Мастацтва (Ільяшэвіч)
Мастацтва Апавяданьне Аўтар: Хведар Ільяшэвіч 1937 год Крыніца: Калосьсе. — 1937. — Кніжка 1 (10). — С. 25—27 |
Мастацтва
Студэнт мастацтва Яканюк сядзеў на высокім услончыку ў сваім пролетарскім атэлье. Прыжмуранымі вачыма пазіраў у вакно. Шэрыя змрокі не давалі працаваць. Яны цёмнай патакай пакрывалі абразы, разьвешаныя на сьценах. Мастак нярухома сядзеў. Яго сілуэт быў падобны да статуі: змучаны падарожны супачыў на прыдарожным камні. Здавалася, мастак драмаў. Ён, аднак, далей маляваў. Там, на фоне шэрых дамоў, што паўзьлі геомэтрычнымі лініямі ў вакно, укладаліся неяк асабліва колеры, застыгалі плямамі й рассыпаліся ў зрочны пыл. Там жыў яго вобраз.
Яна! Адно слова. Але ў ім столькі незразумелае красы. Столькі сіняга неба. Столькі вясеньняе зелені. Вось, як-бы абсыпаны ён цьветам яблынным, стаіць на зары свайго расьцьвету, збліжаецца да разуменьня нейкае тайніцы жыцьця і мастацтва. Як-бы ішоў і спаткаў некага. І, здаецца, убачыў новыя далі, павабныя й прасьветлыя. Звычайная гісторыя, і выткалася яна такімі-ж шоўкавымі зрокамі. Адноўчы.
Наняў ён, студэнт Яканюк, пакой. Гаспадыня — сама-ж і дамаўласьніца. Мае каўбасьню ў партэры. Няцікавая баба. Таўстая, засаленая. А пакой — таксама няцікавы. Такая проста недарэчнасьць. Падвал — не падвал — сырая разваліна. Адно, што спадабалася — вокны. Вялікія вокны. Удзень — сонца напіцца. А вечарамі — вялікія сінія шторы. А за домам — сад. Выбегчы крыху — абрыў. Пяе места ўвечар, і раскацістымі гармонікамі адбіваюцца недзе ў хмарах — гулкія рэхі.
У каўбасьню часам забяжыць мастак. Каўбаскі некалькі дэкаў. На дэкі купляе. Пры ўваходзе заўсёды пры дзьверах забражджыць шалястунчыкам званок. За прылаўкам — гаспадыня таўстая, а ля яе дачку часта бачыў. Маладая такая, прыгожая — лятуценьне! І неяк іх вочы спаткаліся і ўпала ад іх блеску іскрачка ў сэрца. Кожны раз, як прыходзіў, яна чырванела сьпеючай вішняй.
— Мама, не фатыгуйцеся — казала. — Я сама…
Можа й няцікавыя гэта былі словы, але мастаку яны пераліваліся крынічна. Дый ён ня чуў, а бачыў. Ня цікавіла яго добрая перавага, якую, нібы ласку, давала, зьнімаючы лоўка з нажа нарэзы каўбасы. Раскідаліся пышна сьветлым ліпнем валасы яе, туманіліся ў попеле яе вочы іскрамі, падымаліся й ападалі хваляй яе грудзі дзявочыя. Замуціўся сон мастака, і шалясьцелі думкі ў цішыні. Прыходзіла яна ў снох, прыходзіла з цёмнай далечы, асьвячала сьветазарнай яснасьцю. І бліжэй, і бліжэй ён быў да мастацтва.
Звычайная гісторыя…
Пасьля ён ня стрываў. Зазваніў раз шалястунчык — званочак. Яна была адна! І ня памятаваў, ці сказаў ён, ці падумаў голасна:
— Я-б хацеў вас намаляваць. —
Загарэліся словы. Спалохаўся — ці споўніцца сон. —
— Ці дазволіце… Я-б вас вельмі прасіў… Вы-б добра выйшлі — дадаў.
Заірдзелася, як звычайна, сьпеючай вішняй і нясьмела прамовіла:
— Я спытаюся мамы. —
Пачуў усю прыкрасьць яе словаў. Нялоўка стаяў, калі важыла нейкаму кліенту. Такі марудны здаваўся ён сваімі рухамі, такі нязносны пытаньнямі.
— А гэта, выбачайце, колькі каштуе? — і пальцам торкаў у пакрыўное шкло. Не сьпяшаючыся, абрахоўваў, дзяліў цану на дэкі, паволі, так паволі, як-бы ён меў прад сабой 1000 гадоў жыцьця.
Назаўтра яна прыйшла да яго. Ціхенька пастукала і ўвайшла ў пакой. Шоўкам шалясьцела яе сукенка. Шэлест зялёных лістоў за вакном? Мастак пачуў павеў вясны ў сваёй маўклівай кельі.
— Ведаеце, мама не пазволіла. Але я прыйшла. Сказала, што йду да прыяцелькі. —
Засаромілася, апусьціла вочы.
Мастак зьбянтэжыўся. Але хутка мальбэрт стаяў на мейсцы. Ніколі так не працавала рука, ніколі так ня жмурыў вочы. У галаве лёгка кружылася, нечага дрыжала цела, а пэндзаль нэрвова стукаў.
Ужо сьцямнела, і ў пакоі ляглі сьветлымі кацянятамі водсьветы вуліцы, і партрэты ўрасьлі ў муры сьценаў. А мастак нярухома ўсё сядзеў. Думкі цягнуліся павольна неразрыўнай ніткай.
— Старыя мастакі, пэўне, ведалі нейкія асаблівыя мешаніны хварбаў. Прыпамятаваў старыя абразы ў Беларускім Музэі.
— А для яе валасоў не хапае нейкай хварбы. —
Як у поэта часам слова не хапае.
Шэрая раніца — матавае шкло. Мастак абшукаў усе кішэні. Ані паламанага грошыка! Схапіў шапку і выйшаў на вуліцу. Ужо дзевяць. А ў дзесяць павінна прыйсьці яна. У каго-б тут раздабыць грошы? Вуліцы ідуць насустрэч мастаку, думкі выстуківаюць прозьвішчы знаёмых.
— Ага! Удава — дохтарша яшчэ вінавата за партрэт. Можа там. — Жорсткім пяском сыпнулі словы служанкі.
— Пані няма ўдому. — Выехалі на вёску. —
Аслупеў.
— Выбачайце, а ці не пакінулі?… Я — не — нічога. Што-ж? Пастаяў на сходах, глянуў у пралёт паваротаў і, раздумываючы, пачаў саскоўзвацца пастудэнцку на парэнчы.
А мінуты бягуць хуткім маршам. О, ужо палавіна дзесятай. Зараз дзесяць гадзін. І яна прыйдзе. Пабачыць — яго няма. Разгневаецца за неакуратнасьць. І разьвеецца яго сон.
Антон, стары унівэрсытэцкі стораж, пазычыў залатоўку. Ён неяк зразумела пабацькаўску ўсьміхнуўся і сказаў:
— Ведама, трэба жыць. А панок мне аддасьць, вядома.
О, Антон добры чалавек. Памятнік паставіць такому чалавеку.
Пот ліў градам з мастака, калі прыйшоў. Кінуў шапку, выцер пот рукавом. А можа ўжо была? — Заблукалася пытаньне. Але разводзіў хварбу, дамешваў. Спрабаваў на палатне. Цяпер, здаецца, залаціста раскінуцца валасы. Мастак адыйшоўся, трымаючы на вялікім пальцы кружок з хварбамі. Прыжмурыў вочы. З палатна сьмяялася да яго прыветна дзяўчына. Ён назаве абраз — Вясна. На выстаўцы — першае мейсца. Слова. Напружаная праца. Парыж! Оювр!
І калі так думаў, паволі адчыніліся дзьверы і ў пакой увалілася таўстая каўбасьніца. Яна зьмерыла мастака пагардлівым поглядам і абрывіста, задыхаючыся, сказала:
— Дачка мая ня прыйдзе вам тут выкрыўляцца. Яна з „парадачнай“ сям‘і, і вы выкіньце з галавы свае рамансы. Я не дапушчу, каб маю дачку псавалі розныя там студэнты.
— Але-ж я… — хацеў апраўдацца.
— Вы — нічога — абураная абарвала гаспадыня. Голас яе падымаўся вышэйшымі нотамі. — Я не хачу толькі скандалу падымаць. Дачку шкадую. Але хай яшчэ раз паўторыцца гэта — у паліцыю пайду, у унівэрсытэт пайду. — Каўбасьніца, цяжка дыхаючы (у яе была астма), выйшла. Дзьверы захлопнуліся, а яшчэ чуў абрыўкі цішэючага крыку. Мастак, як стаяў, так і сеў на ложку. І доўга сядзеў нярухомы, акамянеўшы.
— Падслухала, сьцерва! — злосна, з сыкам прашаптаў ён.
Думкі плылі абрыўкамі. І чамусь успомнілася яму, як ён, яшчэ на першым годзе, ня маючы грошы на білет, ехаў на паравозе з машыністам у родную Слонімшчыну. Вось ён стаіць, у парваным пальце, на пэроне. Машыніст пушчае дым з папіросы й сьмяючыся пытаецца:
— А маеш легітымацыю?
І нашто так цярпеў, нашто недаядаў! — Мастацтва! Чорт вазьмі! Мастацтва! Мальбэрт сумна стукаў ад удараў пэндзля. А ў мастака ўсё больш нарастала злосьць і праклёны калолі палатно. Хутка з партрэту зрабілася нейкая мазьня, як сьвежыя соты. Кінуў палатно ў кут. Змораны, ізноў сеў.
— Каўбасьніца! Цьфу! — Чорт! Халера! Мяшчанства! — лаяўся мастак і, седзячы, тупа глядзеў у падлогу.
Вечарам яна прыйшла да мастака. Ня стукалася, як раней. Ціха падыйшла да яго ложка, дзе ён ляжаў. Правяла рукой па чупрыне і спытала:
— Ты гневаешся на мяне? —
Мастак шырака разчыніў вочы й ня ведаў, што сказаць.
М. ДАЛЬНЫ

Гэты твор знаходзіцца ў грамадскім набытку ў краінах, дзе тэрмін аховы аўтарскага права на твор складае 70 гадоў або менш.