Хвоі гавораць (1926)/Захар Зынга
| ← Маленькая драма | Захар Зынга Апавяданьне Аўтар: Кузьма Чорны 1926 год |
Гаворка ўночы ў дарозе → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Захар Зынга. |
Прапануем да спампаваньня!
ЗАХАР ЗЫНГА
I
Дзеравяная вуліца даходзіць да самых рэек чыгункі.
За шырокаю лініяю чыгункі, на шырокай прагаліне парасла густая трава, пакапаны канавы, цягнуцца нізкія драцяныя загарадзі, а там зноў ціснуцца адзін да аднаго прывакзальныя будынкі... Паросшая травой прагаліна, усьлед за перакрыжаванымі на ёй чорнымі рэйкамі, выбягае ў палявыя прасторы, дзе нізкімі істужкамі ўстаюць далёка сінія лясы і адкуль у хмурныя дні паднімаюцца грузныя хмары. І адсюль вуліца здаецца вузкім праходам з зялёных далячынь у грымучыя і магутныя каменныя нетры.
Канец вуліцы пры чыгунцы высыпаны чорна-блішчастаю дзындраю і заўсёды пахне тут вугольным дымам. Тут і дзень і ноч чутны сьвісткі і крыкі паравікоў і жалезны стук вагонаў; з шырокіх-жа вуліц гораду дабягае сюды шум конак і аўтомобіляў. У сухія дні вецер прыносіць сюды з палявых дарог тонкую пялёнку лёгкага пылу, пыл асядае на гнілыя платы і шэрыя сьцены і суха-салодкім сваім пахам прыкра разбаўляе востры пах вугольнага дыму.
Па цяжкаму бруку з вялікіх каменьняў вуліца паднімаецца ад чыгункі ў гору, да белага двохпаверхнага дому. На другім паверсе тут зьмяшчаецца клюб работнікаў чыгункі, а ўнізу — заняпалая сталоўка-піўная.
Прыгожыя, вымалеваныя жоўтаю фарбаю дамы на гэтай вуліцы мяшаюцца з гразнымі й старымі домікамі й хатамі. Тротуары мясцамі з гладкіх дошчак, мясцамі з гнілых аполкаў, а шмат дзе й зусім папрыбіраны з-пад ног клапатлівымі тутэйшымі жыхарамі. Старшы міліцыянэр некалькі раз прабаваў накладаць штраф на „самаўпраўнікаў“ за такія непарадкі, але з гэтага мерапрыемства пакуль нічога ня выходзіла, бо ў тых былі два моцныя аргумэнты: папершае, у часы вайны і рэволюцыі трэба было, як і заўсёды, даставаць адкуль-небудзь апал, а падругое — мірнае будаўніцтва народнай гаспадаркі, на рэйкі якога ўжо некалькі год як стаў горад, ня можа йсьці ўсюды роўна, і калі ў цэнтры гораду яно ідзе шпарка, то няма вялікага дзіва, калі на гэтай вуліцы яно ідзе павальней.
Ня гледзячы, аднак, на такія разважаньні тубыльцаў гэтай вуліцы, на ёй ні днём ні ноччу ня спыняецца рух. Днём тут грымяць з гораду на станцыю й назад балагольскія вазы й грузавыя аўтомобілі з усім тым, што вывозіць ад сябе і прымае да сябе горад, раніцамі ідуць адгэтуль на заняткі і на работу студэнты і работнікі чыгункі, у сонечныя дні праходзяць за горад атрады спортсмэнаў і піонэраў, напаўняючы суседнія кварталы бубённым гулам; начамі па гэтай вуліцы з двух паяздоў праяжджаюць у горад пасажыры, цягнуцца з гораду начныя абозы. А пасьля другой гадзіны ночы йдзе народ з піўной.
Клюб чыгуначнікаў кожны вечар зьбірае ў сабе моладзь гэтай вуліцы, піўная-ж мае таксама свой заўсёдны кадр народу. З клюбу бяжыць на вячэрнія кварталы — музыка рояля, песьні і сьмех, піўная-ж, уціснутая ў зямлю верхнім, клюбным паверхам, падражніваецца з вечарам праразьлівымі зыкамі гармоньні і размашнымі выкрыкамі песень, вясёлымі і пранізанымі наскрозь журбою.
Пад вечар, перад тым, як у піўную пачынаюць зьбірацца ламавыя рамізьнікі, шаўцы-саматужнікі, насільшчыкі і нагрузчыкі з чыгункі і ўсякія іншыя людзі, першым зьяўляецца сюды гарманісты Захар Зынга — высокі й сухі чалавек з каструбаватым няроўным тварам і да немагчымасьці чырвоным носам, з яшчэ больш чырвонымі тонкімі жылкамі на ім. Ён адзеты ў латаныя галіфэ, перашытыя з шэрага салдацкага шынэлю, і ў кароценькі стары фрэнч з чорнага корту; з-пад фрэнчу відаць грудзіну рудой расьпяразанай сарочкі. У гэты час дня ў яго заўсёды баліць галава ад учарашняга перапою, але настрой у яго такі, з якім начальнік войска, узяўшы новы горад, выступае перад тамашнімі жыхарамі з прамоваю.
Зачыніўшы дзьверы піўной, Захар Зынга пагаспадарску заходзіць у другі пакой і са стукам ставіць на стале сваю вялікую гармоньню. Галава ў яго трохі кружыцца, ногі пробуюць блытацца, дух-жа яго ўзьняты вышэй усіх гэтых дробных непаразуменьняў чалавечага цела, і ён многазначна падморгвае адным вокам тоўстаму буфэтчыку. Той прымае гэта за кпіны і пачынае злаваць. Голасам, пісклівым ад прыроды, ён стала заяўляе:
— От я буду цярпець-цярпець тваю гэтую музыку, а пасьля выйду з цярпеньня ды, доўга не чакаючы, вазьму ды выкіну к чорту вон адсюль гэтую тваю гармоньню з табою разам.
Выслухаўшы такую цытату, Захар Зынга акругляе твар ухмылкаю філёзофа, які ведае нешта важнае і лічыць для сябе нізкім гаварыць усім аб гэтым.
Буфэтчык трасецца ад злосьці:
— Ну, ну, сьмейся! Яшчэ зубы тут мне вышчарае… Цераз цябе ўсе тут непарадкі заўсёды бываюць, а ні то што… Тут табе сталоўка грамадзкая, а не карчма якая-небудзь, і твае музыкі тут мне не патрэбна.
— Калі так, то дай грамадзтву казённую музыку!
— Ты што, парадкі свае сюды прышоў наводзіць?!
Захар Зынга ня лічыць патрэбным разьвіваць далей дыскусію і моўчкі пачынае разглядаць публіку. Буфэтчык робіць спробу яго прынізіць перад усімі:
— На тым тыдні цераз яго-ж гэта тут гвалт быў, хацелі пасьля сталоўку зачыніць, колькі мне было клопату, пакуль адваяваў… Назьбіраў сваёю гэтаю музыкаю сюды п'яных з усіх вуліц, а тыя давай буяніць… Каб ня я — зачынілі-б сталоўку!..
Мала хто яго слухае, і ён замаўкае, а Зынга аглядае столікі, з якога-б пачаць сваю работу.
Самы разгар яго дзейнасьці бывае вечарам, калі піўная гудзе п'янымі галасамі. Заўважыўшы дзе-небудзь знаёмы з ранейшых вечароў або так вясёлы твар, ён падсядае туды бліжэй і ціхенька бярэ на гармоньні некалькі нясьмелых акордаў. Памяты і нэрвовы твар яго носіць на сабе ў гэтыя хвіліны адбітак нейкай прыніжанасьці і просьбы. Такі твар у яго бывае яшчэ ў час сну, калі ня трэба яму ні хітраваць ні ламацца.
— А ну, падвесялі, — чуецца голас.
Зынга падсоўваецца да стала і налівае сабе гарэлкі ці піва. За гэта яго былі адзін раз моцна пабілі, і з таго часу ён заўсёды раней заглядае ў твар чалавеку, каб пазнаць, з кім сядзіць. Выпіўшы гарэлкі, ён пачынае падвясельваць. Вакол яго зьбіраецца народ; расшавельваюцца пачуцьці, душа просіць размаху і тады робіцца ня шкода грошай на выпіўку. Так Зынга сядзіць тут да позьняй ночы і мае выгляд чалавека, які зразумеў усё так, што ўсюды ня лепш і ня горш, але няма куды адсюль сьпяшыць, бо выявіць сябе можна толькі з гармоньню і тут.
Калі яго просяць іграць, ён падтульвае вострыя плечы свае і гнецца да чалавека з нейкім вінаватым імкненьнем зразумець таго, хто яго просіць. У час-жа антракту ён гаворыць з усімі; хто што і аб чым ні гаворыць — ён маўчаць ня можа, выяўляючы пры гэтым сваю фантазію і сам верачы сваім выдумкам.
— Усё гэта дрэнь, — гаворыць хто-небудзь, падпіўшы, радасны ад таго, што ёсьць мачымасьць выказацца аб чым і як хоча, — цяпер няма добрых напіткаў.
Нядоўга думаючы над пастаўленым пытаньнем, Зынга аўторытэтна заяўляе:
— Цяпер напіткаў акуратных быць ня можа, бо пайшоў выраб нядобры.
— Няпраўда, — перабіў яго быў раз маладзенькі стрэлачнік з чыгункі, які ня мог прапусьціць добрага выпадку паказаць сваё дасканалае разуменьне сучаснасьці, — няпраўда, цяпер напіткі кепскія не за тым, што іх кепска вырабляюць, а затым, што яны ня могуць як належыць выстаяцца ў паграбох, пасколькі іх усьлед рэалізуюць.
— А ты адкуль ведаеш, шмок ты, — ускіпеў Зынга, якому здалося, што публіка будзе на баку стрэлачніка, — што ты сам на свае вочы бачыў гэтую работу? Пакажы ты мне факты, ці нюхаў ты нават калі паграбы з напіткамі.
— Ды я ў семнаццатым годзе сам у гэтых паграбох конфіскацыю рабіў.
— Дзе?!
— У Маскве.
— А ў Тулу ты часамі ня езьдзіў конфіскаваць паграбы?!
— Пашоў к чорту! — крыкнуў стрэлачнік, чуючы вакол сябе рогат.
— Так-бы ты і зразу гаварыў! — заявіў Зынга, выходзячы на сярэдзіну і засоўваючы рукі ў кішэні, радасны ад свае перамогі, — так-бы і гаварыў, а то разводзіш хлусьню, як-бы табе хто й паверыць. Многа такіх майстраў знайшлося-б конфіскаваць паграбы… От я памятаю, як мы бралі на Румынскім фронце крэпасьць, дык у тэй крэпасьці быў пограб, от там напіткі былі — віно, як сьмятана, густое…
— А ты-ж учора гаварыў мне, што гэта было не на Румынскім фронце, а каля Баранавіч, — падаў нехта голас з п'янай грамады.
— Я гэтага гаварыць ня мог, — пастараўся апраўдацца Зынга, — бо я на Баранавіцкім фронце зусім ня быў.
— А ты-ж мне хваліўся, што быў ранены каля Баранавіч, — умяшаўся буфэтчык.
Аглушаны з усіх бакоў рогатам, Зынга пачаў маргаць вачмі, пасьля папробаваў перамагчы праціўнікаў нахрапам:
— І быў ранены, дакажы, што я ня быў ранены… Я магу знакі ад пуль паказаць.
— Пакажы!
Зынга скінуў фрэнч, рашпіліў сарочку й паказаў шырокія, сухія грудзі. На іх убачылі некалькі чырвоных рубцоў і знакаў — сьляды перажытага гэтым чалавекам.
— А братка-ж ты мой! — ціха падзівіўся нехта.
— То што, — сказаў стрэлачнік, — але гэта не на Баранавіцкім фронце, ты там ня быў. Хлусіш…
— Я ўсюды быў, — горда заявіў Зынга: — Я поўсьвету пехатой прайшоў і больш я забыў, чым ты, смаркач, ведаеш… Я многа чаго знаю.
— Але ці цябе хто знае?
— А цябе хто знае!? — зароў Зынга, закасваючы рукі, але ўвагу яго адягнуў буфэтчык. Вышаўшы з-за буфэту, ён закрычаў:
— Вон пайшоў адсюль з сваёю гармоньняю, каб і духу твайго тут ня было… Што ты тут гвалт паднімаеш… На чорта тут мне твае гэтыя гаворкі пра Баранавіцкі фронт ды пра паграбы з напіткамі… Ты тут не павінен знаходзіцца… Мар-рш!
І ён схваціў яго гармоньню і выкінуў на ганак. Зынга выскачыў усьлед, забраў гармоньню і заявіўся зноў, гатовы заўсёды піць, спрачацца, іграць і быць выкіненым на вуліцу. Шкура на твары яго варушылася ад нэрвовасьці і вочы нечага шукалі.
Паспакайнеўшы, буфэтчык, прыпёршыся жыватом да стала, сказаў:
— Гэтыя раны яго не ад куль, ён ня быў на вайне. Гэта яго за пакражы дубасілі.
— Дакажы! — крыкнуў Зынга: — дай мне на рукі факты!
Буфэтчык маўчаў.
— Пакажы ты свае знакі, — ня сьціхаў Зынга, — пакажы, як ты пражыў… Валяўся, як япрук у саломе…
Буфэтчык плюнуў і пайшоў на сваё месца. І была ў яго постаці нейкая засмучанасьць чалавека, якому няма чым пахваліцца.
Падобныя сцэны адбываліся ў піўной амаль ня кожны дзень, і цэнтральнай асобай іх заўсёды быў Захар Зынга. Буфэтчык ня мог адважыцца ня пускаць яго сюды, ведаючы, што, дзякуючы яму й яго гармоньні, тут кожны вечар поўна людзей. І Зынга тут піў і іграў на гармоньні маршы, вальсы і полькі. Часта перад тым, як ісьці дадому, позна ўночы, ён ужо ледзьве валодоў нагамі, тады яго выводзілі на вуліцу. Здаралася, што ён лажыўся тут-жа на ганку, выцягваўся і ляжаў так у цемені ночы, прытуліўшыся да свае гармоньні. Тады, узьнепакоеная тым, што яго доўга няма, прыходзіла дачка яго Рыта, брала яго пад руку і заводзіла дадому.
II
Пятым ад канца вуліцы стаяў стары дзеравяны дом у вадну кватэру, нізенькі і падгніўшы, адкуплены даўно ад управы чыгункі Дзянісам Пляцінскім, вядомым тут пад прозьвішчам бочкавоза.
Быў Дзяніс Пляцінскі нізкі й шырокаплечы стары, маўклівы й непаваротны. Хадзіў ён паволі, ступаў нагамі цяжка і меў прывычку часта, амаль заўсёды, чухаць сваю густую рыжаватую бараду на круглым і шырокім твары. Ужо некалькі год паказваўся ён у людзях у жоўта-шэрай вопратцы з грубога сукна, даўжынёю па калені і, адзеты так, здаваўся больш яшчэ непаваротным і цяжкім і меў нейкае падабенства да свайго старога дому.
Дом гэты меў два пакойчыкі і кухню — усё старое і абшарпанае. Дзьверы з сяней у кухню былі забітыя дошкамі і, замест іх, былі зроблены знадворку ў задняй сьцяне — кухня, такім чынам, была перароблена ў хлеў, дзе стаяла двое коняй, на якіх Дзяніс Пляцінскі начамі вазіў сваю бочку. Адзін пакойчык займаў ён сам, а ў другім жыў Захар Зынга з дочкаю Рытай.
Адносіны паміж Зынгай і Пляцінскім доўгі час былі нейкія офіцыяльныя, яны давалі адзін аднаму дзеньдобры і ніякіх гаворак між сабой ніколі не вялі і прычынай гэтага была, мабыць, панурасьць Пляцінскага. Толькі раз адбылося між імі маленькае здарэньне, якое іх зблізіла трохі.
У хмурны і мокры дзень восені, пад вечар, вышлі яны былі разам з піўной. Ногі іх запляталіся таксама, як і языкі, толькі розьніца была ў іх вось у чым: Зынга, стомлены „падвясельваньнем“ гармоняю публікі, меў нахіл да спакою ўсяе свае істоты, у Пляцінскага ж ад доўгае маўчанкі пачалі варушыцца ў галаве ўсякія думкі, і ён выявіў свае настроі ў словах:
— Канхоская кватэра горш сапраўднай кватэры, бо над канхоскаю кватэраю дзесяць начальнікаў сядзіць, а тут усяго адзін гаспадар.
Зынга маўчаў. Пляцінскі папрабаваў растлумачыць:
— Канхос, скажам, вызначае на свой раён аднаго старшага, а над тым стаіць другі старшы…
— Знайшоў аб чым гаварыць! — абазваўся Зынга.
— Як-то аб чым! Я сам па сабе ведаю…
— Што?
— Што я гаспадар…
— Які ты к чорту гаспадар…
Пляцінскі на хвіліну прыпыніўся, спыніў за рукаў Зынгу і грозна заявіў:
— Заўтра-ж ачысьці мне кватэру.
— Сьвісьнеш! — адказаў Зынга і пайшоў.
Пляцінскі рушыў за ім і, сяк-так дагнаўшы яго, насколькі дазволілі аслабеўшыя ногі, даў яму рукавом па шыі. Зынга спачатку як-бы зьдзівіўся, пасьля гэтае здарэньне вызвала ў памяці яго мінулае, — як яго некалі білі ў зубы ў салдатах, білі па турмах і астрогах, і нешта заварушылася ў глыбіні яго істоты мала калі быўшае раней. Ён раптам адчуў, што яго трэба тут-жа выказаць ці так як-небудзь выявіць, але як? І ён, памаўчаўшы трохі, запытаў:
— Ты яфрэйтарам ня быў?
— Кашаварам быў, — адказаў Пляцінскі.
І, сказаўшы гэта, Пляцінскі раптам прыпомніў, як у часы свайго кашаварства сышоўся ён быў з дачкою нейкага сталяра — порсткаю і вясёлаю дзяўчынаю і як цераз год яна памерла, а ён, вярнуўшыся з салдатаў, гадаваў ад яе сына. Выгадаваўшы, аддаў яго ў салдаты, адкуль ён і не вярнуўся. І вось цяпер ён, стары Дзяніс Пляцінскі, жыве адзін, заняўшыся работай з бочкаю ўночы…
Так яны ўдвох ішлі і прапускалі ўсё гэта праз свае адчуваньні. І прышоўшы дадому, моцна сапучы і чапляючы за ўсё нагамі, яны прайшлі ў пакойчык Пляцінскага, сяк-так прымайстраваліся там на скрыпучым ложку, дасталі аднекуль бутэльку гарэлкі і пачалі піць… Нешта бармочучы, кожны з іх хацеў выказаць нейкую думку, ды ня мог… Так яны пілі, барматалі і цалаваліся раз-по-разу, пакуль Пляцінскі не зваліўся там, дзе сядзеў.
Увайшла Рыта — нізкая і белатварая дзяўчына. Сьветлая спадніца густымі фалдамі ападала ў яе вакол ног; у постаці яе была маўклівасьць чалавека, прывыкшага да такіх малюнкаў. Яна моўчкі штурханула бацьку ў плячо, той з нейкім дзіцячым паслушэнствам пачаў паднімацца. Трымаючы яго за плячо, Рыта павяла яго дадому. Пляцінскі-ж застаўся адзін. Ён зьехаў з ложка на зямлю, нейк бокам пасядзеў трохі на ёй, памахаў рукою і лёг… Грузна і шырока ляжаў ён на заплёванай падлозе. Плечы яго, абцягненыя шэрым сукном старой вопраткі, уяўляліся, як нешта прыніжанае і фантастычнае. Рыжаватая густая барада, пераблытаная з вусамі, здавалася ўросшай у падлогу. Ляжаў ён круглым, памятым тварам у зямлю…
Холадна было ў хаце, і зноў увайшла Рыта і запаліла яму ў печы. Агонь асьвяціў яго чырвоным сьветам, а за вокнамі гусьціўся вечар.
Як-бы што прыпамінаючы, Дзяніс пачаў варочацца і ўсё крактаў, як з-пад якога-небудзь цяжару:
— Калі гуль-ляць, дык гуляць!.. Душа хоча… Праўда ці не?!
У тую ноч ён ня выехаў на сваю работу з бочкаю, і коні яго, недагледжаныя, старыя і такія-ж каравыя, як і іх гаспадар, стаялі ў хляве і церліся шыямі аб сьцяну.
Ноч была цёмная і мокрая.
III
З высокіх і сьветлых вокан клюбу чыгуначнікаў відаць было канцавыя будынкі гораду, пуціны чыгункі, выходзіўшыя далёка ў поле і само поле — у кустох, канавах і дарогах, з шырынёю да сініх лясоў. У лагчынах, далёка, туліліся да зямлі палявыя хаты, далі там былі дымна-сінімі і вузкімі істужкамі блыталіся дарогі. Некалькі раз у дзень з жалезным грукатам імчаліся ў гэтую сінюю шырыню з гораду паязды, некалькі раз прыходзілі адтуль у горад — і гэта была адмысловая вялікасьць і сіла. Жалезны грукат, раптам зьявіўшыся сярод роўнасьці поля, парушаў яго ціш і задуменнасьць, — хараство травы і шэрай зямлі зьмянялася хараством жалеза…
У вокан гэтых часта стаяла Рыта адвячоркам і глядзела туды ўніз.
І дарогі тыя і сінь былі ёй знаёмымі з малых дзён і цяпер, кожны дзень была там яна з лапатаю на рабоце каля чыгункі… А раз, даўно ўжо, бацька, Захар Зынга, прышоўшы дадому позна з піўной, п'яны і моцна там пабіты, расказаў ёй, што і маці яе была родам адтуль; гаворка з бацькам у тую ноч была новай для Рыты, яна некалькі дзён пасьля яе ўсё думала аб бацьку, старалася вызваць у сваім выабражэньні постаць нязнанай мацеры, старалася і не магла. І пасьля гэтага пачала яна мяшаць свае дзявочыя мары з думкамі…
Прышоўшы пад вечар з работы, яна была трохі дома адна, пасьля йшла сюды да гэтых вокан, а як цямнела, зноў была адна дома і калі вельмі позна ня было бацькі — ішла па яго ў піўную.
Раз у такую ноч яна прывяла яго дадому пабітага, знайшоўшы яго на ганку. Ён усю ноч стагнаў, а назаўтра ня ўстаў з пасьцелі. І яна, пайшоўшы на работу, першы раз адчула да яго нейкае, нявыяўленае раней замілаваньне дачкі да хворага бацькі. Вечарам, кормячы яго, яна першы раз плакала над ім і ўгаварвала пакінуць піць, а ён маўчаў, часта вінавата моргаў чырвонымі вачыма і здаваўся сам сабе грубым, агідным і ненавідным для ўсіх. На трэці-ж дзень, як падняўся ён, сказаў ёй, што піць больш ня будзе і пашукае работы. Між імі сталі блізкія адносіны, якіх ніколі раней ня было. Яна сьпяшалася з работы дадому, яе цягнула туды; ён ёй здаваўся слабым і немагушчым, якога трэба даглядаць і ня спускаць з вачэй.
Ён заставаўся дома адзін, хадзіў па хаце, выходзіў на чыгунку й чакаў Рыту. Гармоньня яго стаяла над дзьвярыма на пыльнай паліцы нечапанаю. А адзін раз, як сьвяціла сонца й ад вокан ляталі ў паветры доўгія слупы залатога пылу, раптам захацелася яму зайграць. Ён сьцягнуў гармоньню, сеў на лаву, палажыў яе сабе на калені і доўга браў, з рознымі адценьнямі, усякія акорды. Пасьля зайграў „польку-сьмех“ і раптам нечага засумаваў. З вялікаю нецярплівасьцю чакаў ён вечару і на зьмярканьні, хаваючыся ад Рыты, узяў пад паху гармоньню й пайшоў у піўную. Там ён іграў, пасьля перадаў гармоньню другому, а сам узяўся ў бокі й пачаў скакаць трапака, пакуль яго сілай не пасадзілі на месца. З таго вечару зноў пайшло ўсё, як і раней.
Тады Рыта зноў мала з ім гаварыла, часам шкадуючы яго, часам носячы ў сабе на яго нешта, падобнае да злосьці.
Задумёная і нейкая кволая ў перад-вячэрнім змроку, яна часта стаяла пры клюбных вокнах, гледзячы ўніз у далячынь, пакуль больш зьбіралася вакол яе людзей. Тады бяз трывогі й вострых думак праходзіў вечар. Толькі, як ідучы дадому, спускалася яна з усходаў на вуліцу, прыкра і сумна ёй рабіліся праразьлівыя зыкі бацькаўскай гармоньні. Тады нейкая трывога апаноўвала ёю…
У тую ноч, як Захар Зынга піў і цалаваўся з Дзянісам Пляцінскім, Рыце нездаровілася й ад гэтага вастрэйшымі былі адчуваньні і думкі.
За сьцяной крактаў Пляцінскі, а яна, палажыўшы бацьку, доўга не магла заснуць. Крыўда ад нечага й перад нейкім узбуджвала ў ёй нэрвовасьць, яна доўга ляжала не варушачыся, пасьля запаліла агонь, прабавала сядзець, хадзіць па дварэ, зноў лажыцца і перад самым днём ня вытрымала й заплакала. Зьявілася раптам варожасьць да бацькі, яна пабудзіла яго, каб сказаць, што сягоньня раней ідзе на работу; ідзе цяпер-жа, абы ня бачыць ні гэтых сьцен ні яго. Тады нейкая трывога зьявілася на яго п'яным яшчэ, змучаным твары. Сапучы перагарам гарэлкі і стогнучы, ён узвалокся на ногі; шатаючыся ў бакі, прайшоў да дзьвярэй і назад. Нейкая ўпартая рашучасьць была цяпер у гэтай высокай і памятай постаці. Ён раптам асунуўся зноў на пасьцель і хрыплым голасам сказаў:
— Рыта.
Яна маўчала.
— Рыта! — зноў і мацней пазваў ён.
Цяпер яна глянула на яго, усё-ж варожа і з недавер'ем.
— Рыта, — загаварыў ён, — ня йдзі зусім сягоньня, я прадам гармоньню і аддам грошы табе. Гэта была апошняя ноч… Калі што якое, дык да Дзяніса нават прыстану на работу.
— Ня трэба, — сказала яна сурова, — нікуды табе прыставаць ня трэба. Нічога ты не рабі, толькі ня пі.
Ён востра глянуў на яе, часта памаргаў вачыма, уткнуў твар у вострыя свае калені і, стараючыся раздавіць нейкі цяжар, сказаў:
— Якраз так маці твая мне даўней гаварыла.
І сказаўшы гэта, кінуўся ніцма на пасьцель і маўчаў.
Рыта глядзела на яго моўчкі, змагаючыся з жаданьнем, раптам ахваціўшым яе, пайсьці да яго і сказаць яму што-небудзь ласкавае, ніколі мусіць ім нячуванае. І яна ня вытрымала, падбегла да яго й ахваціла галаву яго рукамі. Ён усхваціўся й першы раз у жыцьці сваім пацалаваў дачку сваю…
Між імі тады ўстанавілася як-бы нейкая маўклівая згода. Яны нічога не гаварылі, і ўсякі па сабе адчуваў моўчкі. Рыта пайшла на работу…
Застаўшыся адзін, Захар Зынга сьцягнуў з паліцы гармоньню, падняў яе вышэй галавы й з усіх сіл даў ёю па сукаватай калодзе. Кавалкі гармоньні разьляцеліся па хаце. Ён пазьбіраў іх, адчыніў вакно і кінуў на вуліцу ў гразь. Пасьля сьпешна адзеўся й пайшоў у ўправу чыгункі прасіцца на работу. Адтуль прышоў ён вясёлы, успамінаючы сваё даўнейшае рамяство-цясьлярства.
Адшукаўшы ў сенцах заіржавеўшую сякеру, ён пайшоў да Дзяніса Пляцінскага, узяў у яго брусок і, прыстроіўшыся пасярод хаты, пачаў тачыць сакеру.
І ўсё з нецярплівасьцю чакаў дадому Рыту.
IV
З таго дню ён акуратна хадзіў на работу й зусім не хадзіў у піўную. Дзяніс Пляцінскі некалькі раз падгаварваў яго пайсьці выпіць, але яму ўдавалася перамагаць спакусу. А адзін раз, убачыўшы Дзяніса п'яным, увайшоў да яго, паляпаў па плячы і сказаў:
— Эх ты, пакінуў-бы ты піць!
— А табе што, — абазваўся пануры Дзяніс.
— Мне нічога. Што мне! Я ня п'ю.
— Ну й маладзец! — сярдзіта сказаў Дзяніс.
Каб заспакоіць яго й выказаць яму нейкую шчырасьць, якая раптам зьявілася, Зынга сказаў:
— Я табе, калі хочаш, прыбаўлю рубель за кватэру.
— І добра зробіш, — адказаў Дзяніс Пляцінскі, крыва ўсьміхнуўшыся ад недавер'я.
— Папраўдзе рубель накіну.
— Ты гэта не жартуеш?
— Не.
— Эх, брат ты мой! — разгаварыўся Пляцінскі, напоўніўшыся раптам нейкай, мала калі вядомай яму шчырасьцю, — жывом мы, брат, з табою разам. Праўда ці не?
— Праўда…
— Жывом мы з табою, значыцца, разам; даўно мы жывом разам. Я аб гэтым часта сяджу і думаю. Яй богу, братка, думаю… Ведаеш што, хадзем — я пастаўлю поўбутэлькі…
З вялікай цяжкасьцю перамагаючы спакусу, Зынга адмовіўся.
— Ага-га, ты ня хочаш, — сказаў тады Дзяніс Пляцінскі, — ня хочаш, значыць, са мною выпіць… Так-так, ня хочаш, значыць, ага, я ведаю… Ідзі сабе…
Зынга пайшоў.
— Ідзі к чорту! — крыкнуў яму ў сьлед Пляцінскі.
І зразу пайшоў і яшчэ больш напіўся адзін.
Было гэта ў нядзелю, ясным і цёплым днём. Зынга вышаў на двор, сеў на сонцы, на вялікі камень, што ляжаў каля парогу замест ганку і слухаў, як з падсохшай вуліцы беглі крыкі дзяцей… Напроці яго, за гнілым нізенькім платцом, каля суседняй сьцяны, залаціліся на сонцы пажаўцеўшыя вішні, нейкія птушкі падскаквалі на гэтых тоненькіх галінах, далятала й сюды з блізкіх палёў белае павуціньне. Скрозь востры пах дыму чутно было, як пахне зямля — вільготная ад восені, абвеяная ветрамі й зацалованая сонцам. І тут, на гэтым цесным дварэ, адчувалася неабдымнасьць яе прастораў, яе воля й размах…
Плылі аднекуль здалёк песьні, з гораду чутна была музыка. Гэтыя шырокія зыкі бурна слаліся над зямлёю й будзілі нейкія слаба вызначаныя думкамі імкненьні, як-бы кволыя ўспаміны прайшоўшага ці адчуваньне надыходзячага.
Раптам шырокі крык заглушыў усё. І магутны стук нейкі пачаў шырыцца над зямлёй. Ён рос і расказваў усяму аб нейкай вялікай сіле, цьвёрдай і непераможнай, з важнай і патрэбнай для свайго панаваньня дадатнасьцю — непазбаўленьнем хараства… І, як водгульле, — блізка абазваліся сьвісткі. І гэта на яснай ціхай зямлі.
Захар Зынга быў ахвачан вострым настроем. Нешта цягнула яго йсьці некуды, нешта рабіць ці глядзець на што. І ён пайшоў туды, за горад. А там поезд падыходзіў да гораду.
Грымела жалеза магутнымі гімнамі, і далячынь, і бясконцасьць была ў жоўтай дарозе.
З лёгкасьцю нейкаю ён стаяў на адным месцы, хацелася яму самому тут дзейнічаць, чым найвялікш выявіць сябе перад усімі ці разам з усімі…
Насустрэч яму па дарозе бегла Рыта, вясёлая й прыгожая, з глыбокімі адзнакамі на твары частых думак, але з маладою гульлівасьцю ў постаці.
— Ты адкуль? — запытаў ён.
— Гуляць хадзіла.
— Адна?
— Тата, — сказала яна, — хадзем, я табе скажу.
Яму здалося, што яна нешта нядобрае яму скажа, і спахмурнеў трохі, устрывожыўся нейк, а пасьля раптам аформілася выразна ў яго думка, што добра-ж вельмі, што піць ён пакінуў.
— Гавары, ну…
— Я паеду адсюль. У суседні горад мяне на работу пасылаюць…
І ёй уявілася раптам, што ўсё-ж вельмі добра. Ён, зломаны, скалечаны душой з самых маладых год сваіх, пакінуў піць, ходзіць цяпер на работу, пабацькаўску ўсьміхаецца ёй часта, ласкава й шчыра. Ён тут пабудзе трохі, а пасьля яна возьме яго да сябе туды й будзе даглядаць яго з замілаваньнем, як-бы ў награду за ўсё раней перажытае.
— Цераз тыдняў два я прыеду зноў сюды й забяру тады цябе з сабою.
І яму ўсё гэта гаварыла аб нечым радасным, новым і вельмі важным.
Весела прышлі яны разам дадому, пілі чай і пазвалі Дзяніса Пляцінскага. Той вечарам зьбіраўся выяжджаць з бочкаю на работу, цяпер-жа нікуды не сьпяшаў і панура слухаў, як яму з захапленьнем аб дачцэ сваёй Рыце расказваў падсусед яго Захар Зынга.
— Зайграй што, — папрасіў Пляцінскі.
— Няма гармоньні, — з чуць адчуваемай трывогай суму адказаў Зынга.
— А дзе ты яе дзеў?
— Яна мне больш не патрэбна.
— Колькі ты ўзяў за яе?
— Танна, — адказаў Зынга, трохі саромячыся перад Рытай за сваю хлусьню.
— Колькі?
Зынга мяшаў чай.
— Каму прадаў? — дапытваўся Пляцінскі. У яго раптам зьявілася жаданьне гаварыць.
— Так адзін… вясковы хлапец…
Пляцінскі пасядзеў яшчэ трохі, пасьля вышаў і кіўком галавы пазваў за сабою Зынгу. Той вышаў у сенцы.
— Ня пускай нікуды Рыту, — загаварыў Пляцінскі: — ня пускай ты яе нікуды. Няхай жыве тут.
— Чаму?
— Таму, што яна ў цябе тут на вачох будзе. Яна, скажам, ня дзіця, але-ж… Гэта яна ня замуж ідзе… Ты-ж бацька ёй…
Гаворачы так, Пляцінскі мала думаў аб гэтым. Ім кіравала другое. Слаба адчуў ён, што нечага пачне не хапаць у яго доме, як паедзе Рыта. Ён і сам ніколі ня мог падумаць, як ні то шкода яму было Рыты, ні то нейкае бацькаўскае замілаваньне, няпрыметнае для самога сябе, насіў ён у сабе для яе. Было гэта ў яго ў пачуцьцях, у сьвядомасьці не магло ў яго, няпрывыкшага думаць, быць тае веды, што калі чалавек не глядзіць на ўсё з высоку ці філёзофічна, то трудна яму быць адзінокім.
— Які з мяне бацька, братка ты мой! — загаварыў Зынга: — ці мала яна цераз мяне пакутавала? Яна цяпер на вольную дарогу вышла, час цяпер такі, шырокі, то яна й мяне з ямы выцягне… Ого, мая Рыта! — закончыў ён з радаснай гордасьцю.
Вечарэла. Сьветлы лажыўся змрок.
Дзяніс Пляцінскі хутка выехаў з двара, а Зынга доўга сядзеў на камені каля дзьвярэй і гаварыў з Рытаю…
Назаўтра-ж ён, каб як-небудзь услужыць ёй, сам пайшоў на станцыю купіць ёй білет на чыгунку. Правёў яе, выяўляючы клопат у розных дробезях, усадзіў яе ў вагоне і доўга глядзеў усьлед поезду.
І сумна і радасна было яму аднаму ў тую ноч.
V
Зусім жоўтымі сталі вішні і пачалі скідаць з сябе лісты. Ранешнімі першымі замаразкамі мерзьлі перад вокнамі сьпелыя бэры… Сонечныя былі дні.
Раз, прышоўшы з работы, пад вечар, Зынга памагаў Пляцінскаму абіраць гэтыя бэры. Наабіралі яны іх некалькі кашоў, рэшту страсьлі; пасьля сядзелі на камені каля дзьвярэй.
Маўкліваму ад прыроды Пляцінскаму добра было маўчаць. Зынга-ж з тых часоў, як пакінуў піць, таксама часамі любіў памаўчаць. Так і сядзелі яны моўчкі абодва. Пляцінскі вылічваў у галаве сваёй, колькі яму заплаціць управа чыгункі за ачыстку ўборнай на таварнай станцыі, у Зынгі-ж думкі былі розныя дробныя.
Блізка быў вечар.
— Зынга Захар тут жыве? — пачуўся з вуліцы голас.
— А чаго?
— Пісьмо.
Гэта было незнаёма Зынгу. Цягаючыся па сьвеце, многа чаго бачачы й перажываючы, быў ён нейк усё-ж далёка душой сваёй ад людзей. І гэта было першае пісьмо, за жыцьцё атрыманае ім.
Як малое дзіця, пабег ён да варот, выхваціў з рук чалавека пісьмо, доўга варочаў яго ў руках, далікатна, паволі, як-бы баючыся чаго, пачаў разрываць яго. Ад няпрывычкі чытаць ён доўга ўглядаўся ў ліст паперы, сьпсіаны вялікімі літарамі, пакуль упэўніўся, што Рыта вядзе вялікую й цікавую работу, што яна хутка прыедзе й забярэ яго з сабою.
Пісьмо было поўна ласкавых слоў і гэта таксама было новым для Зынгі, разьмякчыла яго, зрабіла падобным да дзіцяці…
Вакол быў пах зямлі, дыму і груш.
Гэтыя грушы, рассыпаныя па жоўтым лісьці, ляжалі ў яго каля ног, і пахам і выглядам навявалі на чалавека нейкую светласьць. Яны нагадоўвалі яму цяпер нешта мінулае, варушылі ўспаміны аб ім.
Можа й ня было зьвязана з імі вострых вельмі перажываньняў, але сьветласьць гэта адчувалася. Была яна і ў зямлі, якое многа было пройдзена, была яна ў такіх самых вясеньніх днёх, ясных і ціхіх, калі й працавалася й гулялася й многа было перапакутавана. Многа раз білі яго; многа раз ён біў; такім-жа сьветла-здаровым васеньнім днём пахаваў ён жонку сваю… І ўсё гэта, як нешта далёкае і па часу і блізкае, уявілася без асабістых выразных здарэньняў, а так, усё, доўгае, вострае і важнае, бо яно-ж гэта запаўняла жыцьцё, бо, апрача-ж яго, нічога больш ня было, хоць і было яно часта нядобрым і пакутным…
Вастрата гэта ахваціла Захара Зынгу.
— Эх ты, брат ты мой, — сказаў ён, коса глянуўшы на Дзяніса Пляцінскага.
Той маўчаў, нешта думаў і ўпарта чухаў бараду.
І раптам зьявілася ў Захара Зынгі патрэба стаць блізкім гэтаму панураму чалавеку, выявіць перад ім якую-небудзь шчырасьць. Ён павярнуўся да яго й пачаў глядзець на яго. А той скончыў свае вылічэнні і, мусіць, выгадна для сябе, бо пляснуў рукамі, што мала калі з ім бывала, пакалупаў задумённа ў носе і сказаў:
— Конь мой белы закульгавеў, то няма як ехаць мне сягоньня. Дык ты, братка, пастаў мне кватэрку, калі маеш грошы, бо ў мяне якраз сягоньня няма. Я табе аддам…
— Хадзем, — рашуча сказаў Зынга, махнуўшы на бок галавою й рукою.
— Удвух?
— Удвух.
— Праўда?
— А я што, не магу йсьці з табою?.. Я-ж табе казаў, набаўлю табе рубель за кватэру, бо не такі я чалавек… Сягоньня мне выдалі за работу грошы, і я ня скнара якая-небудзь!
Яны пайшлі, і Зынга ўсё гаварыў. Дайшоўшы да піўной, ён раптам прыпыніўся ў задумленьні; былі ў яго думкі даць Пляцінскаму грошай на гарэлку, а самому вярнуцца дадому, пакуль яшчэ ня позна, але пачуў у піўной знаёмыя галасы і адчуў вялікі смутак, што няма ў яго гармоньні.
— Ну, ты што? — тузянуў яго за рукаў Пляцінскі.
— Хадзем, братка! — адказаў Зынга й палез на ганак.
Там яны сядзелі з Пляцінскім за поўнач, дадому йшлі абняўшыся, пакуль дайшлі, некалькі раз лаяліся, многа раз цалаваліся і нарэшце заснулі на аднэй пасьцелі ў Пляцінскага.
Назаўтра быў хмурны дзень, цярусілася імгла, плылі па небу сіня-чорныя хмары і голыя вішні перад вокнамі гойдаліся й расказвалі аб хмурнай глыбокадумнасьці.
Зынга не пайшоў на работу. Дзяніс Пляцінскі паехаў з бочкаю ў горад, а ён у нерашучасьці, у нэрвовасьці і ў сьмешным сьпяшанні хадзіў па хаце і цёр рукі. Пасьля, як прыпомніўшы нешта важнае, патрэбнае і нават неабходнае, хутка адзеўся, абмацаў у кішэні грошы, пайшоў у горад і купіў там гармоньню. Да самага вечару ён цацкаўся з ёю — разглядаў, пробаваў галасы, браў акорды, а як надышоў вечар і зьявіўся Пляцінскі — яны ўдвух пайшлі ў піўную.
Там яны прасядзелі да дзьвёх гадзін ночы.
V
Адзін раз вечарам Захар Зынга сядзеў у піўной і вяла браў на гармоньні мінорныя акорды. Вакол яго гулі падпіўшыя людзі.
Зьверху, з клюбу, чуваць было бурную музыку рояля, а з вуліц чуўся яшчэ ня сьціхшы на ноч шум гораду.
Зынга чакаў „кліентаў“.
— Іграй, — грукнуў грубы й сіплы голас.
Зынга павярнуў у той бок галаву. Там сядзеў даўнейшы гандляр быдлам, барадаты й тоўсты Пруткевіч.
— Што йграць?
— Што хочаш… Весялі…
— Мажор браць?
— Мажор, шміжор — мне ўсё роўна… В-валі!..
Зынга грануў фэльд'егерскі марш.
— Пачакай, — перапыніў яго вялы голас нейкага сінятварага, зморшчанага чалавека, — зайграй мне разлуку.
Перамяніўшы тон, Зынга зайграў вальс.
— Разлуку грай! — падняўся чалавечак.
— Ты хочаш з галавою разлучыцца, ці не! — заявіў Пруткевіч, — глядзі, а то шыю зьвярну.
— Каму, мне шыю зьвернеш?
— А ты хто такі!?
— Я хто!? Я праўшчык фартап'янаў! От хто я! А ты хто?!
Знаёмства гэтых людзей адбылося так, што Пруткевіч падняўся, намерыўшыся даць праўшчыку фартап'янаў па шыі, але тады раптам пасярод піўной вырасла постаць жанчыны. Зынга раптам прыпомніў, што яна дагэтуль сядзела моўчкі, з нейкім маладым, як-бы вайсковым і піла піва.
Нізкая і намазаная парфумай, у чорным, памятым шырокім пальто з густым фалдамі, яна адапхнула да сьцяны Пруткевіча й папрасіла Зынгу:
— Падыграйце.
Зынга, гатовы, глянуў на яе.
Жанчына засьпявала:
|
Ой, у полі ды на волі цераз межы-ы-ы… |
Голас у яе быў сіплы і нечым нядобрым спачатку павеяла ад гэтае яе песьні. Пасьля, як Зынга пачаў ціха, каб не заглушыць яе, падыгрываць, яна нейк павесялела, і голас яе стаў сакаўным нейкім і больш прыемным.
|
Пазарастала травою, |
Яна затупала нагамі, і тады праўшчык фартап'янаў памог ёй прыпеўку:
|
Ой, гоп!.. |
— Іграй, братка, — прасіў нехта Зынгу, — на выпі і іграй.
Зынга выпіў. Жанчына, ня скончыўшы, сьціхла.
— Іграй польку!
— Польку-сьмех?
— Якую хочаш.
— Якую ты хочаш? Мне ўсё роўна…
— Дай яму выпіць.
— На, выпі ды йграй.
Зынга зайграў „польку-сьмех“.
— Зайграй от што… Падыграй.
Гэта прасіў праўшчык фартап'янаў.
Абцёршы вусы, ён яшчэ выпіў, паднёс шклянку Зынгу і яшчэ выпіў сам. Зынга нарыхтаваўся.
— Слухай!..
Зынга расьцягнуў гармоньню, а той засьпяваў.
|
Р-р-размалюю прачындалы. |
— Ты што за злыбеду сьпяваеш, эй ты!.. — гукнуў Пруткевіч.
— Зынга, не падыгрывай яму!
А той змоўк, плюнуў, абцёр вусы і залепятаў сьмешным голасам і п'яным мотывам тое самае.
Пруткевіч сарваўся з месца, схваціў яго за плечы, падняў вышэй стала, грукнуў яго нагамі па падлозе і, патрасаючы ім у такт, страшнаю актаваю зароў:
|
Дзед б-боб-б малаціў |
Зынга, радасны, з усіх сіл рэзнуў на гармоньні гэты мотыў, а Пруткевіч, адкінуўшы ў бок праўшчыка фартап'янаў, пайшоў трапака.
Тады зьявіўся буфэтчык і яшчэ двое з ім і пачалі разганяць вясельле.
— Сталоўку зачыняць цераз цябе! — крычаў буфэтчык Зынгу.
— Сталоўку?! — грозна запытаў Зынга.
— Сталоўку!
— Пайшоў ты к… з сваёй сталоўкай.
Буфэтчык схваціў яго за каўнер і выпхнуў на вуліцу.
Падыгрываючы нейкі мотыў, Зынга прайшоў паволі дзьве суседнія вуліцы, пакуль яго не разабраў хмель. Тады вярнуўся і, лаючыся і йграючы, пайшоў дадому.
Дзяніса Пляцінскага ня было дома, і сені былі замкнёны.
Зынга пастаяў каля дзьвярэй і дагадаўся, што трэба выняць вакно, але ногі ўжо ня трымалі яго й галаву вадзіла ў бакі. І ён там-жа аб'ехаў на зямлю, дзе стаяў. Абняўшы гармоньню, ён так і задрамаў, трасучыся ад холаду.
Перад самым днём прыехаў Дзяніс Пляцінскі.
— Хто гэта? — запытаў ён моцна.
Зынга маўчаў.
— Хто тут? — мацней гукнуў Дзяніс.
Чалавек падняў галаву.
— Захар!?
— Зьмёрз я, — адказаў Захар, ляскаючы зубамі.
— Ідзі ў хату.
— Адамкні дзьверы.
Ніяк не мог сагрэцца Зынга. Тросься ён доўга, пачаў стагнаць, а пад вечар у яго зьявілася гарачка. Ноччу ён упаў у бяспамяцтва.
На другі дзень Пляцінскаму было многа клопату — хадзіў ён па доктара і завозіў Зынгу ў бальніцу…
Няведаныя ім раней пачуцьці апаноўвалі яго…
VII
Пахла зямля, і вецер адносіў вугольны пыл у поле… Ціхая была трава, пажаўцеўшая і прыпаўшая да зямлі. Ясна было…
У той дзень і памёр у бальніцы Захар Зынга.
Дзяніс Пятліцкі запрог свае коні ў старыя драбіны і моўчкі адзін павёз яго хаваць. Ён сядзеў згорбіўшыся на белай, новай, пахучай смалою, труне, паволі, як-бы з нейкай упэўненасьцю, сьцёбаў пугаю коні, а як яны прабавалі бегчы — стрымліваў іх…
Вечарам ён доўга сядзеў адзін, цёр пальцамі твар і сярод ночы раптам падняўся і, сам з сабою разважаючы, пашоў даў тэлеграму Рыце.
Рыта прыехала цераз дзень раніцаю. Таксама ясна было.
Яна з Дзянісам Пляцінскім мала гаварыла, хадзіла на магілкі і, як прышла назад, раптам сабралася ехаць.
— Паедзеш? — сказаў Пляцінскі.
— Паеду.
— Саўсім?
— Ня ведаю. І яна пайшла на станцыю.
Ён дагнаў яе за варотамі, схваціў за руку і, трасучы яе сваімі каравымі цьвёрдымі пальцамі, усё гаварыў, глытаючы словы:
— Дачушка… родная… Рытачка… родная…
Яна абняла яго галаву і пацалавала ў зморшчаны лоб.
Ён больш яшчэ сагнуўся і пайшоў паволі назад. Цераз хвіліну ён запрагаў коні ехаць на работу.
А яна ішла да станцыі бакавою пуцінаю чыгункі. Лёг ужо чорны вечар і, прытаіўшыся, маўчала зямля. Толькі горад повен быў зыкаў. Яны беглі над зямлёй, шырокія, неабдымныя, магутныя сілай стварыўшага іх чалавека. Яны маглі зрушыць сьвет сваёю магутнасьцю — так гэта ўздымалі яны істоту чалавека…
Бясконцасьцю, у вагнёх, ішоў факельны ход… Ня было канца ні зыкам, ні людзям, ні пачуцьцям. І на мяжы іх думак вырасла ў Рыты: „Усё чалавецтва ў гэтым ходзе“…
Поезд крычаў і стукаў, зьбіраўся адыходзіць, а Рыта стаяла, ахопленая жаданьнем пайсьці туды, і з усімі ўсё йсьці ды йсьці…
1926 г. Травень