Глядзі ўдалеч - убачыш далеч; глядзі ў неба убачыш неба; зірні ў маленькае люстэрка - убачыш толькі сябе. Кузьма ПРУТКОЎ
У № 12 часопіса «Полымя» за мінулы год была надрукавана рэцэнзія М. Прашковіча на кнігу А. Коршунава «Афанасий Филиппович. Жизнь и творчество». (Выдавецтва «Наука и техника», 1965). Прыкладна праз два месяцы пасля гэтага у друку з'явіўся артыкул аспірантаў БДУ імя Ул. І. Леніна В. Люкевіча і Я. Трашчонка «Истине вопреки», прысвечаны крытыцы рэцэнзіі М. Прашковіча. І рэцэнзент і аўтары артыкула знайшлі агульную мову толькі ў адным - у ацэнцы кнігі А. Коршунава «як карыснай і змястоўнай». У астатнім яны разыходзяцца, і перад намі выразна выступаюць два пункты гледжання на гісторыю беларускага народа феадальнай эпохі, на сацыяльныя, рэлігійныя і іншыя працэсы, якія адбываліся ў краіне і параджалі, з аднаго боку, дэмакратычную ідэалогію, а з другога-ідэалогію класа феадалаў.
Адмоўная рэакцыя на рэцэнзію М. Прашковіча мае сваё тлумачэнне. Справа ў тым, што і ў наш час ёсць яшчэ катэгорыя людзей, не здольных зразумець, што не ўсё тое, што звязана з дзейнасцю рускіх цароў і праваслаўнай царквы, было прагрэсіўнае. Таму ўсё тое, што пранікала да нас з краін Заходняй Еўропы (і нават славянскай Польшчы) успрымаецца імі як ад нячысціка. Адсюль-праклён у адрас усіх каталікоў і дыфірамбы ў адрас праваслаўных дзеячаў, асуджэнні манархаў і феадалаў іншаземных і паклоны рускаму цару і памешчыкам, рэверансы ў бок рускай феадальнай дзяржавы і падазронае стаўленне да Вялікага княства Літоўскага, якое па сваім этнаграфічным складзе, па сваёй тэрыторыі і культуры было пераважна беларускае. Трэба сказаць, што гэта адваротны бок тых «гістарычных канцэпцый», якія разглядалі перыяд існавання Літоўскай дзяржавы як нейкі «залаты век» у гісторыі Беларусі, затушоўваючы класавую барацьбу, сацыяльны і нацыянальны прыгнëт.
Марксізм у аснову ўсякага гістарычнага працэсу кладзе не рэлігійны і не нацыянальны прынцып, а тое, што Карл Маркс назваў «грамадска-эканамічнай фармацыяй». Марксізм заўсёды на першае месца ставіць пытанне аб уласнасці і лічыць рухаючай сілай гістарычнага развіцця барацьбу класаў. «Гісторыя ўсіх да гэтых часоў існаваўшых грамадстваў, - падкрэсліваюць К. Маркс Ф. Энгельс у «Маніфесце камуністычнай партыі», - была гісторыяй барацьбы класаў». Аб гэтым заўсёды павінен памятаць даследчык, калі ён сапраўды хоча быць марксістам. І не проста помніць альбо абмежавацца дэкларатыўнымі фразамі аб класавай барацьбе, а пастаянна зыходзіць з таго, што ў рабаўласніцкім, феадальным і капіталістычным грамадствах расстаноўка сіл заўсёды ішла па класавым прызнаку.
Як жа абстаіць справа наконт гэтага ў М. Прашковіча--з аднаго боку-і яго апанентаў-з другога. Скажам адразу: што датычыць дыялектыка-матэрыялістычнага погляду на грамадства, то тут і аўтар рэцэнзіі і аўтары артыкула дапускаюць недакладнасці. Але найбольш блытаніны ў В. Люкевіча і Я. Трашчонка.
Прашковіч, ацэньваючы кнігу Коршунава, адзначае, што аўтар у большасці выпадкаў змог правільна разабрацца ў заблытаных супярэчнасцях той эпохі, паказаць складаную рэлігійную і палітычную барацьбу. Разам з гэтым рэцэнзент зауважае і слабыя бакі
