ў людзях. Але й няўжо сам дзядзька Язэп адстаўляе мяне на другарадны плян і няўжо толькі затым, што той студэнт?“
Ад гэтых думак нешта ўсю ноч і цяпер скрабе мяне за сэрца. Хочацца йсьці некуды, нешта рабіць важнае, нешта большае, чым ляжаць тут, на гэтай дарозе.
Я нэрвова ўсхватваюся й сам ня ведаю, для чаго, аглядаю нядаўна завораны мною загон. Па ім спацыруюць вароны, нешта клююць і крычаць. Мне таксама хочацца крычаць і сьпяваць. Ва мне варушыцца напеў песьні:
|
Ды за таго шастака |
У маіх перажываннях шырока раптам выплывае хор, які сьпяваў гэтую песьню; быў я ў горадзе, сядзеў вечарам у тэатры і слухаў. Гэта было захапленьне бязьмежным, нічым і нікім ня прыціснутым і ня ўзятым пад мізэрную хітрасьць. Так, як цяпер думкі аб Досі мучаць...
Якая мне можа быць работа дома адвячоркам?
Я саджуся й думаю.
Далёка відзён Пятрусь Міхалінчык — заворвае іржышча; ідзе ў вялікіх ботах за плугам, ківаючы наперад, пасьвіствае на ўсё поле, аж мне тут чутно — ад гэтага яму весела. Недзе за кустамі праяжджае Яўхім Стрыгун, я пазнаю яго па голасе — на каня яму ніколі ня трэба крычаць, а ён крычыць, крычыць так, што на ральлі трывожацца вароны.
Там недзе за кустамі каля рэчкі ў дзядзькі Язэпа ляжыць сухая атава. Ня можа быць, каб Дося ня прышла скласьці яе ў копы. Успомніўшы пра гэта, я повен думак, што мне ёсьць чаго сядзець тут, на гэтай зялёнай дарозе, — вечарам яна ўсё роўна будзе з студэнтам.
Цяпер у мяне страшная нецярплівасьць. Я адцягаю пад воз плуг, зьбіраю лейцы і пасьля йду да дзядзькавае атавы. Там пуста, толькі ўсё-ж таксама чорады дзікіх птушак.
Повен расчараваньня, я йду назад. Дашоў да краю кустоў і бачу: маленькая й смуглявая йдзе Дося. Ідзе босая, у сінім, з белаю хустачкаю на густых чорных валасох.
— Ваша атава зусім сухая, — гавару я.
— Тата заўтра забіраць будзе.
Што мне ёй больш гаварыць? Седзячы вечарам з дзядзькам Язэпам і бачачы, як яна ходзіць з нейкім практыкантам, у мяне складаюцца ў галаве многалікія цытаты; толькі не цяпер гэта... Я ня ведаю, што мне больш ёй сказаць.
Мне страшна хочацца схваціць яе на рукі і імчаць некуды далёка, за сухую атаву, за бясконцае поле. Імчаць, пакуль яна не заплюшчыць вачэй і не задрэмле. Тады я палажу яе на зямлю, абвеяную вятрамі і выхаджаную людзьмі, буду глядзець на яе і тады ў мяне складуцца вялікія гімны...
Цяпер-жа я маўчу і гляджу на яе твар.
— Чаго ты так глядзіш?
Твар яе раптам робіцца ружовым, і я адчуваю, што й яна таксама ня ведае, што гаварыць.
А можа ёй страшна гэта хочацца, каб я схваціў яе на рукі?!
У мяне ў галаве, у жылах пачынае стукаць кроў, і я ледзьве гавару:
— Ты доўга там будзеш?
— Атаву ў копы складу.
— Тады назад разам паедзем.
— Не, я пайду на той бок рэчкі, на хутары.
— Чаго?
— Да цёткі.
— Але-ж начаваць дадому прыдзеш?
Цяпер я знаю, што яна была зусім дзіця: ёй здавалася, што калі вечарам ходзіць яна з практыкантам, дык кожны нават куст шэпча аб гэтым, закіды на гэта бачыла яна ў кожным, самым нявінным слове.
Яна яшчэ больш пачырванела й з нейкаю як-бы трохі крыўдай ці лёгкаю пагардаю сказала:
— Ну, а ты дзе будзеш сам начаваць!
Цяпер мне ўсё ясна. Тады-ж радасна пацямнела ў вачох і зьявіўся спакой: ідзі сабе, ідзі, любая, вечарам я буду бачыць цябе.
— Мне пара ехаць, — сказаў я.
— А мне пара йсьці.
І яна пашла... А я, едучы дадому, раздумваў:
„Добра, што яна ня едзе са мною — у мяне гразкія босыя ногі, запэцканыя палатняныя порткі й палатняная сарочка. Нядаўна яна вазіла гной і была адзета яшчэ горш, але-ж усё роўна, я не хачу быць такім каля яе“.
V
Цяпер, часам у хвіліны бур і вострых пакут духу, я думаю так: калі шукаць ці ствараць апраўданьні ўсяму, то смутак, напрыклад, можа мець апраўданьне, што для таго ён, каб пасьля яго больш ацаніць радасьць. Тым больш гэта можна гаварыць аб рэчах меншых — розных няпрыемнасьцях, журбе... Тады ніякага апраўданьня нічаму я не шукаў ці не ствараў і думаў толькі аб самых рэчах.
Бяз жадных разваг я ў той вечар напоўніўся злосьцю да Досі — хадзіў я каля іхнае хаты, а яна раптам вышла з папоўскага саду разам з тым практыкантам. Я прашоў міма, каб бачыла яна, пасьля павярнуўся і заставіў сябе плюнуць і пайсьці закурыць да дзядзькі Язэпа.
Дастаючы мне з-за коміна табаку, ён стала, з лёгкімі адценьнямі нявінна-простага гумарызму, сказаў:
— Што гэта яна, ліха яе ведае, з гэтым каморнікам злыгалася; колькі яе ёсьць, гэтай дзяўчыны... Не падабаецца ён мне, страшэнна.
Стараючыся схаваць сваю радасьць, я пачаў левай рукою круціць на галаве валасы і падаў ціхі голас:
— А вы як яго ведаеце?
— Я яго сам сюды з гораду вёз.
— То чаму вы раней нічога аб гэтым ня думалі?
— А што? — устрывожыўся ён.
— Нічога, я так.
— Як я мог раней аб гэтым думаць? Што ты сам ня ведаеш? У мяне, апроч Міхала, нічога тады ў думках ня было. Жыць мне ня міла было — я ня думаў, што выжыву. Цяпер нейк трохі палягчэла гэта ўсё... А яшчэ Дося нейк як-бы другая для мяне стала. Здаецца ня можна ўжо больш нікога моцна любіць, апроч Міхала...
Ён гаварыў, а я капаўся ў сваёй душы, з грозным загадам сабе:
„Маўчы, дзейнічай перад Досяю, а не перад ім, бо нават ён ня мае права ў гэтай справе большага, чым бацькаўская парада... І якое ты маеш права злаваць на яе? Хто цябе паставіў на гэтую пасаду? І хто мае права ставіць каго над кім-небудзь?“
— Гляджу я на цябе — падабаешся ты мне, — гаворыць дзядзька Язэп, закурваючы ад газоўкі.
Але цяпер ужо гэтыя словы яго нічога глыбокага не кранулі ў мяне: тут усё ў Досі.
Але гавары, родны мой, блізкі, дзядзька Язэп.
— Як твае справы?
Мае справы такія: канчаю разам з бацькам на полі ворывы, малачу і чакаю з гораду паведамленьня — ці залічаны я студэнтам. Чакаю ўжо доўга і думаю, што нічога з гэтага ня будзе.
Аб гэтым я гавару дзядзьку Язэпу.
— А ведаеш што, — гаворыць ён мне, — здаецца мне, што няма ў табе нейкага спакою, мусіць, нешта мучыць цябе. От перажыў-бы ты такое, як у мяне, сьмерць Міхала — у мяне ўжо мала гэтага будзе, у цябе многа яшчэ... А можа гэта ад таго ў цябе ўсё, што з такіх маладых год пачалося ў цябе ўсякае, падобнае да мае сьмерці Міхала? Ходзіш ты адзін, хто цябе ведае... Неспакойны ты...
Што мне адказваць яму?
Падумаўшы, я гавару, стараючыся, каб гэта вышла жартаўліва:
— Сёньня дык неспакойны я затым, што ў вас ёсьць дзяўчына й завецца яна Дося.
— Што яна табе спабачылася, гэтая дзяўчына, — з адценьнямі жарту сказаў ён, — дык я гэта даўно ведаю, адразу ўбачыў тады, як глянуў на цябе. А што ў цябе ад яе неспакой, дык хто-ж табе вінават — зараз-жа ідзі на вуліцу, бі па храпе каморніка, адсадзі яго к чорту — і справе канец.
І ён зарагатаў, але мусіць лепш у яго вышла-б, каб ён толькі ціха засьмяяўся.
У хаце чуць сьвяціла газоўка, старая спала каля печы на шырокай пасьцелі. Пахла цыбуля з печы і табака...
Слаўны, пагодлівы дзень заўтра будзе...
Я пашоў у папоўскі сад. Стары Гірш, як і заўсёды, спаў сабе ціха ў саламянай будцы, па саду таксама хадзілі абняўшыся хлопцы з дзяўчатамі, праз адчыненыя вокны відаць было, як ідзе рэпэтыцыя спэктаклю. Каля стала стаяў настаўнік у ролі рэжысэра, махаў рукою і нешта расказваў. Дзяўчына ў чырвонай хустачцы няўмела прысядала, стараючыся зрабіць рэвэранс. Ад гэтага ўсе рагаталі, а настаўнік злаваў.
За плотам па дварэ фантастычна сьмешны ў змроку каціў поп па няроўнай зямлі пустую бочку...
І вакол кусты слухалі шэпты і былі маўклівымі сьведкамі некаторых спраў.
Стары Гірш спаў сабе спакойна, а я, ня могшы апанаваць разважаньнямі, напоўніўся раптам злосьцю да Досі... Прышлося пайсьці ў чытальню і выказаць мае некаторыя тэатральныя веды...
Слаўныя вечары!
Гэта восень дыхае вясною.
Падморгвалі зоры зямлі, і зямля маўчала, — як-бы адчувала яна дзяцінства ў маладосьці й моладасьць у старасьці.
VI
Каржакаватыя хвоі, чырвона-агнявыя асіны і жоўтыя бярозы і пад імі шумяць кусты.
Шумяць... шумяць!..
І ядлоўцам пахне над полем.
Густа паўсходзіла жыта, і ўсё таксама сьмяюцца яму ясныя дні.
Праляцелі ўжо гусі і жураўлі, чорныя дзікія птушкі клююць сакаўную рабіну і журацца дні над сьвежай ральлёю і над балотнай сухой асакою...
Мы выбіраем позьнюю бульбу.
З пахучых зямной вільгацьцю загонаў мне відно, як за шупшынавымі межамі клапоціцца дзядзька Язэп — нешта там камандуе моцна, а бабы са сьмехам сыплюць кашамі на воз бульбу... У мяне не падмазаны калёсы, і яны заскрыпелі так, што пачуў і азірнуўся дзядзька Язэп.
— Пачакай! — крычыць ён мне.
Я чакаю і гляджу, як ён грузна і шырока ступае вялізнымі ботамі і тузае лейцы. Пхае плячом у аглабіну, нейкая дзяўчына выводзіць каня на дарогу, другая паганяе пугаю, і дзядзька Язэп весела камандуе:
— Па хвасьце, па хвасьце!..
Там паднімаецца рогат, а дзядзька Язэп выкіроўвае воз на дарогу...
І вось мы поплеч ідзём каля вазоў па вузенькай, каляістай дарозе. Дзядзька Язэп пагаварыў трохі аб восені і жураўлёх, пасьля расказаў, як некаторага году адбіўся быў ад свае чарады малады бусел, ня ведаў куды ляцець і зазімаваў адзін на мёрзлых паплавох. І як пасьля кончыўся з холаду за гумнамі.
— Ты думаеш, ён не сумаваў, гэты бусел?
І, сказаўшы гэта, дзядзька Язэп змоўк, а я стаў думаць:
„Што ў яго цяпер у галаве і на душы?“
Твар яго стаў раптам каменна-спакойным, як-бы гэта ён сьперш доўга раздумваў, для чаго і нашто ўсё на сьвеце, а пасьля дадумаўся: „Дык гэта-ж я сам усё ўстанавіў“...
Дома мы ссыпалі бульбу — сьперш яму, пасьля мне.
Аднекуль зьявілася Дося і, як бацька пашоў у сенцы, яна сказала мне:
— Хадзем, я памагу табе.
Я паглядзеў на сваю палатняную сарочку і сказаў:
— Ды ў мяне там няма чаго рабіць.
— Дзе ты сягоньня вечарам будзеш? — запытала тады яна.
У мяне зноў, як і тады, застукала ў галаве кроў... Я-ж ёй раней гаварыў... Яна ня думала аб гэтым, а гэта або ў яе ад мяне застукала кроў, або ад таго практыканта пакінула стукаць. Тады якая тут мая роля?
Гэта былі разважаньні і зьявіліся яны трохі пасьля, тады-ж я сказаў:
— Вечарам буду я сядзець каля твае хаты.
— Які ты слаўны і дагадлівы...
І яна пабегла ў сенцы.
„Слаўна жыць на сьвеце“, думаў я, едучы на поле: „няхай усё плыве куды хоча, няхай рушыцца, падае, раскідаецца, а мне на нейкі час адкінуць усё гэтае, разам з усякімі разважаньнямі“...
Так я адчуваў і вечарам.
Чорненькая, маленькая й гарачая, сядзела Дося, прыціснуўшыся рукой да мяне. Мы не гаварылі й я ня думаў нічога... Дзядзька Язэп вышаў на вуліцу, пыхнуў папіросаю і хацеў сесьці на прызьбу, пасьля ўбачыў нас, пазнаў, і запытаў мяне:
— Бацька твой дома?
— Дома.
— Пайду да яго пакуру.
І пашоў. А я падумаў:
„Стары Гірш сьпіць недзе ў сваёй саламянай будцы — нудная й дрэнная работа. Страшна мець сівую бараду і думаць толькі аб яблыках ды аб саламянай будцы...
Дзядзька Язэп бараду голіць і саламяных будак ня любіць. Курыць, соўваючыся па дварэ вечарам...
Міхал, братка мой дарагі, Міхал!
Зоры сьвецяць, залатыя асіны шумяць, зямля вее размахам і воляй. Недзе людзі сьпяваюць, недзе зыкі бягуць...
Братка Міхал, родны мой!
Мне хацелася плакаць і расказаць аб гэтым усім — і далёкім і блізкім.
І я з страшэнным смуткам адчуў, што Дося мяне не зразумее...
Дзядзька Язэп, з блізкіх маіх, адзін можа слухаць мяне...
VII
Назаўтра, як у тумане, хадзіў я цэлы дзень. Я прыпомніў, як тады, вечарам, два разы праходзіў міма нас той практыкант, я адчуваў у змроку на сабе яго калючыя вочы. Ён нічога не гаварыў і праходзіў. Сягоньня-ж, як зьмеркла, вышаў я на вуліцу і ўбачыў: Дося і практыкант ішлі, цесна прыціснуўшыся адно к аднаму. Я залажыў рукі ў кішэні, сьвіснуў, настроіўся на гуморыстычны лад і засьпяваў:
|
Не хадзіла, не гуляла, |
І тут-жа раптам падышоў да сябе з грозным загадам: адкуль ты дастаў сабе права корпацца ў душы другога чалавека?
„Ну, а што?!“ сказала маё другое: „пытаньне гэтае трэба пусьціць па дзьвёх лініях. Тут магло быць так: яна магла за што-небудзь зазлаваць на свайго практыканта і, каб укалоць яго, пасядзець вечарам з табою, тады ты, значыцца, зброя барацьбы, стаў машынаю, будучы чалавекам. То чаго-ж ты так катуеш сябе за тое, што пасьпяваў трохі? Пасьпявай яшчэ. Залажы рукі ў кішэні ды пасьвішчы.
А другая лінія?
Другая лінія магла быць такая: дно ў чалавека заўсёды відаць. І рух увесь яго як на далоні. І загэтым вось і вядома, што там ні з чым не параўнаная тонкасьць і бясконцны рух — як-бы гэта сьвет знашоў там для сябе вечнае і адзінае люстэрка“.
І маленькая, смуглявая Дося тады шчыра кахала мяне, таксама як сягоньня таго практыканта.
Тады напоўніся вялікай пашанай, панясі яе і агарні ёю людзей. Зьнішчы свае гразныя капыты і насі ў сабе толькі вастрату хараства...
Позна я сядзеў у тую ноч у хаце з дзядзькам Яззэпам. Мы так, як ніколі раней, гаварылі аб Міхале. Ён стаў раптам нейкім сагнутым, сухім і малым. Нагнуўся й заплакаў ціха. Пасьля абцёр сьлёзы і сказаў:
— Чалавек яшчэ ня пэвен, пакуль многага яшчэ ня зробіць...
Тады я падумаў:
„Чалавек, значыцца, аба многім павінен даведацца“...
Дзядзька Язэп курыў паціху; зноў вырас постацьцю сваёю і сядзеў так доўга...
І я раптам адчуў у сабе і вакол сілу дзейнасьці і размах чалавека на нязначным атоме сьвету — зямлі...
VIII
Вясною сястра мая сеяла кветкі, і цяпер перад вокнамі на круглых градках цьвітуць у восень настурцыі і белыя астры, і над імі шэпчуцца жоўтыя вішні, расказвае ім вецер аб бяздоннай сіні лясных даляглядаў і пад ім, на сонцы, думаюць нешта лісты.
Сьцелецца пыл... Хутка канчаюцца дні з белым павуціньнем.
Сястра палошча бялізну на дварэ. Весела плюхае вада, сьцякае з яе белых закасаных рук. Пасьля садзіцца яна каля сьцяны й сьпявае „над возерам чайку“. З хаты мне слаўна глядзець на яе, на настурцыі і астры, на жоўтыя вішні і ветраны пыл.
Хутка будзе вечар. Вецер ня сьціхне і чуваць будзе, як за рэчкаю гавораць хвоі...
Вечарам, здаецца, будуць зьбірацца нашы гаварыць аб зямлі.
Будзе там стаяць дзядзька Язэп, як уросшае глыбока ў зямлю дрэва, будзе маўчаць, ды рэдка падаваць увагі; будзе выказвацца Астап Варывончык і рагатаць Міхалінчык Пятрусь. Будзе там збоку сядзець і Яўхім Стрыгун і скардзіцца на ўсё — і на кепскае і на добрае: ёсьць-жа такія людзі на сьвеце...
Трэба будзе пасьля ўсяго гэтага пайсьці пасядзець у дзядзькі Язэпа — заўтра я еду ў горад.
Я хаджу па хаце і думаю. Уваходзіць раптам Тамаш Арлоўскі і бярэ мяне за плячо.
— Хадзем, сынку, да мяне.
— Чаго?
— Хадзем. Там Язэп і Варывончык.
Мы йдзём па пыльнай вуліцы ў яго хату, і Тамаш там клапоціцца:
— Пасколькі вы, браткі, тады труну рабілі, дык от трохі, значыцца, падгэтае...
Мы выпілі па чарцы і пасядзелі трохі.
— Дык от, браткі, — гаворыць Тамаш: — адзін застаўся... Жаніцца — не гады, сказаць, так жыць — дачку замуж аддаю.
— Ты жонку любіў? — пытае вясёлы Варывончык Астап.
— Што т-ты ў старога чалавека пытаеш, — апраўдваецца Тамаш: — што ты гэта. Ты думаеш, я тут табе ведаю цяпер — што ты пытаеш... не гады ўжо... ліха яго ведае.
Мы яшчэ выпілі па чарцы, пасядзелі трохі і пачалі разыходзіцца… Кружыцца трохі галава; я іду міма хаты дзядзькі Язэпа, бачу, як Дося ходзіць па дварэ, і мне, таксама як тады, на полі, хочацца падбегчы туды, схваціць яе на рукі і імчацца так па пустых дарогах і без дарог…
Заўтра я еду ў горад.
∗
∗ ∗ |
Тры гады — вялікі час у чалавечым веку.
Я цяпер успамінаю, адчуваю і думаю.
Сягоньня днём, на люднай вуліцы, убачыў я Досю з мужам — былым практыкантам на каморніка. Яна патаўсьцела і выглядае сталай і задумённай… І гэта ўсё абудзіла ва мне думку аб факце: колькі дарог будзе яшчэ пройдзена і колькі людзей уведана!..
Я пакланіўся Досі, і яна раптам пабялела, нейк асунулася, зрабілася маленькай і ў вачох яе засьвяцілася нешта вострае — мяжа між імкненьнем і журбою…
Вечарам прышоў ад сястры з вёскі ліст. Там было і ад дзядзькі Язэпа. Няроўнымі, ад няпрывычкі пісаць, літарамі было напісана:
„…Дзякую, сынку, за паклон… Навін у нас, сказаць, вялікіх няма. Што мая баба памерла, — ты ведаеш, а што Дося з мужам пераехала ў той самы горад, дзе ты — таксама, пэўна, ведаеш… Яўхім Стрыгун ажаніўся, Астап-жа разышоўся з сваёй жонкаю. Жывуць сабе… Мы павысякалі летась каржакаватыя хвоі за рэчкай — дык цяпер нейкая пустэча там здаецца за рэчкаю — гэта мне, з няпрывычкі. От гэтая прывычка мяне заядае — прывыкаю да свае нары, цераз гэта атупеў нейк увесь. А можа гэта старасьць загаварыла? Страшная штука — старасьць і гадкая штука — прывычка… А можа ты йначай думаеш? Падумай… Жыві, сынку, здароў“…
Родныя мае!.. Блізкія мае!..
1926 г. Травень.