апраўданне панавання памешчыкаў і капіталістаў. Таму трэба зыходзіць не з таго, чым магло б стаць уніяцтва. Трэба зыходзіць з таго, чым яно аб'ектыўна было, чые інтарэсы абараняла. А было яно, як і ўсякая іншая рэлігія, «опіумам народа», апорай эксплуататараў. Іншым яно і не магло быць.
Мы думаем, што М. Прашковіч проста недакладна выказаў сваю думку. Трэба было сказаць, што праваслаўная царква была той рэакцыйнай сілай, якая перашкаджала пранікненню ў краіны славянскага Усходу свецкіх навук, перадавых поглядаў. Таму адыход ад праваслаўнага кансерватызму можна разглядаць як з'яву прагрэсіўную. Гэта правільная думка. Вядома, што праваслаўная царква вызначалася асаблівым кансерватызмам, захоўвала вернасць старадаўнасці, рашуча змагалася супроць свецкіх ведаў, навукі і асветы. Амаль адзінымі аўтарытэтамі для яе былі Біблія, «Толковая Палея», твор Кузьмы Індзікоплава «Хрысціянская тапаграфія» ды некаторыя творы «айцоў» царквы. Калі Лаўрэнцій Зізаній павëз Маскву свой «Катехизис», у якім меліся звесткі свецкага характару, праваслаўныя артадоксы прызналі яго ератычным.
Аўтар вядомай тэорыі «Масква-трэці Рым», «старац» Пскоўскага Елеазарава манастыра Філафей з гордасцю гаварыў аб сабе наступнае: «Человек сельский и невежа в премудрости, ни в Афинеях родился, ни у мудрых философов учился, ни с мудрыми философы в беседе не бывал. Учился есмь книгам благодатного закона, чим бо моя грешная душа спасти и избавится вечного мучения». Такое выказванне трэба разглядаць як выклік свецкім ведам. Працытаваўшы гэтае месца ў сваёй працы, рускі савецкі гісторык А.М. Сахараў робіць вывад: «Сумненняў тут не можа быць: ідэолаг ваяўнічай царквы паўстае супроць усяго таго, што звязана з новай культурай Адраджэння, супроць «лацінства», з якім пранікала гэтая разбуральная для царквы культура» (пад «лацінствам» праваслаўныя царкоўнікі разумелі не толькі і нават не столькі каталіцызм, колькі наогул еўрапейскую культуру).
І далей А. М. Сахараў адзначае, што такія тэорыі праваслаўных тэолагаў, як «Масква-трэці Рым», падрывалі аснову для развіцця кантактаў і сувязей з «лацінскім» Захадам, ставілі Расію ў становішча нацыянальнай выключнасці. «Падпарадкаваўшы свайму кантролю і ўплыву духоўнае жыццё краіны, разграміўшы ератычныя рухі, царква надоўга скавала культурнае развіццё ў многіх адносінах, адгарадзіла рускую культуру ад «лацінства», ад заходнееўрапейскай культуры якраз у эпоху бліскучага ўздыму-у XVІ-XVІІ стагоддзях» (А. М. Сахаров. «Церковь и образование русского централизованного государства». «Вопросы истории». № 1, 1966, стар. 64-65).
Гэта зусім не здымае пытання аб той ролі, якую адыгрывала царква ў стварэнні рускай цэнтралізаванай дзяржавы. Але не трэба забываць, што гэтая дзяржава была феадальная. І ў гэтых адносінах «заслугі» і каталіцкай і праваслаўнай царквы аднолькавыя. Калі ж гаварыць аб перадавых тэндэнцыях у развіцці культуры еўрапейскіх народаў ХV-ХVІІ ст. ст., дык яны звязаны не з каталіцтвам і праваслаўем, а з гуманізмам і рэфармацыяй. І трэба адзначыць, што яны зрабілі добры ўплыў на перадавую беларускую культуру. І гэта здарылася таму, што Беларусь уваходзіла тады ў склад Вялікага княства Літоўскага, якое з другой палавіны ХVІ стагоддзя злучылася з Польшчай. Ф. Энгельс у «Дыялектыцы прыроды» адзначыў, што «ўся Заходняя і Цэнтральная Еўропа, уключаючы сюды і Польшчу, развівалася цяпер (у эпоху Адраджэння. - М. А.) ва ўзаемнай сувязі, хоць Італія, дзякуючы сваёй ад старажытнасці атрыманай у спадчыну цывілізацыі, працягвала стаяць на чале» (Ф. Энгельс. «Диалектика природы», 1948, стар. 148).
Звернемся цяпер да артыкула «Истине вопреки». Перш-наперш, кідаецца ў вочы яго тэндэнцыйны характар. Аўтары артыкула мажуць М. Прашковіча толькі чорнай фарбай (хоць у яго ёсць і правільныя думкі). А чорнай фарбай, як вядома, можна затушаваць усе колеры. Справядліва папракаючы М. Прашковіча за ацэнку уніі як з'явы прагрэсіўнай, яны кідаюцца ў другую крайнасць, сутнасць якой заключаецца ва усхваленні дзеячаў праваслаўнай царквы. Калі аднаго з ініцыятараў уніі І. Пацея яны называюць «цемрашалам», то праваслаўныя свяшчэннаслужыцелі А. Філіповіч і І. Труцэвіч выступаюць толькі як прыхільнікі аб'яднання Беларусі з Расіяй». Рэлігійнай дзейнасці гэтых царкоўных служак аўтары зусім не закранаюць. Не закранаюць таму, што не хочуць бачыць класавай сутнасці праваслаўнай рэлігіі. Бясспрэчна, А. Філіповіч быў прыхільнікам аб'яднання Беларусі з Расіяй, і ў гэтым станоўчы бок яго дзейнасці. Але ў яго няма і грама рацыяналізму, элементаў асветніцтва, як няма ніякіх пробліскаў дэмакратызму. Гэта быў глыбока рэлігійны чалавек, заўзяты абаронца інтарэсаў праваслаўнай царквы.
В. Люкевіч і Я. Трашчонак крытыкуюць М. Прашковіча за тое, што ён прапануе перавыдаць творы уніятаў І. Пацея і С. Косава. Другіх твораў, якія, на думку М. Прашковіча, таксама трэба было б перавыдаць («Перестрога», «Апокрисис» Филалета, рэлігійныя творы М. Сматрыцкага), яны не закранаюць. Чаму? А таму, што яны з'яўляюцца апалогіяй праваслаўнай царквы і праваслаўнага манарха. Паводле логікі В. Люкеві-
