Перайсці да зместу

Нарысы гісторыі беларускай літаратуры (1928)/Эпоха прыгоннай гаспадаркі/Сэнтымэнтальна-утопічнае народніцтва

З пляцоўкі Вікікрыніцы
Романтычнае народніцтва Сэнтымэнтальна-утопічнае народніцтва
Манаграфія
Аўтар: Міхаіл Піятуховіч
1928 год
Асноўныя перадумовы беларускай літаратуры

Спампаваць тэкст у фармаце EPUB Спампаваць тэкст у фармаце RTF Спампаваць тэкст у фармаце PDF Прапануем да спампаваньня!




САНТЫМЭНТАЛЬНА-УТОПІЧНАЕ НАРОДНІЦТВА

Найбольш яскравым прадстаўніком сантымэнтальна-утопічнага народна Дунін-Марцінкевіч.

Аб жыцьці пісьменьніка ў нас маюцца толькі схэматычна кароткія біографічныя зьвесткі. Проф. Доўнар-Запольскі[1] сьведчыць, што ў яго была ў рукапісу больш падрабязная біографія поэты, напісаная Аляксандрам Карповічам. Але, як сьведчыць дасьледчык у другім месцы, маскоўская цэнзура ў 1888 г. выкінула з артыкулу яго аб Дуніну-Марцінкевічу біографію поэты і яго портрэт.[2]

Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч нарадзіўся ў 1807 г. у фольварку Панюшковічах, на Бабруйшчыне; бацька яго быў арандатар—дробны шляхціц. Адукацыю пісьменьнік спачатку атрымаў у Бабруйскім вучылішчы, якое скончыў у 1826 г., а потым каля двух гадоў, да 1828 г., ён вучыўся на доктара ў Пецярбурзе, але невядома з якіх прычын мэдычнай асьветы ня скончыў і асталяваўся на сталае жыцьцё ў Менску; тут ён працаваў у розных установах (Рымска-каталіцкай консысторыі, гранічным судзе, крымінальнай палаце, зноў ў консысторыі) у якасьці ўрадоўца. У 60-х гадох ён прыдбаў на ўласныя сродкі, набытыя ашчаднасьцю, невялічкі маёнтачак Люцынку каля Менску, дзе памёр 17 сьнежня 1884 г.; пахаваны ў Тупальшчыне, мабыць, недалёка ад Люцынкі.

Біографія Д.-Марцінкевіча, такім чынам, нічога асаблівага не прадстаўляе; яна прыадчыняе нам аднастойнае і шэрае жыцьцё ўрадоўца і дробнага ўласьніка. Але пад казённым мундырам урадоўца царскай Расіі ў грудзёх Д.-Марцінкевіча білася досыць чулае і гуманнае сэрца, спачуваўшае народнаму гору. І гэта спачуваньне ён выявіў у сваёй мастацкай творчасьці.

Пісаў Д.-Марцінкевіч пабеларуску і папольску. Цалком на беларускай мове ім напісаны невялічкія вершаваныя апавяданьні—свайго роду маленькія поэмы: „Гапон" (1854), "Вечарніцы" (1855), "Купальле" (1855), "Шчароўскія дажынкі" (1857). Апроч таго, пяру пісьменьніка належаць і драматычныя творы: двухактовая комэдыя-опэра "Сялянка" (1846), аднаактовы жарт "Пінская шляхта" (1866) і комэдыя "Залёты" (1870).

Як паказваюць даты, творчасьць Д.-Марцінкевіча прыпадае на дзьве эпохі: эпоху існаваньня прыгоннай гаспадаркі і ліквідацыі яе. Адначасна ў гэтай творчасьці як-бы перакрыжоўваюцца дзьве літаратурныя манеры—сантымэнтальная рэалістычная. Асабліва выразна сантымэнталізм Д.-Марцінкевіча выяўлены ў яго вершаваных апавяданьнях, якія прадстаўляюць сабой найбольш каштоўную і паважную частку творчасьці пісьменьніка.

Сюжэты вершаваных апавяданьняў Д.-Марцінкевіча ў сваёй композыцыі вызначаюцца прастатой і нескладанасьцю; у іх пераважаюць мотывы статычныя; дынамічных, узрываючых мотываў мала. У гэтых апавяданьнях разгарнаюцца няхітрыя вясковыя гісторыі, у якіх побыт цесна пераплятаецца з романічнай інтрыгай. Найбольш цікавым па свайму сюжэту зьяўляецца апавяданьне „Гапон“, зьмест якога ў галоўных рысах зводзіцца да наступнага... Вясковы дзяцюк Гапон кахае сялянскую дзяўчыну Кацярыну; супернікам яго зьяўляецца аканом, які таксама пакахаў Кацярыну, але без узаемнасьці. Абражаны аканом помстуе: ён прадстаўляе Гапона перад паняй бунтаўніком і здае яго ў салдаты. Але нядоўгая была радасьць аканома; ён не пасьпеў скарыстаць вынікі свайго благога ўчынку; пані, даведаўшыся аб крыўдзе, якую ён зрабіў Гапону і Кацярыне, праганяе яго з пасады, а Кацярыну бярэ да сябе ў якасьці пакаёўкі. Праз пяць год Гапон ужо афіцэр, і вось жыцьцёвы лёс зноў зводзіць яго з аканомам, які трапляе ў рэкруцкі набор і прадстае прад камісіяй, дзе засядае афіцэр Гапон. Аканом, выдаючы сябе за сухотніка, імкнецца адкруціцца ад вайсковай службы, але Гапон выкрывае яго ману і ў сваю чаргу здае яго ў салдаты. Канчаецца гісторыя малюнкам вясельля Гапона, які жэніцца з Кацярынай з дазволу пані.

"Вечарніцы" заключаюць у сабе тры паасобныя апавяданьні, аб'яднаныя агульнай літаратурнай рамкай: малюецца звычай вясковых вечарніц-пасядзелак, на якіх дзед Ананія, з мэтай разважыць моладзь, апавядае розныя гісторыі. Два першыя апавяданьні яго прадстаўляюць сабой хадзячыя жарты-анекдоты, гэроем якіх зьяўляецца Зьміцер, "хоць дурэнь вялікі, ды мужык хіцер". З гэтым Зьміцерам здараюцца сьмешныя прыгоды... Адзін раз ён прадаў на таргу цялушку, выручыў ад продажу пяць рублёў і паклаў "сіненькую" паперку у кішэнь. Купіўшы селядца і паклаўшы яго гэтак сама ў кішэнь разам з папяровымі грашыма, Зьміцер заходзіць у карчму падмацавацца; там ён выпівае гарэлкі і, прагаладаўшыся, зьядае селядца разам з прыстаўшай да яго грашовай паперкай. Абрысоўкай гора і адчаю няўважлівага селяніна і канчаецца гэты першы жарт. У другі раз той-жа Зьміцер робіцца сьмешнай ахвярай кпінаў вясёлай кампаніі панкоў. Зьміцер панёс на торг прадаць пеўня; жартлівыя панкі рашылі пасьмяяцца з яго, — адзін за другім яны падыходзяць да прастацкага селяніна і праконваюць яго, што ён прадае зайца, а ня пеўня. У душы забабоннага селяніна пачынаецца завіханьне, у яго зьяўляецца раптам думка аб чарах жонкі, якая магла перавярнуць пеўня ў зайца. Ён, нарэшце, прымае жарты ўсур'ёз і пачынае выдаваць пявунчыка за шарака. Жарт канчаецца смутнай разьвязкай: паны, палічыўшы Зьмітра за п'янага, пачалі абкладаць яго кіямі; наш бядак у горы і свайго пеўня адцураўся. Трэцяе апавяданьне ад асобы Ананія, пад назвай "Стаўроўскія дзяды", у творчасьці Дуніна-Марцінкевіча займае асобнае месца. Яно прадстаўляе сабой экскурс у галіну дагістарычных часоў паганскай пары князя Грамабоя. Апавяданьне распадаецца на дзьве часткі-песьні. У першай песьні перад намі сям'я Данілы; члены гэтай сям'і: другая жонка Данілы Параска, родная дачка яе (Мархва) і падчарыца (Кася). Мачыха ўціскае падчырыцу, якая пакорна церпіць пакуту і атрымлівае, нарэшце, нагароду. У задушны дзень, калі спраўляюцца ў сям'і Данілы дзяды, у хату яго ўваходзяць мітычныя істоты—сабакі князя Боя—Стаўры-Гаўры і прыносяць з сабой два падарункі. Адзін з іх-залаты абраз лады—дастаецца Мархве, другі—жалезны крыжык—Каcі.

Другая песьня поэмы пераносіць нас у палац князя Грамабоя, да якога князь Віт зварачаецца з просьбай аб дапамозе яму ў барацьбе з паганцамі. Грамабой атрымлівае перамогу, пасьля якой радасна спатыкаюць князя. Віт раіць яму жаніцца; уся дружына падтрымлівае гэту раду. Сам лёс цудоўна прыходзіць Грамабою на дапамогу: ён сьніць сон, у якім бачыць дзядка і пекную дзяўчыну з падарункам Стаўраў-Гаўраў. Князь аддае загад адшукаць дзяўчыну з гэтым падарункам. На загад зьяўляецца родная дачка Параскі Мархва, але князь жорстка распраўляецца з ёю, скідаючы яе сам з замкавай гары. Потым зьяўляецца Кася, князь пазнае ў ёй дзяўчыну, якую бачыў у сьне, і бярэ яе сабе за жонку.

Найбольш простым па сюжэту зьяўляецца апавяданьне „Купала". Тут на фоне купальскай ночы рысуецца романічная гісторыя. Паніч-пісар кахае вясковую дзяўчыну Агату, якую гэтак сама любіць хлопец Саўка. Спаткаўшыся з Агатай у купальскую ноч, паніч раіць ёй выйсьці замуж за Саўку, а з ім любіцца і пасьля гэтага, як і раней. Агатка з агідай адкідае гэтую прапанову.

У склад апавяданьньня "Шчароўскія дажынкі" ўваходзіць пролёг, дзе даецца размова пана з войтам Навумам, і два разьдзелы. Першы разьдзел малюе нам падрыхтоўку да сьвята дажынак—выбар "царыцы дня", асобнай дзяўчыны, якая павінна паднесьці пану вянок. На гэтую ролю маецца дзьве прэтэндэнткі—Тадорка і Агатка; трэба выбраць найбольш сумленную.

Выбар адбываецца шляхам варажбы: пад рэшата ў цемры хаваецца певень, выпацканы сажай; робіцца папярэджаньне, што чалавек з чыстым сумленьнем можа сьмела падыходзіць і гладзіць пявунчыка; наадварот, у каго сумленьне нячыстае, таму лепш не падыходзіць, бо певень пры яго прыбліжэньні закрычыць. Агатка ў мінулым дапусьціла ашуканства у стасунку Тадоркі—хацела адбіць ад яе прыгожага дзяцюка Домку шляхам хлусьні і інтрыганцтва; цяпер Агатка баіцца падыйсьці да пеўня, і рукі ў яе аказваюцца чыстымі; у Тадоркі, якая сьмела падышла і пагладзіла пеўня, яны аказаліся выпацканымі сажай. Хітрыкі варажбы выкрываюць такім спосабам ашуканства Агаткі. "Царыцай-дня" абіраецца Тадорка. У другім разьдзеле апісваецца дажыначнае сьвяткаваньне з яго абрадамі, частаваньнем, забаўкамі і г. д.

Прастаце сюжэтаў у творчасьці Дуніна-Марцінкевіча адпавядае і нескладанасьць мотываў яе. Па галоўных адзнаках сваёй музы Дунін-Марцінкевіч—спозьніўшыся прадстаўнік сантымэнталізму. У яго заўважаецца пачуцьцёвасьць, якая даходзіць часам да нуднай саладкавасьці; у гэрояў пісьменьніка свайго роду гіпэртрофія сэрца, яны вызначаюцца далікатнай чуласьцю сэрца і сьлязьлівасьцю, у радасьці і горы праліваюць яны шмат сьлёз. У "Гапоне" разлучаная з сваім каханым Кацярына

...У садочку
Дый у цёмным кусточку
Горкі сьлёзкі вылівала,
Сваю долю праклінала.

Гэтак сама і ў радасьці, пры спатканьні з Гапонам, праліваюцца сьлёзы:

Як глянула Кацярынка,
Здрогнула, маўляў, асінка,
Сьлёзкі брызнулі з вачэй;
Ручкі на грудзех злажыла;
Быццам другі раз ажыла:
Гапон нашоўся пры ей.

У "Вечарніцах" апавядальнік Анані льле сьлёзы бяз усякага поваду:

Старычок цішком сядзеў
На ўзлокатках, ля стала,
На дружынку іон глядзеў,
Па шчочках сьлёзка цякла.

Перш, чым расказаць вясёлы жарт пра Зьмітра, "Стары абцёр сьлёзку белым рукавом". У тым-жа творы, у разьдзеле "Стаўроўскія дзяды", чытаем:

З зарой Кацярынка ў той дзень устала,
Беленькае лічка ў руч'ю скупала,
І з сіненькіх вочак стала сьлёзкі ліць.

Там-жа гаворыцца пра Віта, што ён, назіраючы спатканьне князя Грамабоя пасьля перамогі, — "радасну сьлёзку" кулаком абцёр"... Грамабой, у сваю чаргу, пры спатканьні "аж расплакаўся, з Вітам ён абняўся". Ідучы да князя, "спужалася Кася, сьлёзкамі заплакала". У "Шчароўскіх дажынках" у Тадоркі "з сіненькіх вочак лілісь сьлёзкі горкі". У творы „Купала" горка плача на спатканьні з пісарам Агатка:

Вось, маўляў, асінка ўся затраслася,
Уздыхнула цяжка, заламала рукі,
Горкімі сьлязамі тут-жа залілася.

Гэтак усюды ў Дуніна-Марцінкевіча цякуць сьлёзы цэлымі ручаямі: яго гэроі плачам выражаюць самыя рознастайныя эмоцыі—гора, радасьць, жах, рэлігійнасьць, узьнятасьць настрою пры ўрачыстых абставінах ды інш.

З творамі сантымэнталістых Дуніна-Марцінкевіча яднаюць яшчэ, апроч пачуцьцёвасьці, і некаторыя іншыя рысы.

У беларускага пісьменьніка заўважаецца выразны дыдактызм, у яго заўжды дабрачыннасьць атрымлівае нагароду, а хіба караецца. Па гэткай моральна-наўчальнай схэме цалкам разгарнаецца фабула "Гапона" і "Стаўроўскіх дзядоў". Першы твор—гэта беларуская "Памяла" ў мініатуры: падобна да таго, як у творы ангельскага сантыменталістага (Рычардсона) простая пакаёўка за сваю дабрачыннасьць робіцца буржуазнай паняй, і ў Дуніна-Марцінкевіча дабрачынная сялянская дзяўчына, гэтак сама пакаёўка, робіцца афіцэршай, выходзіць у людзі Гапон, а злы аканом караецца. Другі твор, "Стаўроўскія дзяды", пабудаваны на казачнай падставе: родная дачка, брыдкая з выгляду і па моральных сваіх якасьцях, гіне, падчарыца, процілеглая ёй па натуры, робіцца шчасьлівай, выходзіць замуж за князя Грамабоя. Эпізодычна гэты дыдактычны элемэнт уваходзіць і ў іншыя творы Дуніна-Марцінкевіча. У "Шчароўскіх дажынках" выкрываецца ашуканства злой Агаткі, перамагае добрая Тадорка; у творы "Купала", апроч зазначанай вышэй романічнай інтрыгі, маецца дадатак, які растлумачвае пахаджэньне самога сьвята купальля; у гэтым дадатку робіцца апотэоз сялянскай жанчыны, убогай з выгляду, але дабрачыннай па свайму жыцьцю; за гэтую дабрачыннасьць Кацярыну празывалі ўсе сьвятой; у гонар яе адбываецца быццам і самое сьвята купалы ("яна да сьвета ў рэчцы заўсёды купалась").

Уяўляючы сабой ілюстрацыю пэўнай моральна-наўчальнай тэндэнцыі, вобразы ў Дуніна-Марцінкевіча большаю часткаю будуюцца на прыёме ігры контрастаў; пісьменьнік ня ведае залатой жыцьцёвай сярэдзіны; ён пераважна рысуе нам процілеглыя моральныя полюсы—дабро і зло. У "Гапоне" на адным полюсе дабрачынныя персонажы— Кацярына і Гапон, на другім—злачынны аканом. У "Шчароўскіх дажынках" працістаўляюцца адна адней Тадорка і Агатка; у творы „Вечарніцы" у „Стаўроўскіх дзядох" сіротка Кася, з аднаго боку, і мачыха з роднай дачкой яе Мархвай, з другога, гэтак сама ўяўляюць сабой моральныя контрасты; у творы "Купала" моральна процілеглымі натурамі зьяўляюццапапсаваны паніч і дабрачынная Агатка. Угрунтаванае на абмалёўцы моральнай антытэзы портрэтнае мастацтва ў Дуніна-Марцінкевіча нявысокае; у яго маецца гатовы шаблëн, свайго роду кліше для абрысоўкі пэрсонажаў; адсюль, напр., усе яго дабрачынныя гэроіні, як дзьве кроплі вады, падобны адна да аднэй ня толькі сваімі ўнутранымі якасьцямі, але нават і па знадворнаму свайму выгляду; розьняцца яны толькі аднымі іменьнямі. Напр., Кацярына ў "Гапоне" малюецца такімі рысамі:

У Грыпіны Кацярына
Крый, божа! Бяды ня знала;
Як у садочку маліна,
Расла, цьвіла, дасьпявала;

На шчочках кроў з малаком.
І вочкі блішчаць агнём...

Гэтак сама і ў "Стаўроўскіх дзядох" Кацярына

Расла, як тычынка, цьвіла, як каліна;
Бывала вочкам як на цябе гляне,
Нехаця сэрца твайго дастане:
Серабрысты голас, як у салавейка,
А гаспадарная, быццам муравейка;
Ціха, як авечка,—прыгожа, як краска.

Падобны вобраз усплывае і ў "Шчароўскіх дажынках", дзе мы чытаем пра Тадорку:

Кроў з малаком—яе шчочкі,
Моланьню блішчаць вочкі,
Спацьцішка, баш, як зіркне,
Сэрца молатам заб'ецца,
Не спазнаеш сам сябе.
Яна-ж чэсна, працавіта...

У творы "Купала":

Маладзенькая Агатка,
Як малінка, красна, гладка.

Аналёгічна схэматычнымі рысамі малююцца і адмоўныя персонажны:

...Мачыха яе (Касі) Параска,
Была, як гадзюка, злая, што крый божа...
Бывала ад сьвету як возьме брехаць,
Дый на Кацярынку стане вымышляць,
Хоць на сьмерць заплачся — нішто не паможа.
У бабы доч Мархва, як маці сярдзіта,
Брыдка, маўляў, ведзьма, горка, як асіна...

Брыдкім зьяўляецца вобраз аканома ў творы „Гапон":

Рыжы вусы аканома
Шчэцьцю ўверх паднялісь;
Зіркнуў скоса на Гапона.
Вочы кроўю залілісь.
Губы страшна пакрывіў.
Кнут у жмені аж трашчыць...

Так Дунін-Марцінкевіч малюе падфарбаванае і ідэалізаванае дабро: ён заўважае і зло жыцьця, але гэта зло толькі пабежныя цені на агульным сьветлым фоне. Калі і парушаецца гармонія паміж моральнай вартасьцю чалавека і яго жыцьцёвым лёсам, то у такіх выпадках сам бог умешваецца у справы і ўстанаўляе гэтую гармонію. Зло ім караецца, а дабро узнагараджаецца. Такім чынам, у Дуніна-Марцінкевіча павярхоўны оптымізм цесна злучаны з рэлігійнасьцю. Гэроі ў творах беларускага пісьменьніка вызначаюцца пабожнасьцю: у радасьці і ў горы, нават у самых дробных выпадках жыцьця, яны заўжды зварачаюцца да бога, пакладаючы на яго ўсе свае надзеі. Улюбёны пэрсонаж Дуніна-Марцінкевіча—гэта прыгожая з выгляду і дабрачынная па сваіх моральных якасьцях вясковая дзяўчына-сірата; для яе адзіным абаронцам і протэктарам зьяўляецца бог, які, нарэшце, наладжвае яе долю і ўзнагараджае такім чынам модлы і надзеі. У "Гапоне" гэроіня за працай сьпявае пабожныя песьні:

Кацярына прыпявае:
Яна у добрай ахвоце
Хваліць бога пры рабоце...

Пад пару ёй і яе суджаны:

Гапон наш мундзір надзеў;
Шчыра ўздыхнуу да бога...

Кася у "Стаўроўскіх дзядох", праліваючы сьлёзы з сіненькіх вочак, горача моліцца за свою маці-нябожчыцу. Дзед Ананія, перш чым расказаць якое-небудзь апавяданьне, лічыць сваім абавязкам перахрысьціцца і прашаптаць пацеры, наўчаючы "ўсяка дзела ад бога пачаць".

Такім чынам, у вершаваных апавяданьнях Дуніна-Марцінкевіча яскрава выяўляюцца саладкавата-сьлязьлівая пачуцьцёвасьць, моральны дыдактызм, прыём ігры контрастаў пры пабудове вобразаў і павярхоўны оптымізм на рэлігійнай аснове—рысы, якія набліжаюць яго творчасьць да творчасьці сантыменталістых. Падобна да іх, і беларускі аўтар ня столькі аналізуе факты жыцьця, колькі падганяе іх пад гатовы шаблён моральна рэлігійнага шляхецкага ідэалу.

У тых выпадках, калі Дунін-Марцінкевіч адступае ад гэтага шаблёну, фарбы ў яго робяцца больш сакавітымі і яскравымі. Лепшымі малюнкамі ў яго творах зьяўляюцца малюнкі сялянскага побыту. Як жывая, напрыклад, устае перад намі вясковая карчма былых часоў, абмаляваная ў "Гапоне"

Шум, крык, гоман у карчме.
Кіпіць сельская дружына.
Піва, мěд, гарэлку пье,
Ажна курыцца чупрына.
Гаспадары за сталом
Громка гутарку вядуць;
А ляндарка з ляндаром
Мёд, гарэлку раздаюць.
Хлопцы, дзеўкі, маладзіцы
Ля парога гаманяць,
А старыя чараўніцы
Цішком ля печы сядзяць...
Дрыжаць чупрыны, спадніцы.
Суматоха, што крый бог.
Ад пылу аж пацямнела,
Хохат, лопат, шум ды крык.
Як у гаршку закіпела,
Як на быдла напаў зык.
Той у прысядкі, той выкілкі,
Чупрыны, як шчэць, дрыжаць,
Тая бокам, тая скокам...

Зачэпліваецца часткаю і будзённы побыт прыгонных сялян з іх непамернай паднявольнай працай і зьдзекамі прыганятых:

Вот ночка яшчэ цямненька.
Дошчык, як з сітца, прышыць,
А войт дауным-даўнюсенька
Загад пад вакном крычыць:
Хто пойдзе дровы рубаць.
Хто крупы таўчы і драць,
А хто з цэпам малаціць,
Каму брагу калаціць.
А вось і аканом сам
Прыбег да карчмы на кані,
"Слухай, крычыць, слухай, хам!
У карк шэльмаў тых гані.
Бо як толькі апазьняцца,
То скажы тым гультаëм,
Што і з здароем ня відацца,
Так задам ім нагаем.
А ўжо нечага маніць:
Доўга будзем памятаць.
Калі возьмець драць і біць.
То і з зямлі ня устаць...

Выразна выступае ў творчасьці Дуніна-Марцінкевіча плынь мастацкага фольклёрызму. Пісьменьнік, відаць, шчыра любіў народную песьню, і ў сваёй творчасьці адводзіць ёй шырокае месца. Народная беларуская песьня з яе рознастайнымі адценьнямі вельмі часта ўводзіцца ім у творы. Тут мы чуем сумна-жаласьлівыя гукі народнай скаргі, як, напр., у бытавой песьні, якую сьпявае Кацярына ў разлуцы з Гапонам:

Родная ты мая маці,
Пажалей свайго дзіцяці,
Сьлёзкі яго асушы...
Дзе-ж Гапонька наш дзяецца?
Як беднаму там вядзецца?
Цяжэнька-ж мне на душы.
Яшчэ-ж каб Усьціньня жыла,
Яна-б з намі патужыла,
Утраім было-б лягчэй;
А то цёмная магіла
Яе, родную, пакрыла,
Не змагла тугі сваей.

Ведае пісьменьнік і бадзёры разгул, які выліваецца ў гуках вясёлай таночнай песьні, напр.

Эй, чух, Кацярынка,
Чабоцікі красны;
Каму блішчаць, каго любяць,
Тваі вочкі ясны.
Эй, чух, Кацярынка,
Тваі кудры ўюцца,
Скачэць, пляшэць мая міла,
Аж шчочкі трасуцца.

Відаць, гэтыя песьні большай часткай браліся Дуніным-Марцінкевічам з вуснаў народу ў гатовым відзе і ўносіліся ім у творы бяз усякіх зьмен. Асабліва гэтымі песьнямі перасыпаны ў беларускага аўтара апісаньні народных абрадаў, якія сустракаюцца ў яго ў кожным творы. Кола народнай абраднасьці прадстаўлена пісьменьнікам ва ўсіх яе галоўных момантах. Так, у „Гапоне“ абрысавана беларускае вясельле: перад намі праходзіць сватаньне з яго характарнымі прыказкамі і нямінучымі запоінамі, заручыны, запяканьне караваю і, нарэшце, самы шлюб. У "Шчароўскіх Дажынках", як паказвае самая назва, абмалёвана вясковая ўрачыстасьць—канец жніва: абраная за царыцу дня Тадорка падносіць пану вянок з належнай прымоўкай, наладжваецца полудзень вельмі багаты нават раскошны, пасьля яго адбываюцца скокі і гульні. У "Вечарніцах" добра схоплены вясковы звычай пасядзелак, калі ў даўгія зімовыя вечары пад аднастайныя сьпевы завірухі забаўляюцца слуханьнем розных гісторый, якія з эпічным супакоем і паважнасьцю апавядае сівы дзядок. У другім разьдзеле таго-ж твору знайшоў сабе адбітак беларускі звычай памінаньня нябожчыкаў, апісваюцца "дзяды" з іх забабоннасьцю: закліканьнем і частаваньнем памёршых, якія грунтуюцца на веры ў магчымасьць непасрэдных зносін з нябожчыкамі. У творы "Купала" абмалёўваецца купальская абраднасьць: мы бачым гэтую падрыхтоўку да сьвята, украсу жывёлы вянкамі, зьбіраньне гальля, якое абкладаецца атопкамі, раскладаньне вогнішча і г. д.

Такім чынам, народная творчасьць з яе песьнямі і абрадамі ўяўляе сабой значную частку вершаваных апавяданьняў Дуніна-Марцінкевіча. Яна надае творчасьці пісьменьніка яскравы этнографічны колёрыт, але колёрыт досыць аднастайны. Беларускі аўтар успрыймаў народнае жыцьцё пераважна ў яго сьвяточна-прыгожым і ідылічным выглядзе. Толькі адзін раз, у паданым вышэй эпізодзе, пяшчотны ідылік адыходзіць ад сваёй схэмы і паказвае нам сялянскае жыцьцё з яго адваротным бокам паднявольнай працы і цяжкога соцыяльнага ўціску. Ва ўсіх другіх выпадках ён старанна захоўвае гэтую суровую і трагічную па сваёй сутнасьці прозу жыцьця, высоўваючы на авансцэну сваіх прастацкіх "Dorfgeschіchten" сьвяточна-пекныя дэкорацыі, сфабрыкаваныя і разьмалёваныя паводле гатовага літаратурнага ўзору: у Дуніна-Марцінкевіча дзеючыя асобы з сялян мала падобны да гарапашнікаў прыгоннага часу; гэта хутчэй нейкія вясёлыя пэйзане, якія сьпяваюць песьні, скачуць, весяляцца або накшталт аркадзкіх пастушкоў забаўляюцца каханьнем на ўлоньні прыроды.

У такім аднабокім скрыўленьні жыцьцёвай праўды досыць яскрава выяўляецца клясавая сутнасьць творчасьці Дуніна-Марцінкевіча.

Выступіўшы на літаратурнай ніве ў 40 і 50 гадох мінулага сталецьця, калі ў сувязі з распадам прыгоннай гаспадаркі, які ўжо пачаўся, сялянскае пытаньне усё больш і больш пачынала спыняць на сабе ўвагу, калі і з боку шляхты пачыналі ўжо выказвацца сантыментальна-гуманныя адносіны да мужыка, беларускі пісьменьнік у тон свайму часу падзяляе гэтыя адносіны. Ён спачувае народнаму гору, імкнецца паказаць нам сьветлыя бакі селяніна, глыбака чалавечыя струны яго душы; часам у Дуніна-Марцінкевіча заўважаецца нават некаторая ідэалізацыя селяніна, асабліва любіць ён ідэалізаваць сялянскую жанчыну. У творы "Купала" Агатка аказваецца ў моральных адносінах вышэй за папсаванага паніча-пісара; у вусны яе ўкладаецца досыць суровая філіпіка супроць панскай распусты; гэроіня кажа:

Вам ня грэх мужычку на чэсьці забіці,
Бо мужык ня годны, ня боская справа,
Усяк зьдзекавацца над ім мае права.
Яго, баш, ня маці, як вас нарадзіла,
Як шляхціца яго ня прыме магіла.—
Дзякуй-жа, панічу, за тваё каханьне;
Мілейшы мне Саўка у мужыцкім стане:
Ён пачцівым сэрцам век будзе любіці.

У тым-жа творы, у дадатку адносна пахаджэньня сьвята купальля, процістаўляюцца тры жонкі: князева, панская і сялянская; лепшай аказваецца апошняя:

Князева жонка такога наварыць
Ня раз мужу піва, так надакучае.
Што ён сваю долю часта праклінае.
А панская-ж жонка?-І та не сьвятая,
Як мужык із хаты, яна запрашае
Дзяцюкоў у хорам, галубіць, частуе,
І мужаву працу на ліха марнуе.
Трэцяя Яначкава, што была убога,
Працавала шчыра у боязьні бога:
Пакорная, ціха. для мужыка верна,
Бяз думы, бяз жоўці, а так міласэрна,
Што як бог дарыў іх у гумне ізбыткам,
У клеці запасам, аборы дабыткам
Усякі кусочак з беднымі дзяліла...

Гэты ідэал пакоры, пабожнасьці і дабрадзейства сам па сабе вельмі няглыбокі, павярхоўны; ён уяўляе сабой тыповыя патрыярхальна-шляхецкія погляды на жанчыну, але надзвычайна характарна, што ўвасабленьнем данага ідэалу зьяўляецца сялянская жанчына, а не якая-небудзь іншая. Імкненьне маляваць "ідэальныя" вобразы, узятыя з сялянскае асярэдзіны, было досыць пашырана ў літаратуры 40-50 гадоў. У францускай літаратуры таго часу такія вобразы дае нам, напр., Жорж-Занд у сваіх пасторальных романах; у расійскай літаратуры Тургенев у "Записках охотника" малюе нам ня столькі сапраўднага мужыка, колькі свае панска-шляхецкія ўяўленьні аб ім; на глебе Польшчы гэты нахіл да ідэалізацыі сялянства асабліва яскрава выявіўся ў творчасьці прадстаўнікоў так званай польска-украінскай школы. Само па сабе імкненьне даваць сьветлыя вобразы народнага жыцьця прадстаўляла бясспрэчны дадатны факт: яно адчыняла ў душы сяляніна, пад знадворнай абалонкай прыгнечанага і забітага нявольніка, глыбока-чалавечую сутнасьць, але Дунін-Марцінкевіч зыходзіць з гэтай позыцыі чыстага і бесстароньняга народалюбцы. Ня кажучы ўжо аб тым, што часам у яго выяўляецца тыпова шляхецкі нахіл пасьмяяцца над селянінам, вывесьці яго на зьдзек, як істоту дурную і сьмешную, самая галоўная загана творчасьці пісьменьніка ёсьць у ідэалізацыі панства. Калі ён імкнецца падгледзіць сьветлыя рысы селяніна, то яшчэ ў вялікшай ступені абмалёўваецца ім дабрачыннасьць паноў. У „Гапоне" даецца падфарбаваны, вельмі далёкі ад жыцьцёвай праўды вобраз чулай сэрцам пані, якая спагадае гору Кацярыны і клапоціцца аб яе жыцьцёвым лёсе. Разлучаная з сваім каханым:

З той-жа пары Кацярына
Як пакаёва дзяўчына
Пры пані стала служыць;
Пані яе палюбіла,
Чытаць, пісаць навучыла,
На ксёнжцэ бога хваліць.

У "Шчароўскіх дажынках" гэтак сама на сцэну выступае "паніч маладзенькі, сэрцам залаценькі". У „Стаўроўскіх дзядох" Дунін-Марцінкевіч, хоць і імкнецца абрысаваць нам старадаўнюю пару мітычнага паганства, але па сутнасьці ён модэрнізуе старасьветчыну, паднаўляе яе на сучасны яму лад: князь Грамабой, які выводзіцца тут, гэта вялікі пан прыгоннай пары,—паводле звычайнага для пісьменьніка трафарэту, пан вельмі добры і чулы сэрцам:

Як родны бацька быў ён для чэлядзі,
Любілі яго ў цэлай грамадзі.

Так Дунін-Марцінкевіч ідэалізуе і ўзаемаадносіны паміж панствам і сялянствам. Мы ведаем, што ў прыгонную пару гэтыя ўзаемаадносіны ўсё больш і больш набывалі характар цяжкай соцыяльнай колізіі і да таго колізіі часам крывавай. Беларускі аўтар ня бачыць трагічнага боку рачаіснасьці, шляхецка-клясавая псыхолёгія скрыўляе кут яго зроку, і дзейснасьць паварачаецца для яго сваім другім бокам: замест трагедыі перад намі манерна-саладкаватая ідылія, якая выстаўляе паноў у ненатуральна-штучным выглядзе нейкіх бацькоў у стасунку да сваіх прыгонных. Эксплёататарам надаецца роля нейкіх пратэктараў і абаронцаў, якія падтрымліваюць сваіх "мілых мужычкоў" у горы падзяляюць іх радасьці. Напр., пані бярэ самы непасрэдны удзел у вясельлі Гапона і Кацярыны:

А пані—ня пані, маці.
Маўляў, роднаму дзіцяці
Прыгожы пасаг дала,
Радасну сьлёзку ўраніла,
Маладых благаславіла,
Сама к вянцу павяла.

У часе дажынак, спраўляючы сьвяткаваньне, "паніч маладзенькі" гэтак сама выяўляе вельмі чулыя і простыя адносіны да сваіх прыгонных:

Расплакаўся пан добры, рад, баш, прыгаворцы,
Зьняў з галоўкі вяночак, а краснай Тадорцэ
Сунуў у белу ручку аж два карбаванцы.

Багата пачаставаўшы сялян, паніч потым прымае ўдзел у іх забаўках: "карагодам правіць з панічом Тадорка". Адным словам, даецца чароўны малюнак нейкага казачнага жыцьця. Недарма і сам аўтар, як-бы адчуваючы фальшывасьць і надуманасьць падобных малюнкаў, звычайна канчае іх традыцыйна казачнай формуляй, як, напр.:

Я на том вясельлі быў,
Піва, мёд, гарэлку піў,
У роце здаволь было,
Аж па барадзе цякло.

Або:

І я, мае дзеткі, на дажынках быў,
Піва дый гарэлкі да сыта папіў
І па барадзе цякло,
Ды ў роце было.

Поэта, як-бы адчуваючы, што яго ідылія далёка ад жыцьцёвай праўды, імкнецца запэўніць нас:

Бо гэта, браткі, праўда, а ня казка.

У казачна-ідылічнай краіне, створанай выабражэньнем поэты, сяляне, калі часам і пакутуюць, дык заўжды не па віне паноў, а толькі прыганятых. Ідэалізуючы сапраўдную зямляуласьніцкую шляхту, Дунін-Марцінкевіч заўжды ў адмоўных рысах малюе нам падпанкаў, яны аказваюцца людзьмі аморальнымі і сапраўднымі прыгнятальнікамі сялянства (пісар у творы "Купала", аканом у "Гапоне"). Паны, наадварот, як добрыя геніі сялянства, выпраўляюць памылкі сваіх служак, караючы іх за крыўды сялянам, як, напр., пані ў „Гапоне" карае аканома. А яшчэ лепш, па думцы аўтара, калі паны зусім не дапушчаюць гэтых крыўд. Ідэалам яго ў гэтым стасунку зьяўляецца князь Грамабой:

Коратка дзяржаў ён радных паноў,
Не папушчаў у крыўду бедных мужычкоў,
Ды што і казаць! Бывала як гляне
На аконама ці на камісара,
Усяляку праўду з-пад ногця дастане:
Кожан баяўся такога мацара.

Сяляне, як малюе беларускі пісьменьнік, зьяўляюцца пакорлівымі і чулымі да "панскай ласкі". Гэта сапраўдныя дзеці ў стасунку да сваіх бацькоў, якія шануюць іх і адносяцца да іх з шчырым замілаваньнем. Толькі на момант, у адным эпізодзе з-пад панскіх прыкрасаў, выплывае намёк на суровую праўду іншых адносін сялянства да паноў. У "Гапоне" аканом, каб напалохаць паню і адчапіцца ад суперніка, прадстаўляе апошняга за бунтаўніка, так малюе неспакойны стан сялян:

Кепска, пані, ў нас чуваць,
Уся воласьць у трывозе,
Не адзін будзе ў астрозе,
Хлопцы сталі бунтаваць.

Паню ахапляе жах ад такіх вестак, але па ходу дзеі выходзіць, што ўсё гэта мана, выдумка аканома. Сапраўды-ж у жыцьці, мы ведаем, такія факты не заўжды былі маной; рачаіснасьць прыгоннай пары ня рэдка падносіла паном такія сурпрызы, якія разыходзіліся з іх думкамі аб пакоры і забітасьці селяніна. Дунін-Марцінкевіч і ў даным выпадку, як за звычай, падфарбоўвае рачаіснасьць: суровая жыцьцёвая праўда аказваецца ў яго толькі маной злачыннага аканома.

Так беларускі пісьменьнік у першую чаргу бароніць інтарэсы шляхецкай клясы; для яго прыгон—гэта нормальная па сутнасьці соцыяльная зьява. Далёкі ад якой-небудзь опозыцыі гэтай зьяве, ён імкнецца ў існуючыя адносіны ўнесьці маленькі корэктыў: дае паном параду быць больш асьцярожнымі ў выбары аканомаў. Што да сялян, дык пры ўсёй сваёй гуманнасьці і сантымэнтальнай чуласьці, ён ня ідзе далей дыдактычных сэнтэнцый аб канчатковай перамозе дабра і пакараньні зла.

Узятая ў цэлым творчасьць Дуніна-Марцінкевіча ўяўляе сабой яскравы продукт патрыархальна-дваровай культуры, амаль зусім незачэпленай уплывамі капіталізму. У той час, як у Маскоўшчыне ў 40-50 г. г. мінулага сталецьця, у сувязі з распадам паншчыны насьпявала пэўная опозыцыя ёй, знайшоўшая свой выраз у творчасьці Тургенева і асабліва Грыгаровіча, у нас, на Беларусі, падствы прыгоннай гаспадаркі былі менш парушаны; адсюль вынікае і большая ўстойлівасьць у нас форм прыгоньніцкай сьвядомасьці. У яскравы колер гэтай сьвядомасьці, як мы бачылі, афарбованы творы Яна Чачота і Дуніна-Марцінкевіча: у абодвух пісьменьнікаў выяўляюцца сантыментальна-чулыя адносіны да селяніна, але, ня гледзячы на гэта, абодва яны зьяўляюцца ў аднолькавай ступені утопістымі, паколькі яны мысьлілі, што жыцьцё можна палепшыць ня шляхам ломкі няпрыгодных соцыяльных форм яго, але шляхам зьмен форм сузнаньня ў кірунку моральнай удасканаленасьці.



  1. Исследования и статьи. Т. 1, стар 199.
  2. Там-жа, стар. 175.