павеваў з Захаду) ўсьведамляла патрэбу сялянскае рэформы. Цікава, што імкненьне гэтае асабліва сільным было на беларуска - літоўскіх землях.
Мае слушнасьць I. Горемыкін[1], пішучы, што „у апошніх часох самастойнага існаваньня Польшчы на карысьць сялян ня было зроблена нічога: соймы тых часоў, якія займаліся рознымі праектамі і зьменамі, не хацелі і не маглі закранаць гэтую так важную справу“[2]. Гэтак прадстаўлялася палажэньне сялян і сялянскае пытаньне на беларуска-літоўскіх землях у найагульнейшых рысах перад падзеламі Польшчы. „Пазбаўлены усялякай праўнай апекі,—піша гісторык З. Мякотін[3], аддадзены цалком пад уладу свайго пана, селянін зносіў ад апошняга ўсе гвалты, якія прыходзілі яму ў галаву, падлягаў суроваму трактаваньню з боку пана й яго эканомаў і страшному эканамічнаму ўціску, быў навет часамі пазбаўлены тае зямлі, якая была адзінай падставай яго існаваньня“.
Пасьля прылучэньня да Расеі земляў б. беларуска-літоўскага гаспадарства ўведзены былі адразу на гэтых землях законы, абязуючыя ў Расеі. У адносінах да сялян законы гэтыя розьніліся ад існуючых датуль пад Польшчай тым, што прыгон аблічаўся з мужчынскае душы. Адразу-ж пасьля першага падзелу наступіла для сялян пагаршэньне іх палажэньня[4]. Указ з 1775 г., дазваляў прадаваць сялян без зямлі. У Расеі гэтага роду прадажа была агульным зьявішчам[5]. У Польшчы таксама здараліся такія выпадкі[6]. Было „аднэй з найцямнейшых старон польскага падданства тое, што падданага можна было прадаць або дараваць без зямлі“[7]. У Расеі аднак існаваў сапраўдны „гандаль сялянамі“,[8] як агульнае зьявішча. Усе расейскія гісторыкі, навет пішучыя выразна у вялікадзяржаўным расейскім духу, сцьвярджаюць, што ані Кацярына II, ані Паўла I не палепшылі палажэньня сялян. У загадзе ген.-губ. Неплюева (8 лістапада ст. ст. 1794 г.) прыказваецца земскім камісарам[9] даглядаць, „каб сяляне спаўнялі адносна да паноў паводле старых звычаяў усе павіннасьці, уносілі аплаты і заставаліся найпакарнейшымі у падданстве“[10]. Выпадкаў бунтаў сялян за часоў Кацярыны II на забраных Расеяй землях ня было[11]. Аднак, стараннасьць расейскіх уладаў у недапушчаньні бунтаў сьведчыць што нездаваленьне ў масах існавала. У „Учрежденіи о правленіи губернія-
- ↑ I. Горемыкинъ I. с. стр. 119.
- ↑ Расейскі гісторык Н. Костомаров, як ведама, лічыць уціск сялян галоўнай прычынай упадку Польшчы
- ↑ В. Мякотинъ „Крестьянский вопросъ въ Польше въ эпоху ея разделов“. Спб. 1889 стр. 77
- ↑ S. Kutrzeba, op. cit. т. III, стр. 179. - W. Grabski op. cit. стр. 243
- ↑ Гл. Семевскій „Крестьяне въ царствованіе Екатерины II“ т. I.
- ↑ S. Kutrzeba, op. cit. t. III, стр. 179
- ↑ J. Rutkowski, I, стр. 63
- ↑ гл. Романовичъ - Славотинскій: „Дворянство въ Россіи отъ начала XVII в. до отмѣны крѣпостного правас Кіевъ 1912 стр. 346 і наступныя
- ↑ 3емскія камісары 6ылі устаноўлены з мэтай утрыманьня спакою ў паветах і местах
- ↑ Екатерининскій Сборникъ II, № 120.
- ↑ Ibid., II, № 55.
