Зьмітрок Бядуля (Луцкевіч)

З пляцоўкі Вікікрыніцы
Канстанцыя Буйло Зьмітрок Бядуля
Артыкул
Аўтар: Антон Луцкевіч
1918
Крыніца: Našy pieśniary: Litaraturna-sacyjalnyja narysy

Спампаваць тэкст у фармаце EPUB Спампаваць тэкст у фармаце RTF Спампаваць тэкст у фармаце PDF Прапануем да спампаваньня!




Няма, здаецца, такой літаратуры на сьвеце, у каторую не ўлажыў бы свайго ўкладу народ жыдоўскі. Жыды, распыленыя па ўсенькім зямным абшары, да самых апошніх часаў вельмі лёгка прынімалі мову і культуру народаў, між каторымі доля судзіла ім жыць. У чужую вопратку прыбіралі яны сваю творчасьць, — але выкаваная сталецьцямі індывідуальнасьць жыдоўскага народу не магла зьмяніцца так лёгка, як мова яго. І ў творах жыдоўскіх паэтаў, пісьменьнікаў, працаваўшых дзеля чужых літаратур, нацыянальная індывідуальнасьць іх выяўлялася вельмі ярка, хаця і прынімала зачаткі чужой нацыянальнасьці.

Немцы, французы, расейцы, палякі ды многа-многа іншых нацыянальнасьцей могуць шчыра хваліцца літаратурнымі здабычамі «сваіх» жыдоў. Беларусь не становіць у гэтым выключэньня: і на Беларусі аказаліся жыды, каторыя так зрадніліся з народам нашым, што свае творчыя сілы ахвяравалі дзеля працы над адбудовай беларускай культуры. Між імі першае месца занімае наш пясьняр, укрываючыйся пад выдуманым прозьвішчам Зьмітрок Бядуля (праўдзівае прозьвішча яго — Плаўнік).

Сын ляснога купца ў малым мястэчку Пасадзец Ашмянскага павету, з малых дзён рабіў многа клапотаў бацьком сваім: ня меў ніякага нахілу да гандлю, быў неякі няўдалы ў практычных справах, лішне любіў удавацца ў гутаркі з «простымі» сялянамі, слухаць іх аповесьцей і казак, ды ўсё нешта думаў і думаў. А ў тых думах тварыў нейкі свой асобны сьвет, дзе душа яго знаходзіла тое шчасьце, каторага не магла даць непрыхільна глядзеўшая на гэтага дзіўнага хлопца сям’я. І ня мог малы Плаўнік уцяміць, за што гэтак скрыва на яго дома паглядаюць.

«Думы, дзеці душы маей, мне супакою не дадуць», — жаліцца ён у аднэй са сваіх імпрэсій («Ці я вінават?» —«Маладая Беларусь», сшытак 3, 1913 г.). — Ці ўжо пад гэткай плянэтай дзяцюк радзіўся?..

Ці мо я сам вінават у нядбаласьці сваей?..

Саху я ў рукі не бяру; сякера вышчарбілася, нават і лучыну рашчапаць ахвоты нямашака. Суседзі сьмяюцца, што мазалёў як бы не было на руках маіх.

От пазіраў бы, як сонейка на балоце заходзіць і стагі залаціць... Як канюх плача над яварам... Цягаўся б начамі па хвойніку, апусьціўшы галаву на грудзі, заламаўшы рукі на плечы... Заўсёды ад маладзіка да ветаха гэтак рабіў бы...

Ці я вінават, што неяк люблю пазіраць, як жудасны лес моўчкі калышацца пад зіяньнем зорак паўночных? Ці я вінават, што люблю на чоўне па шырокай плёсе плыці... Над маей галавой дзікая качка кружыцца, і салодкі смутак напаўняець душу маю, нібы келіх чыстай крынічнай вадою... Ці я вінават?..»

Зьмітрок Бядуля ўжо ўрадзіўся паэтам.

«Як толькі вырас я з сваей зрэбнай кашулі, майму сэрцу цесна зрабілася ў грудзях, і душы — у целе. Здаецца, лётаў бы вышэй гаю зялёнага, далей рэчкі блакітнай, туды, дзе сонейка ўсходзіць, дзе фарбай пурпурнай яно хмаркі фарбуець. Здаецца, абхапіў бы ўвесь сьвет Божы і зьліўся ў вадно зь ветрам лёгкім, каб нешта цікавае, патрэбнае казаць убогім вёскам, каторыя, нібы апенкі на пасецы, расьсеяныя па ўсяму вялікаму абшару беларускіх раўнін і балот» («У досьвітку» — там жа). Ён сам ня знае, скуль у яго душы бяруцца такія неспадзяваныя парывы і жаданьні, для якіх не магло быць грунту ў бацькаўскім доме, — скуль гэта любоў да вясковага жыцьця і ўцех яго, аб каторых Бядуля апавядае ў іншай імпрэсіі сваей («З апошнімі праменьнямі»):

«Цямнеець. Зоркі паказываюцца над вёскай. Вароты скрыпяць. Па дзядзінцах бабы доюць кароў, хлопцы адзяваюць цёплыя кажухі і выбіраюцца на начлег...

Ой, злавіў бы я на выгане самага найлепшага жарабца старасты багатага, разьбіў бы каменем путы жалезныя, не закілзаў бы яго, а ўскочыў бы і пусьціў пабрыківаць па абшырным полі, бо тутака, дома, усё клінам зышлося для мяне, бо тутака сабе месца не знайду...»

Тое, чаго ня мог зразумець Бядуля, узіраючыся задзіўленымі вачыма на акружаючую яго прыроду, лёгка вытлумачыць, гледзячы збоку: бо ўсё гэта — адгалоскі жыцьця народу беларускага, каторае ўрываецца ў душу Бядулі і, ламаючы ўсе хатнія традыцыі яго, заве на новую дарогу. Гэта — сьляды ўплыву блізкасьці беларускай прыроды, каторая пануе над чулай душой жыдоўскага хлопчыка і вызывае ў апошняй тыя ж перажываньні, як і ў душы вясковага беларуса. І плача ён разам з пралескамі, «дзяцьмі вясны», і тая нуда, якая веець ад шэрага, буднага вясковага жыцьця, «прырасла к яму, нібы смоўж да апенькі»1, і ведае Бядуля, што душа яго і па сьмерці не разарве тэй жывой зьвязі, каторая злучае яго з жыцьцём вёскі:

«Як памру, хай асінавы кол у курган мой доўбняй дубовай загоняць, бо душа мая людзям па вёсках супакою ня дасьць. Яна будзе шаптаць ім па начах аб нездавольнасьці, аб сумнасьці недасьціглага далёкага сьвета. Людзі замарнеюць, не пазнаюць, з чаго марнеюць яны... Нешта захочацца ім — не даведаюцца, чаго ім хочацца... Пастух раней, як заўсёды, у трубу затрубіць. Гаспадар малаціць пойдзе без пары... Бабуля будзе чакаць цуду якога-та, на паўночнае неба пазіраючы...

І душа мая не супакоіцца, пакуль расінкі па кветках не заплачуць, пакуль пажарышча ўсхода не зачырванеець над борам... Пакуль людзі сьвятла не ўбачуць...»

Гэтак выяўляецца адна старана душы Зьмітрака Бядулі — тая старана, каторая носіць рысы псыхалёгіі беларускай. Але разам з тым у творах яго, асабліва ў імпрэсіях, друкаваных у «Маладой Беларусі», бачым праявы і жыдоўскай нацыянальнай душы.

На першы плян высоўваюцца адгалоскі тэй вандроўкі, якую народ жыдоўскі адбываў вякамі:

«...Хадзі!.. Маці старая завець цябе дамоў у родны куток... Яна сьлязьмі сваімі абмыець твае крывавыя раны... Сівымі валасамі прыкрыець апухшыя ногі твае і прытуліць цябе...» («Маці»).

Незвычайная чуласьць, тклівасьць і разьлеўнасьць душы пры гарачым тэмпэрамэнце — гэта таксама нацыянальныя адзнакі, унасьледаваныя ад старога, перажыўшага тысячалецьці, перацярпеўшага страшэнныя мукі жыдоўскага народу. Тэмпэрамэнт Бядулі, аднак, ня мае тэй магутнай моцы, якую выяўляе, напрыклад, Купала: ён ярка выбухае, але ўраз жа і тухне, пакідаючы па сабе одблеск, быццам падаючая зорка.

Найбольш ясна, найбольш поўна выяўляецца духовы облік Зьмітрака Бядулі ў памянёных ужо кароценькіх абразках-імпрэсіях, друкаваных у «Маладой Беларусі» (3[-і] сшытак — 1913 г.), а таксама ў расказах, друкаваных у 1914—1915 гг. у «Нашай Ніве». «Малітва малога Габрусіка» — гэта адна з пэрлаў творчасьці яго, а «Пяць лыжак заціркі» — набольш яркі зь яго абразкоў вясковага жыцьця. Трэба, наагул, сказаць, што ў прозе Бядуля найбольш беспасрэдні, — пад той час, як у вершах, зьвяртаючых на сябе ўвагу формай і жывасьцю, багацьцем мовы, беспасрэднасьць чэзьне, аслабляецца нахілам да містыцызму — бадай, таксама аднэй з нацыянальных жыдоўскіх адзнак песьняра.

 Схінуўшысь да крыжа ў цішы
Дзіця недасьціглага рая,
Бо як бы у чарах трымала яго
Прыгожая песьня зямная.
Нядаўна зусім ад вясеньняй зямлі
На неба яна паляцела,
Сарваная кветка жыцьця без пары
Завянуць яшчэ не пасьпела...
І быццам у вопратку ночных цяней
Душа гэта была адзета:
...Дзесь плакаў арган... неяк раптам заціх —

Занік сумны кант недапеты...

Анёлы чыталі герогліфы зор

І хвілі апошняй загадку,

Анёлы ад нізкай зямлі да нябёс

Праводзілі дзіўную кладку...

Ўвакруг была ноч; яе цемра жыла,

Жыла яе ціхасьць нямая;

Сон сном астаецца, — ганебна і ён,

Як раніцай цень, прападае...

.................................................

Цяпер яшчэ большая мука жыве

Ў душы песьняра маладога,

Бо тайны магільнай раскрыць ня мог

У замшчышчы царства зямнога...

Гэткім вершам адкрывае Зьмітрок Бядуля сваё супрацоўніцтва ў «Нашай Ніве» (№3 — 1914 г.) пад псэўданімам Ясакар.

У падобны ж тон удэрыў Бядуля і ў вершу «Сэрца прароча» (№20 — 1914). Вось канцавы адрывак верша:

У самым сэрцы маім чараўніца трывога,

У самым сэрцы маім царства Чорнага Бога

Расьсявае атручаны мак...

І, здаецца, ўсё сьпіць пад цяжарам магілы,

І, здаецца, жыцьцё нецікава, няміла,

Смокча кроў мне з грудзей ваўклак.


Сэрца нешта благое прароча,

І з грудзей яно вырвацца хоча...

У Бядулі пераважваюць матывы сумныя. Ён сам кажа аб сваім творчастве:

На горне душы я жывы верш каваў.

Мне молатам гора служыла;

Зык песьні цудоўнай у сэрцы хаваў,

І сэрца свой боль гаварыла...

На струнах душы жывы верш я заграў,

Насіліся рэхі далёка,

Ратай пры іх шнур свой глыбей заараў,

І сьлёзы туманілі вока...

(«НН», 13—1914)

Але ўсемагучая прырода дае яму надзею на шчасьце і радасьць, і ён кажа да плачучай дзяўчыны:

 О, сонейка так яснае...
Так весела пяецца...
Чаму табе, дзяўчыначка,
Так благанька жывецца?
Ты будзь, як тая яблынька,
Што, вун, цьвіце на волі...
Ты будзь, як тая рэчанька,

Што, вун, блішчыць на полі.

Глядзі, як летні ветрычак

Закалыхаў бярозкі.

Чаму, мая дзяўчыначка,

Ліеш гарачы сьлёзкі?

(«Песьня» — «НН», 21—22, 1914)

Дый сум Бядулі — не безнадзейны. Ён верыць у ясную будучыну, ён прачувае прыход яе і кліча тых, хто прызван будуваць новае жыцьцё:

Прыйдзіце ж вы, добрыя... Вечна кахаючы,

Шчасьце вы сьвету даруйце!

І гора-нуду, і пракляцьці — ахвяраю

Вашай руйнуйце!..


Прыйдзіце ж вы, сьветлыя... Днём сямісонечным

Наша жыцьцё атуляйце!

І цені магільныя з ночнай паганшчынай

Ветрам пускайце!


Прыйдзіце вы, шчырыя, сэрцам адкрытыя...

Праўда хай служыць вам мэтай!

І гніль фарысеяў, і хітрасьць распусьнікаў

Счэзнуць са сьвету!..


Прыйдзіце вы, моцныя, бурамі званыя...

Ворагам гібель грыміце!

І з нашай дарогі зыйдуць злыя шкоднікі!..

Хутка прыйдзіце!

(«Прыйдзіце...» — «НН», 25. 1914)

На вельмі уражлівай, чулай душы Зьмітрака Бядулі вельмі востра адбілася ўзьняўшаяся неўспадзеўкі вайна. Яна закранула нейкія новыя — бурлівыя струны ў яго душы. У яго вершах бачым небывалы размах, нязнаную раней сілу. Але мы ня будзем судзіць аб тым, у які бок пакіруецца творчасьць Бядулі за час вайны: мы маем дзеля гэтага лішне мала матэрыялу. Толькі дзеля паўнейшай характарыстыкі паэтыцкай працы гэтага бясспорна арыгінальнага маладога песьняра нашага мы закончым наш нарыс вершам, навеяным вайной, у каторым паэт у постаці волата апявае самую вайну:

 Сьмерць... Бура... Трывога...
Ня йдзі, ой, ня йдзі ты, асілак юнача!
Ляжыць прад табою страшная дарога:
Пагінеш, пагінеш... няйнача!
Чырвоныя коні пад небам нясуцца,
Пярун і грымоты вакруг раздаюцца,
І страх і атрута ўвесь сьвет абляглі...
І нішчыцца ўсё на зямлі...
І кроў... І руіны...
Ой, горкая будзе, дзяцюк, твая доля!
Сьмерць зрэжыць касою, бы кветку-расьліну,
Груган зьнясець косьці па полю.
«Пайду! Я жадаю п’янець, загарэцца!

Ўсім сьветам магу кіраваць я, здаецца,

І пушчанай Богам імпэтнай стралой

Паймчуся ўгару над зямлёй!..

Мне полымя! Сілу!

Люблю я лунаць, бы арол, па абшары...

Віхор нясець гібель, капаець магілу,

І цемрай абхоплены хмары...

І пруцца, і рвуцца, і пеняцца хвалі,

І плачуць, і скачуць. — О, волю ім далі! —

А мора шалёнае — брацейка мне!

А бура — ў грудзях у мяне!

Я — цар уладарны!

Я — сьмерці таварыш! Я славай кірую!

Я — сонца адвечнага сын сьветазорны!

Я зь сілай сьмяротнай ваюю...

Я волю з жалезных зубоў вырываю!

Свой гнеў празь мяне Бог на сьвет прысылае!

Я — помста за мора няшчасьця і сьлёз!

Мне шаг ад зямлі да нябёс!..»

................................................

Памчаўся далёка...

Прапаў!.. І ня вернецца, сьмелы, ніколі...

Яго ня ўбача ўжо матчына вока...

І грудзі парвуцца ад болю... —

Яму пахвалы за адвагу ня трэба:

Яму шлях агністы — зарніца у небе,

Ён — шчасьце, дыханьне адважных людзей,

Ён — песьня старых і дзяцей...

(«Волат» — «НН», 38, 1914)