ні французам, ні прусаком. Ён не быў падобны да селяніна з бліжэйшага сяла, ён не быў падобны да салдата.
Ён быў апрачуты ў доўгаполую блузу, падобную да ваеннай шынелі. Ён быў, з аднаго боку, пужлівы і нясмелы, з другога — дзёрзкі і нахабны, ён рухаўся наперад тры крокі і азіраўся назад, прапускаючы два наступных. Што гэта быў за чалавек? Ноч, напэўна, ведала пра яго больш, чым дзень. У яго знарок не было з сабой мяшка, але былі надзвычайна шырокія і глыбокія кішэні. Час ад часу ёй спыняўся, азіраючыся навокал палахліва і нясмела, нібы чакаючы назірання з таго ці з другога боку. Потым ён корпаўся на зямлі з якімісьці бязгучнымі і нерухомымі фігурамі. Потым зноў выпростваўся, уздыхаў і краўся далей. Яга коўзкая паходка, шпаркія і таямнічыя жэсты рабілі яго падобным да начных нетапыраў, якія гняздзяцца ў руінах і якіх старадаўнія германскія паданні называлі нячыстымі істотамі. Калі вы ноччу ідзеце па палях, то можаце спаткаць такіх начных галенастых птушак.
Вось яны сваім сілуэтам вычэрчваюць прыблізна такія-ж фігуры, якія сустракаюцца на палях бітвы, насычаных крывёю.
Угледзеўшыся ўважліва ў туман, можна было заўважыць на некаторай адлегласці маленькую, запрэжаную галоднай клячай, шчыпаўшай крапіву праз цуглі, маркітанскую павозку з павеццю з прасмоленага вербняку, якая спынілася і была нібы схавана за руінамі, што знаходзіліся на Нівельскім шасе пры павароце дарогі з Мон-сен-Жана ў Брэн-л'Але. У павозцы нейкая жанчына сядзела на скрынках і клунках. Мабыць, існавала нейкая сувязь паміж той павозкай і гэтым валацугам.
Ноч была ясная. На небе не было ніводнага воблачка.
Не гледзячы на тое, што зямля была заліта крывёю, месяц захаваў сваё белае святло.
У лугах галіны дрэў, надламаныя карцеччу, але яшчэ не ўпаўшыя і падтрымліваемыя карою, ціха хісталіся ад начнога ветру. Павевы ціхія, як дыханне, варушылі хмызняк. Ціхі шолах травы быў падобны да ўздыху адлятаючых душ.
Воддаль смутна чуліся крокі падыходзіўшых і адыходзіўшых патрулёў і дазорных у англійскім лагеры.
Гугамон і Ге-Сент па-ранейшаму палалі, утвараючы адзін на захадзе, другі на ўсходзе — два велізарных факелы, да якіх далучаліся, падобна да расцягнутых рубінавых караляў з двумя карбункуламі на канцах, ланцуг агнёў англійскага бівуака, які разгарнуўся вялізным поўкругам па ўзгорках на гарызонце.
