Новая зямля (1923)/XXVII

З пляцоўкі Вікікрыніцы
XXVI. Агляд зямлі XXVII. Па дарозе ў Вільню
Паэма
Аўтар: Якуб Колас
1923 год
XXVIII. Дзядзька ў Вільні

Спампаваць тэкст у фармаце EPUB Спампаваць тэкст у фармаце RTF Спампаваць тэкст у фармаце PDF Прапануем да спампаваньня!




XXVII.

ПА ДАРОЗЕ Ў ВІЛЬНЮ.

Дарогі, вечныя дарогі!
Знаць вам спрадвеку самі богі,
Калі красёнцы жыцьця ткалі,
І вашы лёсы вызначалі.
Няма канца вам, ні супыну:
Вы жывы кожную часіну,
То задуменны, смутна, строгі,
Як сьлед захованай трывогі, —
То поўны чараў спадзяваньня,
То страхаў цёмнага зьніканьня,
Калі душа свой лёс прачуе,
І ноч нябыту зацянюе…
Дарогі, цёмныя дарогі!
Вы так маўклівы, вы так строгі!
Хто вас аблічыць? хто вас зьмерыць?
Хто вашы зьвівы ўсе праверыць?
Хто вашы ходы абшукае,
Бо ўсё сваю дарогу мае?
Я не зайздрошчу тым з вас, брацьці,
Каго спрадвечныя закляцьці
Не парушалі, не тамілі
І цяжкім каменем ня білі,
І для каго ўвесь гэты сьвет
Ёсьць аднае цялежкі сьлед,
Пытаньні толькі дабрабыту,
Дзе ўсё прыводзіцца к карыту,
І гэта ёсьць адна дарога,
Апроч яе, няма нічога.
Не! духа волі плынь жывая
Такога ладу ня прыймае
І ня прыхіліцца ніколі
Да гэтай лішне простай долі,
Бо сьвет і жыцьце многалучны
І многавобразны, выключны,
Таемна схованы, цікавы
І рознастайны іх праявы,
Дзе кожны момант хвалі новай
Нам штось гуторыць сваёй мовай
Для сэрца і для разуменьня;
Дзе поўна ўсё свайго значэньня,
Прыгожства, чар і глыбіні,
Дзе граюць вечныя агні,
Дзе патаемныя крыніцы
Зьвіняць, як струны зараніцы…
І толькі шкода: абмяжован
Ты, круг жыцьця, і ў путы скован
Варожым поясам спавіты,
Сатканым злыднямі ў тры віты,
З прыбітай цёмнаю пячацьцю,
Як падзалежнае закляцьцю.
Я знаю: скончыцца дарога,
Бо ноч нябыту, ноч-аблога,
Сачыць наш час ад дню раджэньня
Сьляпымі зрэнкамі зацьменьня,
Як дух закляцьця, дух праклёну.
Ды покі круг мой незамкнёны,
Я зноў хачу зірнуць назад
Пад тыя стрэхі родных хат,
Дзе зачалася пуцявіна,
Дзяцінства сьветлая часіна…
Дарогі, вечныя дарогі!
Ня вечна-ж ходзяць па вас ногі!

Дык так: зрабілі і пачатак —
Тры соткі дадзены ў задатак!..
Няўжо то праўда, не вяроза?
Няўжо канец табе, пагроза
І вечны ціск пад панскім ботам
І страх знайсьці канец пад плотам?
Няўжо то праўда, а ня сьненьне,
І мара йдзе ў ажыцьцяўленьне?
Цяпер няма назад адходу!
Скідай з дарогі перашкоду,
Ні перад чым не запыняйся
І з гэтай спадчынай сквітайся,
Што засталася ад бацькоў —
Зямелькі некалькі шматкоў,
І толькі трэба йсьці станоўка,
Адно хай думае галоўка:
Як абярнуцца тут лаўчэй,
Каб справу выканаць хутчэй,
А першым дзелам справа пільна —
Паехаць трэба ў банк у Вільню
Навесьці спраўкі, сёе-тое
Ці разрашэньне там якое.
Аб гэтым шмат тут гаварылі
І ехаць дзядзьку прысудзілі.
Убраўся дзядзька, як у сьвята;
Сказаць — ня вельмі зухавата:
Пільчак быў з простага, суконца,
І той весь вырыжаў ад сонца;
Кашуля зрэбна, але бела,
А шапка козырам сядзела,
Хоць і звалася добра з горам:
А боты вымазаў ён здорам:
А на кіёчку за плячамі
Вісела торба з кутасамі:
У торбе хлеб, кавалак сала,
З кішэні люлька пазірала —
Таварыш верны і нязьменны —
І з тытуном каптук раменны.
Незухавата, але гладка,
На ім ляжала ўся апратка.
Вось дзядзька ўжо Маргі мінае
І ў даль з задумай паглядае;
Ідзе, на жыта, погляд кіне,
На нівах сэрцам адпачыне,
Ідзе далей, ізноў сьцігае,
Дарога гэта — не малая!..
І думаў дзядзька, каб таней як,
Хоць-бы за, трыццаць пяць капеек —
А чым таней, тым лепш, вядома —
Далей ад‘ехацца ад дому.
У дзядзькі ў Стоўпцах быў дружака,
Вакзальны стораж, Доніс Драка;
Ён машыністых знаў каротка,
Кандуктарчыха — яго цётка,
А з качагарам жыў, як з братам,
І быў канторшчык яго сватам;
З тэлеграфістымі ён знаўся,
А з дзядзькам летась сьсябраваўся.
Падумаць толькі — чуць ня шышка!
І з аднаго яны кілішка
У цёткі Гэні выпівалі
І разам восі яны кралі.
І гэтай думкай, як-бы хваляй,
Падхвачан дзядзька, чэша далей
З узгорку ўніз, ізноў на ўзгорак,
Як-бы па хвалях лёгкі корак.
Але не-не, ды смутна стане,
Як ён палі вакол агляне
І гэты лес, смугой засланы,
І родны Нёман, і курганы, —
І хвайнякі і грушы ў полі,
Як-бы ня бачыў іх ніколі.
І блізкі сэрцу яго сталі
Малюнкі гэтай роднай далі,
І нейкі смутак, жаль нахлынуў,
Як-бы надоўга іх пакінуў.
Ідзе наш дзядзька, разважае
І лес Сустрэнаўку мінае,
Праходзіць грэблю і балота.
Лажылась сонца пазалота,
На верх лясоў чырвоным шляхам,
І ноч панурым крылом-махам
У змрок нізіны спавівала,
І сон на землю навявала.
Вось кончан лес, і Стоўпцы блізка.
Туман на возера лёг нізка,
Вада шумела каля мліна,
Сьвістала голасна машына,
А там, за возерам, як струнка,
Цягнулась роўненька чыгунка,
Вось пераезд, даўно знаёмы;
Правей вакзальныя харомы.
Антось зварочвае направа,
Ды йдзе на станцыю рухава.
Ўсё там кіпіць, бы ў час разрухі.
Снуюць служачыя, як мухі,
Гудуць, шумяць, бы ў вульлі пчолы,
І ходзяць шумна балаголы,
Каменацёсы з малатамі,
Таргоўкі бегаюць з кашамі.
У ліхтарох агні трапечуць;
Жыдкі крычаць, галдзяць, гергечуць
І б’юць у грудзі кулакамі,
Як-бы забіць хацелі Шмульку.
А дзядзька паліць сваю люльку,
Сядзіць, другую накладае
І свайго сябра выглядае.
— А, брат Антоні! — дзядзька чуе.
Глядзіць — аж Драка сам шыбуе,
Ідзе, ківае галавою
І газы пах нясе з сабою.
— Здароў, брат Доніс! — дзядзька рады,
Сябру ківае для парады:
— Скажы мне, браце, ці ня можна, —
Пры гэтым дзядзька асьцярожна
Прыгнуўся к Донісу, замяўся,
Ды Доніс зразу дагадаўся,
Што за патрэбу мае сябар, —
Дык ці ня можна-б мне… за хабар
Крыху паехаць на машыне?
— А вось пастой, хай люд адхлыне,
Кур’ерскі пройдзе, а тымчасам
Мы перамовімся з Уласам…
Спакойны будзь: мы ўсё абладзім,
Хоць на таварны, а пасадзім.
— Дык ты, брат, Доніс, пастарайся!
— Будзь пэўны, брат, не сумнявайся:
З казамі мы на торг пасьпеем. —
У гэты момант лютым зьмеем
Ляціць кур’ерскі. Задрыжалі
Ўсе шыбы ў вокнах на вакзале,
І ўвесь народ ураз мятнуўся,
І дзядзька наш не аглянуўся,
Як і яго людзкая хваля
Нясла, бы шчэпку ў перавале,
Як-бы хто іх тут страшна спудзіў.
Плячук тут дзядзька прынапрудзіў,
Крутнуўся моцна навакола,
Чуць з ног ня зьбіўшы балагола,
Ў жыдоўкі выбіў абаранкі,
Зато між цел прабіў палянку
Ён гэтым моцным паваротам,
У цьвёрды грунт упёршысь ботам.
Званок. Другі і зараз трэці,
І дрыгнуў цягнік, быццам чэрці
Яго сярдзіта скаланулі,
Дождж цэлы іскар сыпанулі
І страшным рогатам заржалі
Ды з дымам далей паімчалі.
Вакзал пусьцеў, люд распаўзаўся.
Антось сядзеў або сланяўся,
Балелі ногі, ўнікла сіла,
А спаць так моцненька кланіла!
— Ну, што, Антоні, рыбу вудзіш?
Засьнеш, брат, потым і ня ўзбудзіш.
Хадзем, брат, вып’ем, пагаворым! —
Сябры выходзяць крокам скорым.
Сядзяць за півам, выпіваюць,
Аб розных справах разважаюць,
А піва ім вяселіць душы,
І чырванеюць у іх вушы;
А праз кароткую хвіліну
Антось садзіўся на машыну,
На паравозе бяз білету
Чхаў да Баранавіч дасьвету.
Відаць, у добрую часіну
Зьбіраўся дзядзька ў пуцявіну:
Ў Баранавічах налучыўся
Кандуктар добры: ён згадзіўся
Давезьці ў Вільню дзядзьку сходна.
Уздыхнуў тут дзядзька наш свабодна
І, азіраючысь трывожна,
Ў вагон шыбуе асьцярожна,
Худы кандуктар тыкнуў пальцам.
І вось наш дзядзька едзе зайцам.
Тымчасам сонейка, ўсхадзіла,
Палёў узгоркі залаціла,
І белаватаю смугою
Туман павіснуў над вадою.
Вагон бітком набіт народам.
Імчыцца цягнік поўным ходам
І толькі пыл ён падымае,
Як ад табакі, дзядзька чхае.
Вайшоў кандуктар і вачамі
Шукае торбу з кутасамі.
Стхарыўся дзядзька у куточку,
І торба з ім на тым кіёчку,
З якім наш дзядзька пехатою
Учора йшоў адзін душою.
Ня спаў ён праве цэлай ночы,
На сьвет глядзець ня хочуць вочы,
А галава сама гуляе,
Машыне тахты выбівае:
Наніз падзе, назад рванецца,
Туды-сюды яна качнецца,
І грукне ў сьцену, як дурная.
Як толькі карк яе трымае!
Так на вясельлі маладуха,
Калі датне яе сівуха,
Забудзе ўсё ды пойдзе ў скокі
І чэша дробна, рукі — ўбокі,
Ня чуе долу пад нагамі
І плешча ў тахт яна рукамі.
«Лягаш» у дзядзьку ўцікаваўся
І, як з ім толькі параўняўся,
Пад бок штурхнуў яго рукою,
Маргнуў, паклікаў галавою.
Ўсхапіўся дзядзька наш праворна,
І за кандуктарам пакорна,
Ідзе ён, стомлены, заспаны,
Ня раз схінуўшыся, як п’яны.
Прывёў ён дзядзьку ў карыдорчык
(Абодвых іх трымае ворчык).
— Ізі сюды! — кандуктар кажа: —
Я буду сам стаяць на стражы —
Ідзе кантроль, дык ты схавайся
Сядзі цішком, не адзывайся,
Ня кашляй моцна і ня грукай! —
І з гэтай мудраю навукай
Кандуктар дзьверы адчыняе
І хітра пломбу ён зьнімае,
Засадзіць гвозд, ключом пакруціць,
А страх аж вочы дзядзьку муціць,
І губа ходзіць, бы ў жаробкі.
Тымчасам дзьверы бруднай «топкі»
Ўраз адамкнуў кандуктар лоўка,
І зачыніў, бы ў клетцы воўка,
Запхнуўшы дзядзьку чуць ня сілай
Да гэтай дзіркі апастылай.
Ступіў наш дзядзька крок, спыніўся —
І сьвет яму тут зачыніўся,
Стаіць, як дурань, небарака.
— Куды-ж ты ўпхнуў мяне, вужака?
Бадай ты спрах з сваёй нарою! —
Гамоніць дзядзька сам з сабою
— Ну-ж удружыў, гад! вось усунуў! —
І ў цёмны кут ён злосна плюнуў.
— Ах, вэй! што гэта? ці сьляпы ты?
То-ж тут-жа мы! — з кута сярдзіты
Пачуўся голас чалавечы.
Аж узьняліся ў дзядзькі плечы,
Ды каб схаваць, што ён спужаўся,
Спакойна дзядзька, адазваўся:
— А, гэта вы! Нашто-ж пад сьліну
Было вам ставіць абразіну? —
Тут толькі стаў ён прыглядацца —
«Зайцы» сярдзіта мітусяцца.
Яны даўно ўжо там стаялі,
Як мышы з норак, выглядалі.
Пярэдні з іх, такі вяртлявы,
Яшчэ ўсё цёрся аб рукавы.
Было ўсё чорна тут ад сажы,
Насілась густа пылу пража;
Адно вакенечка і тое
Глядзела цьмяна, як сьляпое.
А цесната — ні стаць, ні сесьці: —
Тырчы, як пень, на адным месьце!
Але сяк-так прымайстраваўся
Наш падарожны каля печы,
Разьмяў крыху грудзіну, плечы
І закурыць нарыхтаваўся,
У кут паставіўшы крывульку.
Дастаў капшук, агледзіў люльку,
Прадзьмуў цыбук, задаўшы смроду,
Што аж жыдок сівабароды —
Даўно ўжо ён на дзядзьку дзьмуўся —
Шмаргнуўшы носам, адвярнуўся.
Але наш дзядзька не шманае:
Тытун у люльку накладае;
Тытун быў свой, а ня куплёны
І драў ён горла, як шалёны,
І як казаў у нас Дзямежка,
Па галаве біў, як даўбешка.
Тытун быў хвацкі, адмысловы,
І не адзін курэц здаровы,
Хваціўшы дыму галт зьнячэўку,
Як-бы сьпірытусу кватэрку,
І чхаў, і пырхаў з паўгадзіны,
І выціраў з вачэй сьлязіны,
Аж пуп яго трашчаў і рваўся.
(Ён басарабскім называўся —
Тытун той дзядзькаў самавіты).
Як чорт, быў дым яго сярдзіты.
Паклаўшы люльку, вынуў скалку,
Адкалупіў ён цыру галку
І гасіць крэсівам. Іскрынкі,
Як залаценькія пылінкі,
З нягромкім трэскам узьвіліся,
На цыр багата паліліся.
Вось дзядзька, люльку разьдзімае,
Цыбук хрыпіць, пішчыць, сьпявяе.
Дым усё большымі клубамі
Зьвісае ў дзядзькі над вусамі.
І вось, як люлька разгарэлась —
Курыць даўно яму хацелась —
Набраў ён дыму рот паўнюткі —
Цягнуў ня меней паўмінуткі —
І клуб, як з коміна, пускае.
Нясецца дым, насы зрывае,
«Зайцом» духі ён забівае;
І мух тым дымам даняло:
Гудуць жалобна, б’юцца ў шкло.
Падняўся кашаль між «зайцамі»
І ўсе зашморгалі насамі.
— Ой, фэ! ня вытрываць! ратуйце!
Хоць нашу старасьць пашануйце! —
Крычаць зайцы ўсе ў адзін голас
І на бародах скубуць волас,
А дзядзька пыхкае клубамі
І сьмех хавае пад вусамі.
Ды ў гэты момант з карыдора
Пачуўся голас кандуктора
І грук у дзьверы кулакамі.
— Эй, ты, там, торба з кутасамі!
Якога чорта гэта смаліш?
Ты мне вагон увесь разваліш!
Пакінь курыць, бо і праз дзьверы
Праходзіць дым сюды бяз меры…
Але і дым: аж з ног скідае!
Ну, проста нос табе зрывае! —
Кантроль, даў бог, прайшоў удатна.
Вайшлі ў вагон, і так прыятна
Ў вагоне дзядзьку паказалась!
Прад ім раўніна расьсьцілалась
Палёў, засеяных хлябамі:
Загоны стройнымі радамі
Антосю вочы весялілі
І на працягу цэлай мілі
Узад пачціва адхадзілі
І расступалісь прад машынай,
Як кавалеры прад дзяўчынай
Ці як прад сьвёкрам маладзіца.
Яна-ж, як вольная арліца,
Ляціць стралою, грозна дыша
І сівым дымам цяжка пыша.
І кожны міг каля чыгункі
Зьяўлялісь новыя малюнкі:
Слупы мільгалі верставыя,
Дарожкі, сьцежачкі крывыя,
Што чуць заметна споміж збожжа
Віліся ўстужкаю прыгожа:
Лясы, гаёчкі вынікалі,
І цэрквы вежамі блішчалі
Ў жывых вянкох бяроз і клёнаў,
І пакручастых рэчак гоны
І мігацелі сёлы, дворы,
Сады, курганы, касагоры.
— Ото разгон і шыр якая! —
З сабою дзядзька разважае: —
Зірнеш — ня гледзіш канца-краю,
І гэта ўся зямлі армада
Гаспадара-цара аблада!
Вялікі богач ён на сьвеце,
Ды толькі бедны яго дзеці:
Ядуць хлябок яны з мякінай,
Зайцамі езьдзяць на машыне.
Якія дворы, божа мілы!
А ўсюды бедны люд, пахілы
Кішыць, гаротны, як мурашкі, —
І ўздых задушаны, ды цяжкі
Гатоў з грудзей яго прарвацца,
На гоман думак адазвацца.
«Эх, дзецца людзям бедным недзе!»
І ўспомніў дзядзька, куды едзе
І што яму ў тэй Вільні трэба.
Эх, цяжка ты, скарынка хлеба!
Пакуль пачуеш кроплю сілы,
То банк мо’ выматае жылы
Налогам, гэрбавым там зборам,
Не разьвітаешся ты з горам
І пусьціць жыць бадай ня голых.
У гэтых думках невясёлых
Антось да Вільні пад’яжджае
І свой гарнітар папраўляе.