|
І туды і сюды навакола глядзі:
Ўсюды тхлань, усюль гідкае нетра.
Па карчох, па дамох цэлы тыдзень брыдзі,
Цябе душыць гнілое паветра.
Сьцеражыся дрыгвы, бо, як ведзьма, глыне,
Чорт у процьму пацягне за ногі;
Прападзеш пад карчом у дрыготным багне,
Дзе няма ні пуці, ні дарогі.
Сум пануе вакол, страхацьцё і жуда,
Плача каня ў кустох на балоце;
Адусюль на цябе паглядае брыда,
Млее сэрца, дрыжыць у самоце.
2. ШТО БЫЛО ДА СТВАРЭНЬНЯ ПАЛЕСЬСЯ.
Зіхацела даўней тут вада, нібы шкло,
Быпцам неба лялелась другое.
І Палескай зямлі тут зусім ня было, —
Быў абшар вадзяністы затое.
Толькі рыбкі ў вадзе зычна плюхалісь тут,
Мігацелі хвастамі на дзіва.
На жар-Сонца глядзеў акунёў цэлы жмут,
Карагод пачынаў палахліва.
Сонца ўсходзіла з хваль, на надводны абшар,
Бо пад коўдрай вады начавала.
Красавалі ў глыбі плоймы колераў, хмар,
Было сонечных косак ня мала.
Неба ў люстры вады аж на самае дно,
На бурштын апускалася чысты,
І дрыжала яно, і блішчала яно
Пэрлямутравай плахтай іскрыстай.
І блакіт расьцьвітаў да нябёс ад вады
Абрусом-палатном з павуціны
На блакіце — блакіт. За гадамі гады
Гэтак шлі векавечнай пуцінай.
Ветрык хмаркі ганяў, ветрык зыбаў віры,
Цішыню лёгкім шэптам трывожыў;
Калыхаў ціш вякоў ад пары да пары,
Бы дзіцё сваё песьціў і гожыў.
Стыгла маць-Цішыня. Ні людзей, ні зьвяроў,
Ні драўлякаў, ні траў, ні зямліцы…
Вадзяніцаю Цьма з-пад шкляных пустыроў
Выхадзіла на ўзьверх падзівіцца.
Быў нямы Божы сьвет, нібы камень-скала,
Быў нямы даль-абшар над вадою;
Цішыня, як мара, вандравала, плыла.
Шлі тады так капа за капою…
Ў алатырных палёх Бог на небе сядзеў,
Галубіную кнігу чытаў Ён.
З глыбі вод угару злы нячысьцік глядзеў,
І зьмяіную кнігу трымаў ён.
Ў белай кнізе сьвятой было мудрасьцяў шмат
Аб дабры векавечным, аб долі.
Ў чорнай кнізе страшной было жудасьцяў шмат
Аб сьмяротных грахох, аб нядолі.
Паміж небам-зямлёй самаграйка-дуда
На грудзёх дзеда-Сонца вісела.
Побач ціха плыла сьветлых хмар грамада,
Побач зьяньне блакітнае млела.
Нібы птушкі ў гнязьдзе, спалі гукі дуды,
Іх ніхто ня будзіў наракола
Так плылі, так ішлі за гадамі гады,
Бы з вясёлак адвечнае кола.
З валакністых агнёў ткала даль паясы,
Аздабляла ў нябёсныя краскі;
З яркіх зорак-вачэй ткала даль абрусы,
Дуда спала пад сонечнай ласкай.
Вось дуда сьніла сон, заварожаны сон:
Матылькамі кружыліся зыкі.
Абляцеў белы сьвет дзіўны тон, вешчы тон
Пад рукамі сівога музыкі.
Сьпеў імкнуў на абшар лебядзіным пуцём,
Дудар граў і сьпяваў гымны-песьні.
Бачыў хаткі сялян, бачыў панскі харом,
Вольны сьвет дудару быў за цесны.
Сьлёзы ў ясных вачох зьялі сьветлай расой,
Акраплялі ратайскія грудзі.
Людзі шлі на агонь. Людзі рынулі ў бой,
Згадаваныя песьнямі людзі.
Нібы хвалі плылі, бы рвануўся сыр-бор,
Грамада шла, гуляла, сьпявала.
І глядзела ўгару на нябёсны прастор,
І надхненьне ў вачох красавала.
Колькі моцы было ў родных песьнях людзей,
Радасьць брызгала сьветлай навалай.
Гукі шчасьця расьлі з гарапашных грудзей,
Зычным выраем песьня лунала.
Вось дуда сьніла сон: Абяздолены край
Між балот і лясоў дрэмле ціха.
Па лугох і палёх жабраком ходзіць Бай,
Па шнурох мчыцца Злыбеда-Ліха.
Край той сьпіць, як стары занядужаны дзед
За цямнюткай за курнай пячуркай,
А над краем відаць сьветлы, зорачны сьлед,
Пазахован пад шэраю хмуркай.
Ой, каб быў там пясьняр, сівабровы дудар
У забытай, загнанай старонцы, —
Ён падняў-бы людзей, разварухаў-б абшар
І паклікаў-бы ў госьці да сонца!
Скарб багаты ў зямлі захаваны ляжыць,
Сіла брызгае сьветлай крыніцай.
І прачнецца той край, будзе вечна ён жыць,
Закрасуе зарой-зараніцай.
Самаграйка дуда лятуцела ўва сьне,
На Русь Белую думкай шыбала.
І дуда сьніла сон аб сваёй старане,
Дудара беларуса чакала.
6. ЯК БОГ СТВАРЫЎ ПАЛЕСЬСЕ.
Вось уздумаў Пан Бог край Палесьсе стварыць
І людзей і жывёлін і птухаў;
І вяроўку пачаў Ён з праменьчыкаў віць,
І сівую патыліцу чухаў.
Па вяроўцы з нябёс апусьціўся ў ваду, —
Бог — вялікі штукар на ўсе рукі;
Захапіў Ён з сабой самаграйку-дуду, —
Маюць сілу вялікую гукі.
Ледзь падумаў загад — крышталёвы чаўнок,
Як цудоўны мянтуз, павазаўся.
І сявалка ў чаўне, Ў той сявалцы камок,
Як шаўковы клубок разьвязаўся.
Разьвязаўся клубок: дыямэнтавы мак
Заіскравіў, напоўніў сявалку.
Бог бярэ на вагу, Бог прабуе на смак,
Такіх зерняў ня еў Ён і змалку.
«Вось насеньне — дабро, любата, пекната?
Гэтым сьвет тут засеяці трэба!
Тут хай будзе лясок, там — трава-асата,
А далей — чарназемная глеба».
Бог плыве на чаўне ды мяркуе туд-сюд,
Нібы добры ратай гаспадарны;
Сыпне жменю дабра — і расьце, проста цуд,
Пушча-лес, нібы сад вялізарны.
Вада шчыліцца — ў міг выступае гаёк,
А за гаем — лугі, сенажаці.
Зелянеюць палі і шуміць каласок,
Ажыла ўся зямеліца-маці.
Выступаюць ушыр, разьлягаюцца ўдаль
Лугі, пожні, даліны і ўзгоркі.
Кветкі граюць, блішчаць, зелень ладзіць свой баль,
Мігаціцца раса, нібы зоркі.
Прамяністым агнём сонца грэе зямлю,
Аздабляе луг сьвежы і сочны.
Цяплыня… Хоць дзіцё палажы на ральлю,
Дык пачне тут расьці відавочна.
7. ІГРАЮЧЫ НА ДУДЗЕ, БОГ СТВАРЫЎ ПТУШАК, ЗЬВЯРОЎ
І ПЕРШАГА ПАЛЯШУКА.
Ой, пачатку няма, ой, канца ня відаць
Шчыр-красе агняцьветаў і хварбаў.
Вось, давай на дудзе Бог іграць ды іграць —
І зьявіліся новыя скарбы:
Замільгаў матылёк, зашумела пчала,
Зух-стрыгунчык між травак туркоча.
І зязюля пяе, кволы гук завяла,
Громка болбатка ў лесе балбоча.
Грае Бог на дудзе. Лось выходзіць на лог
З лагавішчаў дрымучага бору;
Тур лагодна глядзіць на атару ў палёх,
Што пасецца на вольным прасторы.
Грае Бог на дудзе і плыве песьня-гук,
Бог насеньне вакол раскідае.
На паляне стаіць, нібы дуб, паляшук,
Першы раз Божы сьвет аглядае.
Выкрасае агонь, дыміць люльку ўзасос,
І магерку кідае на камень;
Зірк туды і сюды — уваходзіць у стос,
Бурчыць: «Хату збудую тут. Аман!»
Шмат клапот, шмат турбот, паляшук, будзеш мець,
Ты глядзі, ня спудлуй, а трымайся!
Прападзеш, як разок заваронішся ледзь,
Над сабой пастыром быць старайся.
Дзеі-думкі твае — гэта стада гаўяд
На даліне абшырнай жыцьцёвай.
Пуга-цямлівасьць іх хай бароніць ад здрад,
Няхай рупнасьць трымае ў захове,
Станеш пасьвіць як сьлед — будзеш сыты і сам,
Пачне Доля па нітцы скакаці;
Загультуеш — карысьць будзе злыбедам-псам, —
Загрызуць цябе ў полі і ў хаце,
8. ЧОРТ УКРАЎ У БОГА НАСЕНЬНЕ, А БОГ НІБЫ-ТО
НЯ ПРЫКМЕЦІЎ.
Бог плыве на чаўне, а тымчасам злы чорт
Круць і верць вакол Божае вабы.
Чорт з рагамі, з хвастом і худы, як той хорт,
Чорт — гідкі і сьлізкі, нібы жаба.
Нібы ўюн, туд і сюд вакол Бога шальмец,
На насеньне ён сьлюнкі пускае;
Трэ аб човен бакі, дасьць пад човен нурэц,
Дразьніць Бога, як малпа дурная.
Раптам лапу тыц-мыц, цапнуў жменю дабра,
Проста з рук вырваў Божых чарцюга.
Ён насеньне глынуў і паплыў, як мара,
Рагатаў жарабцом лайдацюга.
Бог маўчаў — яму што? Кончыў працу. Назад
Па вяроўцы ўскарабкаўся ў неба.
На аблоках ляжыць. Спачывае, і рад,
Што нацацкаўся болей, чым трэба.
9. ПАЛЯШУК ГРАЕ НА ДУДЗЕ.
Кінуў з неба дуду на зямлю Бог ўніз,
Паляшук ад яе слодыч мае.
Скача поле і лес, скача зьвер сярод хмыз,
Як ратай на дудзе заіграе.
І дабрэе злы воўк; ён глядзіць, бы ягнё,
І ківае ў лад-тахт галавою.
Нібы рой галубкоў, замаўчыць груганьнё
І нясецца над мягкай ральлёю.
Ня кусае вужак; ён зьвярнуўся клубком,
Заварожаны слухае граньне.
Хоць у рукі бяры, перазайся вужом, —
На цябе, як анёл той, ён гляне.
Паляшук на дудзе пасьля працы цяжкой
Грае цэламу сьвету на дзіва.
Адыходзіць, як цень, жальба з цяжкай журбой,
На душы бы хто мажа алівай.
Плывуць гукі ў прастор, нібы птушкі нябёс,
Разлягаюцца пошчакам дробным.
Рады краскі, трава; ў сьвітках — кропельках рос —
Апранаюцца пышна, аздобна.
І журчыць ручаёк, байку-казку пляце,
Дудару вельмі шчыра уторыць, —
Во’ ад чараў дуды ўся зямля запяе,
Зараз камень нямы загаворыць…
Ой, на свеце няма ні мацней, ні пякней
Зычнай песьні і простай і шчырай;
Паляшук нават сьмерць забывае пры ёй,
Яго сэрца пускаецца ў вырай.
Думка рэчкай плыве ў заварожаны круг, —
Угару да зары-зараніцы,
І вяртаецца стуль, як расіца на луг,
Нібы кропля да роднай крыніцы.
10. ЯК ЧОРТ СТВАРЫЎ БАЛОТА.
Чорта гне у дугу, бельмы лезуць на лоб,
Ў жываце забурчала занадта;
Бы атруту глынуў, бы глынуў горкі боб —
То зашкодзілі Божы зярняты.
Ён крычыць на жывот, бо пачала расьці
Раптам чэрава ў стог вялічэзны,
Расьпірае бакі, ні сапсьці, ні храпсьці, —
Распучыўся ў гару ваўкарэзны.
І пачаў ён бляваць, мэкаць, нібы каза, —
То вылазіць крадзёнае бокам;
Там, дзе плюне — расьце гнілы корч і лаза,
І ракіта і дзіч ненарокам.
Чорт снуе, як павук; выпірае аж дух.
Палюе, хракае серкай, крывёю;
Ён паганіць ваду цэлай кучай рапух,
Рабакамі і дзікай травою.
Яму моташна-страх, аж хвастом лясь і лясь,
Дзе рыгне — камары, аваднішчы;
З губы купіны пруць — скок і скок, плясь і плясь,
Чорт паскудзіць ваду, брудам нішчыць.
Ад натугі язык целяпаецца ўздоўж,
І тырчыць, нібы шост сукаваты.
Ўвесь запеніўся чорт: ён сьлізкі, як той смоўж,
А плюецца, плюецца рагаты.
Там, дзе плюне, — багно і рудаўка, трава,
Тхлань трасецца, лапоча, дрыгоча;
Чадзіць голаў багун, сасе п’яўкай дрыгва,
То паморак, то трасца якоча.
Чорт нарэшце за корч зачапіўся, рыгнуў —
З жывата ўсё насеньне рванула;
Забурчала, аж бор у далі ўздрыгануў,
Аж сава дзікі сьпеў зацягнула.
Апаганіўся ўвесь чысты водны прастор,
Стаў ён чортавым вечным балотам:
Там пашлі панаваць страхацьцё, сьмертны мор,
І начніца і цмок пад чаротам.
Чарцяняты кішаць, нібы вар у катле,
Іх гадуе там чортава матка;
Паратунку няма ад іх проста нігдзе, —
Прыстаюць да лапцёў, да апраткі.
Як замуцяць народ, як пачнуць штось шаптаць,
Хто паверыць ім — пэўна загіне;
Напсуюць шмат людзей, хоць гаці іх на гаць, —
Нечысьць строіць пякельныя кпіны.
11. ЧОРТ ВАРЫЦЬ СІВУХУ НА ЗАГУБУ ПАЛЯШУКУ.
То ня вецер гудзіць, ня шуміць сухавей,
То ня гойдаюць злыя віхуры;
То над борам ня мчыць чарадзейны цар-зьмей,
То ня ладзяцца плачы-хаўтуры.
Гэта ў медных катлох між зачумленых вод
Вадзянік варыць жыжу-атруту;
Там і хмель, і палынь, і пякельны смурод —
Для людзей на лайдацтва, пакуту.
Многа бочак стаіць між балотных карчоў,
Іх пільнуюць-вартуюць вужакі:
Жыжа пенай бурліць, блішчыць соткай вачоў.
Ой, шалёныя будуць прысмакі!
І гартуецца моц, і сталюецца крэп,
І пячэ агнём, плягай пякельнай:
Голаў круціць, бы ўюн, і малоціць, як цэп,
Глузд туманіць бамбэнкам вясельным.
Ня дыміцца туман — курыць люльку сваю
Вінакур-вадзянік сярод ночы.
Нечысьць вабіць людзей, нечысьць ладзіць гульню,
Дым туманіць у самыя вочы.
Паляшук моцна п’ян; скача, песьні пяе,
Лье у глотку нячысьцікаў трунак;
Ломіць-крышыць усё, бацьку роднага б’е, —
Дзеці клічуць людзей на ратунак.
Як за клямку з дзьвярэй, цягне чорт за язык —
Паляшук нешта брыдка гавора;
Ён хрыпіць, як вапрук, ён раве, як той бык —
Па калена яму тады мора.
Працу кіне зусім, голад вострыць свой зуб,
Гніе хата і дохне скаціна, —
Прападзе паляшук. Гэта чорт-душагуб
Яго зьверне з праўдзівай пуціны.
12. ЧОРТАВА ЛАЗА АБХАПІЛА ПАЛЕСЬСЕ.ШТО
З ГЭТАГА ВЫШЛА.
Урадзіла лаза. Нясе ліха з сабой,
Перашла ад балота на поле, —
Проста рады няма, стаіць дзікай сьцяной, —
Паляшук праклінае лёс-долю.
Тут агледзіўся Бог: цэлы край прападзе
Пад чартоўскай пляцёнкай-заховай;
То-ж Палесьсе, як дзед, барадой абрасьце
Кучаравай, калючай, лазовай.
Давай сонцам пячы, давай парыць ваду —
Яшчэ болей расьце, вырастае.
І мароз Бог паслаў на лазу, на брыду, —
А лаза не баіцца, ня дбае.
Зноў бярэцца яна на вясну, як вязель,
Заглушае лугі і паляны;
Лезе ў вочы і ў твар, як дакучлівы чмель,
Сваёй лапай чартоўскай паганай.
І злуе паляшук, і сякеру бярэ,
І кусты ён цярэбіць адважна.
Няма ведама скуль, на сустрэчу чорт прэ,
Секачу ён шапкуе паважна,
Чорт частуе яго з капшука тытуном, —
Паляшук гэта зельле смакуе.
Чорт ратая заве гультаём, ласуном,
З яго люлькі жартуе, шуткуе:
«Ты радзіўся, мабыць, з сваёй люлькай ў губах, —
З губ ня выпусьціш люлькі ніколі:
Ты прывык да яе, цёнгля дыміш, аж страх,
Душыш дымам гаркім сваю долю».
«Загарыцца твой кут, — няма як ратаваць, —
Насагрэйкай сваёй ты заняты.
Прыдзе Сьмерць па душу — няма як паміраць, —
Тытуну йшчэ асталась багата».
«За жыцьцё тытуну спаліш ты цэлы стог,
На той сьвет ты паедзеш вандзонкай;
Гібель бочак віна выпівай, каб ня ссох,
Каб лілася, як рэчка, гамонка.»
І хвастом ляснуў чорт — з-пад лазы гоц і гоц —
Скача, пляшка за пляшкай сівухі;
Паляшук п’е на гвалт, паляшук п’е на моц,
Абліваецца чортавай юхай.
«Кінь лаву церабіць — кажа чорт, — лепш дуду
Прынясі ды зайграй мне вясельле.»
І пашоў паляшук па дуду на бяду
І ад бабы дастаў на пахмельле.
13. ЯК ПАРАБІЛІСЯ ЧАРТОЎСКІЯ ДАРОГІ І ЯК
ПАЛЯШУЧКА ЗРАБІЛАСЯ ВЕДЗЬМАЙ.
Жонка б’е мужыка той чартоўскай лазой,
Паляшук нешта сп’яну бармоча.
Чорт вясёлы глядзіць, круць і верць галавой
І віляе хвастом і рагоча.
Тутка рады няма, сама баба пашла
Церабіці лазу, драць на лыкі;
Ўе вяроўкі з кары, супачыць прылягла, —
Дзень пагодны, лагодны, вялікі.
Прывалюхаўся чорт. «Хто тут лыкі дзярэ?
Ды на што табе, свацьця, вяроўкі?
Нашто губіш лазу?» — Чорта сполах бярэ;
Распускае кабета шнуроўкі.
«Хочаш ведаць на што? Зара я пакажу.
Стань во’ тут, каля гэтага дуба;
Я на рукі твае во’ лычок палажу!»
Баба чорта рукою галубе.
Чорт раскіс і разьмяк, анямеўшы стаіць;
Так стаяў-бы гадамі, здаецца.
Баба лашчыць яго, росным вокам блішчыць
І сьмяецца, сьмяецца, сьмяецца.
Скрампавала яго да таўшчэзных сукоў
Лычаком і вяроўкай пляцёнай;
А лазою давай лупцаваць па бакох, —
Задрыжалі чартоўскія стогны.
Чорт рвануўся раз-два, вырваў дуб векавы
І сунуў з тоўстым дрэвам наўцёкі;
Барануе зямлю, прабівае равы,
Паратунку шукае ад зьдзекаў.
Баба мае свой спрыт і так сама ня сьпіць,
Моцна села на дуб і кіруе:
— Гэй, надева! — крычыць, — гэй, направа! — крычыць. —
І лупцуе, лупцуе, лупцуе.
Толькі пошчак гудзіць; вые чорт, нібы, воўк;
Грукат-стукат чуваць паміж дрэваў.
Чорт аслаб уканцы; зубы сьцяў ён і змоўк.
Грыміць баба: «Направа! налева!»
Бегаў чорт, узьвярнуў шыр балотных раўнін,
Нарабіў ён брады, брадзяняты;
Дзікіх выскацяў шмат, без канца азярын,
Вызяроў і кайдобін багата.
Па сягонешні дзень асталіся сьляды, —
То чартоўскія сьцежкі, пуціны;
Ні праехаць па іх, ні прайсьці нікуды
Няма як. А хто пойдзе — загіне.
Чорт засеў у глушы, з дуба бабу сьцягнуў
І зрабіў яе ведзьмаю лютай;
Ажаніўся ён з ёй і на вёскі сунуў
На нядолю людзям і пакуту.
14. АГІДНЫЯ ЎЧЫНКІ ВЕДЗЬМЫ.
Сядзіць ведзьма ў кустох, а над ёю сава
Шэрым скрыдлам плюгавым лапоча;
Крэхча жабай, дрыжыць, як жывая дрыгва, —
Ведзьма ціха замовы шапоча.
А жар-месяц глядзіць на калматы гушчар,
Нібы твар агняшчокі, чырвоны.
Ой, Палесьсе замрэ ў ланцугох ночных чар,
У сталёвых кіпцёх забабонаў.
Ваўкалакам страшным ведзьма душыць дзяцей,
Лезе чорным катом у сялібы;
Губіць спрэсу народ, муціць бедных людзей,
Кожны прэ на ражон і на хібу.
Плодзіць-родзіць чарцей, знахароў, ведзьмароў,
Паслугачак, шаптух усюль мае;
То падвеем ляціць з-пад дзікіх пустыроў
Паляшучка, вядзьмарка старая.
На людзей, на быдлё шле бяду за бядой
І бядой паганяе, бы пугай;
Замятае сьляды чараўніцкай мятлой,
Затуляе гнілою дзяругай.
Пусьціць дождж на зямлю, сыпне град ільдзяны,
З зачарованых горных харомаў;
Душаць кур і гусей каршуны, груганы,
Губяць збожжа страшныя заломы.
Сонца паліць-гарыць, нібы прысак—пясок,
Хоць пячы ў ім яйцо, як у печы.
Пошасьць, трасца бярэ, есьць дзяцей страшны Цмок,
Усіх поедам есьць і калеча.
15. ЯК ПАЛЯШУКІ ЗМАГАЮЦЦА 3 ПАМОРКАМ.
Людзі б’юць шаптуноў, у магілы кладуць,
Да зямлі прыбіваюць асінай. —
Ведзьмакі-мерцьвякі ня ідуць ня брыдуць
Па начох таямніцай-пуцінай.
Людзі ў пушчу ідуць з усіх сіл грамадой
Вырубаюць высокую хвою;
Рубяць крыж, валакуць да ракі талакой,
Ставяць крыж на гары за ракою.
Дзяцюкі аб той крыж брусок ясеня труць,
Губку ў міг да бруска прыкладаюць:
Загарыцца яна, агонь людзі бяруць,
Ва ўсіх хатах з яго запаляюць.
І гарыць дзень і ноч, і балуе агонь,
І пад крыжам ня зводзяць агнішча.
Дзед Паморак дрыжыць, як спалоханы конь, —
Ня пускае яго пажарышча.
Ходіць-бродзіць адзін між карчышчаў балот
Страшны дзед аднавокі, калматы;
Прэ да вёсак, да сёл, дзе вартуе народ, —
Дзед праплішчыцца думае ў хаты.
Пападзе на агонь, пападзе на ваду, —
Яго смаліць агонь, вада топіць.
Люд дрыжыць і глядзіць на Паморка-брыду,
Вочы пільна ў аго утаропіць.
«Ой, пусьцеце мяне; я вам шчасьце нясу,
Векавечнае шчасьце такое…
Я вам радасьць даю, нібы божу расу,
Ой, пусьцеце-ж у хаты затое!»
«Таго шчасьця няма ў ратаёў пры жыцьці, —
Яго мае кароль і нявольнік;
Яго можа багаты і бедны знайсьці,
Слаўны пан і палескі бяздольнік.»
«Гэта сьмерць, гэта сьмерць…» — кажуць людзі кругом,
«Адыйдзі-жа! акыш! мы ня хочам!»
А паморак стаіць, як той цень над агнём,
Вокам зіркае, штосьці шапоча.
Расплятаюць тады бабы косы свае
І скідаюць апраткі да гола;
Грамада голых баб шумна песьні пяе,
Аб’яжджае сахой вакол сёлаў.
І равок-баразна мае моц, як ніхто, —
Сьмерць яго не пяройдзе ніколі.
Дзед-Паморак злуе, ажна плакаць гатоў,
Ходзіць-бродзіць па чыстым па полі.
16. ПАЛЯШУК ПЛЯЖЫЦЬ ЛЕС І ВЫКАРЧЫВАЕ БАЛОТА.
Шуміць бор векавы. Лясун гойкае — страх.
Ён тут пан-уладар сярод пушчы.
Паляшук пляжыць лес. Стук і стук, трах і трах,
Толькі пошчакі граюць у гушчы.
Кружыць чорт секача. Не баіцца мужык, —
Дзераўлякі ён лысіць сякеркай;
Не заблудзіцца ён, бо да лесу прывык,
Як да сьвіткі сваёй, да магеркі.
Валіць хвою і дуб, для будоўлі кладзе,
Чысьціць лапікла, шчыра карчуе;
Сее збожжа, арэ, бараною вядзе,
І бяды за сабою ня чуе.
Жыта жнуць і пяюць, урадзіла зямля,
Жняём ладзіць дажынкі араты.
Рэчка грае, бурліць; мёдам пахне ральля,
Сонца, грэе вясковыя хаты.
Хаты лезуць у лес ўсё глыбей і глыбей,
Лясуна і нячысьціка грабяць.
Лясун стогне — лясы ўсё радзей і радзей,
А балота людзей вельмі вабіць.
Высыхае яно. Чорт сунуў аж да дна,
Бо людзей пачынае баяцца.
Чорта сполах бярэ. Страшыць сіла адна —
Гарапашная, шчырая праца.
17. ВОСЕНЬ, ЗІМА, ВЯСНА І ЛЕТА.
З шчылін бору ў вакно Восень пільна глядзіць
Шэрым бельмам сьлязьлівым, балючым.
Лес шуміць і дрыжыць, і зьвініць, і гудзіць
Жоўтым лісьцем шуршавым, дрыжучым.
Ўсё Палесьсе тады у туманістых мглох,
У вільготнай і сьлізкай апратцы.
Хтось брыдзе па дрыгве у парваных лапцёх
Па зыбучай патрэсканай кладцы.
А па Восені ўсьлед надыходзіць Зіма,
У сьнежным вэльме вандруе па лесе;
Сьцеле-беліць абшар, проста месца няма,
Дзе схавацца тады на Палесьсі…
Ўсюды нечысьць кішыць і таўчэцца круцель,
Спрэсу гурбай сялібы заносіць.
Нібы ў млыне страшным, трэцца-меліцца бель,
Вея ў трасцы трасецца, галосіць.
Гэта чорт выдае замуж дочку сваю
За брыду-ведзьмака-ваўкалака;
На балоце йдзе баль, ладзіць нечысьць гульню,
З мерцьвякоў гасьцём смажыць прысмакі.
Мчыць мяцеліца ўдаль, завіруха круць-верць,
Ваўкі выюць на сівых курганах.
Вужы-косы скубе адзічэлая Сьмерць,
Пакідае сьляды на палянах.
Чорт марозіць людзей, губіць-душыць іх шмат,
Ён пякельную злосьць спаганяе.
Людзі гінуць усюль — каля сёл, каля хат,
Ім усюды — магіла нямая.
Толькі літасьціў Бог, — прысылае Вясну;
Сонца грэе, сьнег тае і нікне.
Прабуджаецца сьвет ад зімовага сну,
Нечысьць корчыцца, з страху ня пікне.
Зноў балота-дрыгва пад бурлівай вадой,
Плывуць крыгі, мільгаюць, бы качкі,
Пні, карчы і кусты па вадзе грамадой,
Аж скрыпяць, ая дымяць ад гарачкі.
Паляшук па чаўне не баіцца плысьці —
Яму ўсюды дарожанька вольна.
Ці ня хоча ён лёс, долю-шчасьце знайсьці
На прасторы празрыстым, прывольным?
Думу думае ён, штось сьпявае ў душы,
Бы дуда у грудзех, а ня сэрца.
Адчыняе сакрэт, скарб Палескай глушы,
Нібы піша яго на паперцы.
Лета песьні пяе у вянку з васількоў
І стаіць на шаўку, аксаміту;
А гарсэцік яе — з залатых каласоў,
Саматканка-хвартух — з сінь-блакіту.
Сьлепіць шыйку яе росных пацёркаў жмут
З буйных ягад, чырвоных, як золак;
Песьціць грудкі яе абручок-баламут, —
Паясок з сяміцьветных вясёлак.
Там, дзе ступіць нагой — траўка-хохлік зірне,
Там на сонца ўгару гляне кветка;
Там, дзе гіне свой зрок — яркі сьвет мільгане,
І праменяцца шчасьцем палеткі.
18. ПЛОЙМЫ ЗДАНЬНЯЎ ПАНУЮЦЬ НАД ПАЛЕСЬСЕМ.
То ня сны-туманы, ня імгла аблягла
Густым невадам пушчы, даліны, —
Гэта ўздоўжку ў шыр-даль зданьняў цьма наплыла,
Як паводка, ў Палесьсе-краіну.
Крычыць мшалы Лясун «го-го-го!» у бары, —
Ён лясны гаспадар ганаровы;
У кароне з гальля, ў сьвітцы з цёмнай кары
Ён сядзіць на пасадзе дубовым.
Хопіць-топіць людзей у вадзе Вадзянік,
Хор русалак там ладзіць ігрышчы.
У хаціне жыве стары дзед Дамавік,
Злы Гуменьнік жыве на гумнішчы.
За пячуркай старой каты-Злыдні сядзяць
І трывожаць людзей беспрастанку.
Шлюць-завуць на людзей дзіка-смаглую раць
Трасавіц, злых Мароў, Ліхаманкаў.
Ой, страхоцьцяў зашмат мае наш паляшук,
Шмат пякельных, агідных прывабаў.
Ў старых пустках гудзіць адзінокі Кадук,
На гародах — Жалезная баба.
Зух-Паляруш імчыць звар’яцелым віхром,
Ён вясковых калечыць і бэсьціць.
Саранчою вісяць над забытым сялом
Беды розныя, розная нечысьць.
А на крушні сядзіць у тумане ў расе
Краска-дзеўчынка голая — Доля;
Яе грудкі вужак цёнгля смокча-сасе,
Плача бедная ў чыстым у полі.
Па пуцінах-шляхох залягла Варажба,
Павуцінай плятуцца Замовы.
Рвецца вужам з грудзей то Праклён, то Бажба,
Пырх і пырх ад заховы ў захову.
І чакае народ ад нявідзімых чар
Збаўцу сьветлага, гожага Воя;
Аб ім мараць і сьняць і глядзяць на папар —
Ці ня сьвеціцца постаць гэроя.
Яго шлях — млечны шях, яго маць — сонца маць,
Яго зброя з праменьняў вясновых;
На пукатых грудзёх зараніцы блішчаць,
Яго вочы — з вясёлак агнёвых.
На высокім чале сьвеціць сонца, як жар,
Месяц ясны ў руках ён трымае;
Ў сьмелым сэрцы яго шуміць вечны пажар
Зычнаколернай хваляй буяе.
Прыдзе збаўца, такі. Ён затрубіць у рог.
Рой зданьнёў, як туман, здрыганецца,
Прападзе наўсягды. Будзе вольна ў палёх.
Сьветлым Розумам Вой той завецца.
Забудуецца край. Загрыміць на ўвесь сьвет
Нябывалаю славай-грымотай;
Паляшук зажыве, бы пад сонцам мак-цьвет,
Заваюе навекі балота.
19. ІЛЬЛЯ ПАЛЮЕ ЧАРЦЕЙ. ЦМОК НІШЧЫЦЬ
ПАЛЯШУКОЎ.
Над Палескай зямлёй полаг неба вісіць
Вялізарнай тканінай шаўковай.
Рослы волат-ратай — Сонца ў неба стаіць
І блішчыць галавою агнёвай.
Гляне вокам уніз, патрасе галавой, —
Рассыпаюцца кудры-праменьні;
Неба рупна арэ залатою сахой,
Сее іскры-дабро поўнай жменяй.
Стада хмар ён пасе, штук нязьлічана шмат,
З крышталёвых крыніц ён іх поіць;
То пагоніць у кут, то іх верне назад,
Над Палескай ральлёй ён іх доіць.
Малако льецца ўніз, бы з вядра плюх і плюх,
Корміць-сыпіць абшар лугавінаў.
А тымчасам імчыць па балоце злы дух,
Ён з вясковых людзей строіць кпіны.
А нячысьцікі ўсё пад вадою кішаць,
Толькі бурбаўкі пырсь сінім кругом.
Вось задумаў Ільля тут чарцей паляваць
Над балотам, над лёсам, над лугам.
Разыграўся грымот, смаліць-паліць пярун,
Кіпіць неба, маланка балуе.
Сярод дня сее мглу Ільля; — строгі вяшчуй,
Ён чарцей, нібы качак, палюе.
Ільля громам трыміць: «Так, так, так! Го-го-го!»
«О, лупі яго, бі яго, гада!»
«Трах, трах, трах па зубах, ды па карку яго!»
«Трэсьні раз і другі ў гэту здраду!»
Паласуе дубы, запаляе стагі, —
Надта жутка на шэрым балоце.
Мокнуць дрэвы, кусты; плачуць поле, лугі,
Усё Палесьсе ў бель-поце, ў вільгоце.
І пануе Жуда, стогне-крэхча Туга,
На балоце, над полем, над гаем.
На абшарах нябёс грае хварбай дуга,
То каняку Ільля запрагае.
Трэба ехаць дамоў на спакой-супачын,
Трэба даць мужыку касіць сена;
Трэба на зіму шыць кажух з белых аўчын,
А гаспода бяз дроў — ні палена.
І паехаў Ільля, а тымчасам злы Цмок
На ўсіх тубыльцаў сее дрыготы.
Шмат глытае людзей, іх пужае знарок
Яшчэ горай, чым нечысьць з балота.
Няма рады — хоць плач, каму плакаць няма, —
Асталіся пустыя сялібы.
Над Палесьсем злы Цмок вісіць цёмны, як цьма,
Увесь край анямеў, нібы рыба.
20. АСІЛАК ЗАБІЎ ЦМОКА, А САМ СКАМЯНЕЎ
У КУРГАН.
На той жудасны час, у палескай глушы
Жылі ў згодзе ў любосьці дзед з бабай.
Ня было ў іх дзяцей, было добра ў цішы —
Ня было ў іх для Цмока прывабы.
Дзядок дровы сячэ, баба воўну прадзе.
Так плыве дзень за днём ў адзіноце.
Не баяцца бяды, хоць жывуць у бядзе,
Не баяцца жуды на балоце.
Але здарыўса цуд: зорка ў небе мігціць,
Паглядае на хатку крывую;
І расьце і цьвіце, і на хатку глядзіць, —
Апусьцілася ў хатаньку тую.
Пакацілась клубком, залатым галубком
Над бабуляй яна залунала.
Зорка стала прад ёй дзіцянём-хлапчуком,
Было клопату ў бабы ня мала.
Рос хлапчук вельмі хутка — па днёх, па начох,
Вырас моцным асілкам высокім;
Ступіць крок — грук ідзе па лясох, па палёх,
Грэе-лашчыць усё ясным вокам.
Вырваў з корнем сасну і на Цмока пашоў
Ваяваць на абшырным балоце,
Брыў-хадзіў доўгі час, таго Цмока знайшоў,
Пачалася там бітва — страхоцьце.
Аж стагнала зямля, аж дрыжала багно,
Аж кіпела вада, бы ў катлішчы.
Кінуў Цмока ў вір-глыб аж на самае дно,
Ад крыві парудзела багнішча.
Волат рад, волат горд сваёй сілай страшной,
А няма з кім падужацца болей.
Ў неба стук галавой, трах па сонцы сасной,
Нібы ўночы, сьцямнелася ў полі.
Волат рад, волат горд крэпам плеч, сілай рук,
Кроў у жылах гарыць і буяе.
Кулаком аб зямлю грук і грук, стук і стук,
Зацьвіла на душы думка злая:
Пачаў сьвет на свой лад гартаваць, папраўляць,
Перайначыць нанова парадкі;
Выпіў воду з вазёр і давай абліваць
Тэй вадою сялянскія хаткі.
Ўзгоркі соваў рукой, — то адзін, то другі, —
Нібы порхаўкі, з месца на месца:
Кінуў луг на лясы, кінуў лес на лугі, —
Няма з сілай сваёй куды лезьці.
Моц па сэрцы стучыць, крэп гудзіць па касьцёх,
Мучыць волата дзікая смага:
Трэба штосьці рабіць на прасторных палёх —
Усё роўна, ці добра, ці блага!..
Зазлаваўся Гасподзь. — Чараўніцкі туман
Спутаў волату рукі і ногі;
Дзікім мохам пакрыў, скамяніў у курган,
Што стаіць і цяпер ля дарогі.
21. ТОЕ, ШТО БЫЛО ДАЎНЕЙ, АСТАЛОСЯ І ЦЯПЕР,
ТОЛЬКІ ў НОВЫХ ВОПРАТКАХ.
Што было, тое й ёсьць, тое й будзе яшчэ, —
Заўжды кажа прымоўка людзкая.
Бог на груцы вякі, нібы збожжа, таўчэ,
Нібы лушчаны боб раскідае.
Барацьба ўсюль ідзе, няма ладу ані,
Жыцьцё вопраткі часта мяняе.
Нібы хмаркі нябёс плывуць хвілі і дні,
Пугай Сьмерці іх Дух паганяе.
Быў Ярыла калісь богам неба, зямлі,
Кіраваў цэлым сьветам вякамі.
Нарадзіўся Хрыстос — і мяняцца пашлі
На Палесьсі паны за панамі:
То Купальле — то Ян, то Пярун — то Ільля,
Ражство Бога — заместа Калядкі.
Замест зор — сьвяты крыж. А сьвяткуе зямля
Тыя самыя даўныя сьвяткі.
Аб іх песьні пяюць жабракі-дудары,
Аб іх баечнік сказы складае:
А пісьменны аб іх ад пары да пары
Мужыку, нават, кніжкі чытае.
Не паможа ў бядзе, ці кажы — не кажы,
Без бяды абыйсьціся ня можна,
Усё мае мяжу, нельга жыць без мяжы,
Гэта знае і ведае кожны.
На тым сьвет і стаіць, бо чаго-ж бы і жыць,
Калі-б людзі ня мелі жаданьня? —
Трэба вечна хацець, трэба вечна тужыць,
Пакуль не забярэ Сьмерць-кананьне.
22. СТАРЫ ДУДАР СХАВАЎ СЬМЕРЦЬ У РАЖКУ. ЛЮДЗІ
ПЕРАСТАЛІ ПАМІРАЦЬ І ЗРАБІЛАСЯ ЯШЧЭ ГОРАЙ
Сьмерць брыдзе і касой косіць старых, малых,
Нібы ведзьма пякельная тая.
Раз вандруе дудар па пуцінах лясных,
У гушчэчы ён Сьмерць сустракае.
Стала цёмна ў ваччу. Дастае ён ражок,
Каб панюхаць табакі шчапотку.
Ён ад страху дрыжыць, лезе трасца праз бок,
Ражаном стала ў горле хрыпотка. —
Сьмерць вітае яго, адкідае касу
Здрацьвянелай сваёй рукой-косткай,
«Пакуль Богу душу я тваю панясу,
Дай сюды тытуну на пачостку!»
— «Нюхай!» — кажа дудар ражок тыц ёй пад нос,
Востры дзюб сьмерць бліжэй падстаўляе.
«Ой, тытун твой слабы, як трава; дзе ён рос?
Моцы-крэпу ні трошкі ня мае!»
— «Калі так — у ражок лезь і нюхай як сьлед,
Будзеш чыхаць, праветрыцца голаў.»
Сьмерць палезла ў ражок, зачыніў яе дзед
І да хаты пашоў ён вясёлы.
Сядзіць Сьмерць у ражку: чых і чых, стук і стук,
Штосьці глуха і хрыпла лапоча.
Песьні грае дудар, стары дзед паляшук,
Робіць тое, што ўздумае, хоча.
Люд працуе, жыве; прайшоў год і другі,
На Палесьсі ніхто ня ўмірае.
Зелянеюць лугі і бялеюць лугі,
І жывецца ратаям, бы ў раі.
На шнурох — ураджай, у снапох — умалот,
Разьвялося гаўяды бяз ліку.
Дзяцей шмат у сям’ёх, распладзіўся народ
Грамадою бясконца вялікай.
Так прайшло гадоў сто, а мо’ болей за сто.
Бог людзей усё множыць на сьвеце.
Надаела старым; дзед памерці гатоў, —
А, як хоча, ня можа памерці.
І людзей і быдля на зямлі, як гара, —
Во’ зямелька разваліцца зара.
А даўненька-даўно ўжо памерці пара, —
Гэта-ж Божая, лютая кара…
Хай паморак, вайна выратуюць зямлю,
Хай ачысьцяць мяцёлкай віхурнай.
Надаела жыцьцё, адкідаюць гульню, —
Зажадалася песьні хаўтурнай.
А буяе зямля, хоць ратай не арэ,
Плодзіць-родзіць дабро без аддухі.
Ратай лезе ў багно, а багно не бярэ,
Не бярэ на балоце выбуха.
Ратай лезе ў пятлю, рэжа горла, касой,
Сабе дол на гародзе капае;
Кроў пальецца ад ран жыватворнай вадой,
Бедакоў маць-зямля ня прымае.
Наракае народ, што дудар вінават,
Бо ён сьмерць у ражку запалоніў.
«Дай нам шчасьце, дудар, — ці ты рад, ці ня рад! —
Пусьці Сьмерць нам на родныя гоні!»
Адчыніў дзед ражок, бо няма што рабіць, —
Людзі самі жадаюць загубы.
І пашла Сьмерць гуляць, і пашла Сьмерць касіць
На галодныя, вострыя зубы…
23. СЬМЕРЦЬ ДУДАРА І ХАЎТУРЫ ПА ІМ.
То ня рвецца струна, то ня лебедзь пяе,
То ня ломяцца скрыдлы сакола —
То канае дудар. Сум пануе ў сяле,
Прычытаньне чуваць навакола.
Зайшло сонейка ў бор, апусьцілась жуда,
Як кажан, чорным скрыдлам мільгае.
На каго-жа цябе, сіраціна-дуда,
Сівабровы дудар пакідае?
Анямее твой гук, засмуціцца загон,
Будуць жнеі тужыць на дажынках.
Рване сэрца, душу хворы стогн, ціхі стогн
Бяз дуды на гульнях-вечарынках.
Без зязюлі-дуды на гады край засьне,
Будзе нема маўчаць, як магіла.
І чырвоны, бы кроў, месяц круглы зірне,
Абальле цішынёй крыж пахілы.
Загуляюць вятры ў ясных сьвітках сьнягоў,
Бы каляднай парою ваўчышчы.
Сярод белых лясоў, абамлелых лугоў
Рыхтаваць будуць веі ігрышчы.
Будзе сонца пякчы ўлетку жоўты пясок
На магіле сівога музыкі.
Будзе пушча будзіць: Гэй, устань, каласок!
Чаму змоўклі дударскія зыкі?
Плача бедны народ, у жалобе ўвесь край,
Льюцца горкія сьлёзы бясконца.
Валасы свае рве гарапашны ратай:
«Што пакінуў ты нас, абаронца?»
«Будуць цюкаць на нас, будуць люкаць на нас,
Будуць крыўдзіць паны, паняняты.
Наша сонца зайшло, яркі вогнічак згас,
Што рабіць без цябе, голуб-тата?»
«Аздабляў нам жыцьцё роднай песьняй сьвятой,
Працаваць было лёгка і лоўка.
Ня кідай нас, стары, пачакай-жа, пастой!
Надалей будзь вясновым салоўкай!..»
24. ЯК ДУДАР ГРАЎ НА НЕБЕ ПЕРАД БОГАМ, ПОТЫМ
АПУСЬЦІЎСЯ НА ЗЯМЛЮ І АСТАЎСЯ ВІСЕЦЬ НАД
БАЦЬКАЎШЧЫНАЙ ПАМІЖ НЕБАМ І ЗЯМЛЁЙ.
Вось памёр дзед-дудар, ці хацеў — не хацеў.
Пахавалі ля шляху-дарогі.
Нібы птушка-арол, угару паляцеў
Аж на самае неба да Бога.
Дзеду лёгка было на нябёсных палёх
Без балот, без лясоў, без вазёраў;
Было добра яму: яго слухаў Сам Бог,
Сонца, месяц, і хмаркі, і зоры.
Чараваліся ўсе, любаваліся ўсе, —
І сьвятыя дзяды і анёлы;
Зьялі вочы ў сьлязох, у надгорнай расе, —
Гэткай песьні ня чулі ніколі.
Увесь смутак балот паляшуцкай зямлі
Красаваўся пад Божым пасадам;
Гукі моцна расьлі, гукі ціха плылі,
Гукі сыпалісь сонечным градам.
Іх імкненьне расло, як імкненьне дзьвёх сіл,
Што жывуць у вячыстым змаганьні.
І праменьні жыцьця, і трухлявасьць магіл
Узышлі на аўтар шлюбаваньня.
Стары дзед-паляшук на мужыцкай дудзе
Думкі-жальбы на небе іграе,
Аб сялянскіх шнурох, аб жывой грамадзе,
Аб турботах забытага краю.
Гук ляціць да зямлі галасьней і зычней,
Ён дрыжыць паміж зор і галосіць.
«Пусьці, Божа, назад на зямлю да людзей…» —
Паляшук ціха моліць і просіць.
«Пусьці, Божа, назад… Будзеш слухаць з зямлі
Мае шчырыя, простыя гукі.
Пусьці, Божа, назад… Я тут згіну з тугі,
Спапяліцца душа мая з мукі»…
Бог грымнуў у адказ: «Ты астанешся тут,
Бо патрэбна дуда і на небе!…»
Не паслухаў дудар, захацеў у свой кут,
Ён пусьціўся наўцёкі на глебу.
Паляцеў на зямлю і астаўся вісець
Паміж небам і роднай зямлёю;
І пачаў дзед малець, і пачаў дзед драбнець,
І зрабіўся ён птушкай малою.
Йдзе ратай на свой шнур і глядзіць угару, —
Песьня сэрца трывожыць, няйначай.
То пяе над ральлёй псальму-гымн на зару
Птушка-жаўранак, кружыцца, плача…
Ў сінь-блакіце нябёс млее пурпур зарніц,
Шэрай кропкаю туліцца птушка,
На зялёнай мяжы паміж рос-агнявіц
Ладзяць срыбныя краскі задушкі.
| 
Прапануем да спампаваньня!