Жывое дрэва

Жывое дрэва Апавяданьне Аўтар: Уладзіслаў Грыневіч 1925 год Крыніца: Студэнская Думка. — Травень—чэрвень 1925. — №4 (5). — С. 18—23; — Верасень—кастрычнік 1925. — №5 (6). — С. 19—20

Прапануем да спампаваньня!

В. Грывіч.

---

Жывое дрэва.

З цыклю апавяданьняў аб лесе.

(Усе правы аўтар пакідае за сабой)

Беларускі край з прадвеку слыве сваімі лясамі; і, запраўды мусіць, рэдка дзе ў іншым мейсцы на сьвеце можна знайсці такія прыгожа-вялічавыя лясы як у нас: ад пачатку Волгі і да Буга, ад Вялікіх Лук і да Мазыра і Городлі, далёма шырока па ўсей нашай зямлі раськінуліся яны цёмным дываном, высокімі вёрхамі сваіх дрэў ўперліся ў неба і шэпчуць штосьці хмарам нябесным. А паміж імі зелянеюць палі і, быццам мора, хвалююцца сваімі даўгімі цяжкімі каласамі.

Аб чым яны шэпчуць, што яны баюць?!

Бог іх ведае. Ды й ці варта падслухоўваць іх ціхую сумную гутарку? Што дасьць апрача суму яна душы чалавека?.. Ці гэта гаворка ня ёсьць сумны жаль і скарга ў неба?

Скарга, ой скарга і жаль нясказаны плыве да неба з гэтых цёмных лясоў, залацістых ніў і зялёных сенажацяў. Але неба маўчыць, неба глуха на гэтыя скаргі — сьлёзы.

Калі-ж прыйдзе той час што неба ўчуе гэтыя скаргі, ўбачыць сьлёзы?!..

„Пакуль сонца ўзойдзе — раса вочы выесьць“, кажа старая прыказка.

Плача і стогне лес гівучы пад сякерамі чужынцаў, плача і стогне сялянін наш гаротны, бачучы як зьнікаюць лясы — гэтае адзінае нашае багацьце і наша апора. Але неба глуха на скаргі і сьлёзы яго.

І што год прыйдзе, то ўсе балей і балей радзеюць лясы нашы што год то ўсё трудней і трудней робіцца людзям нашым з дрэвам і драўмі.

Найгорай-ж зрадзелі нашы лясы за апошніх дзесяць гадоў. Гледзячы цяпер на наш край, робіцца сумна на душы чалавеку. Павальнае зніштожаньне нашых лясоў, падобна на гайдамацкае марнатраўства, — таго, што векамі назьбірала і прыдбала нам прырода для нашага ўжытку. Багаты калісь лесам край, сягоньня рэшткамі гэтага багацьця запіхае да адказу ўсю Заходнюю Эўропу.

А ў той час, калі Заходняя Еўропа, гадуючы ў сябе вялізарныя абшары лясоў, за безцэн зьніштажае нашае адзінае багацьце; а спрадвечны і праўдзівы гаспадар гэтых абшараў сялянін-Беларус, калі ня хоча яго „красьці“ гібее ў зямлянцы, мерзьне зімой ад холаду, бо купіць дрэва, ці дроў ня мае за што — яно яму не… пад сілу, не па грошах.

А „красьці“ дрэва справа ня лёгкая і ня ёсьць прыемная. Дай, Божа, каб нікаму з нашага народу гэтага рабіць ня прыходзілася.

Дрыжыць чалавек бедны, едучы ў лес, дрыжыць пілуючы дрэва, дрыжыць вязучы яго дамоў, удома — хаваючы.

Часам гэтае дрэва ён адважваецца „украсьці“ і на ўласным могільніку.

А чаму? — чаму ён едзе ці йдзе красьці гэтае дрэва?…

На гэтае пытаньне мы ня будзем ляпей адказваць.

---

I.

Доўгі прыгожы летні дзень канчаўся. Поўнае велічы і красы сонца хавалася за лес, яго цёплыя сьветлыя праменьні што раз то ўсё балей і балей ўцякалі за вярхі дрэў, уступаючы сваё мейсца ценям. Цені расьлі і шырыліся і з кожнай часінай захоплівалі ўсё большыя і большыя абшары. Хутка сонца зьнікла зусім за лесам, толькі шырокая доўгая істужка пурпуру на заходняй старане небасхілу сьведчыла аб тым, што яно не пагасла, а там дзесьці далёка сьвеціць іншым людзям, грэе іншыя землі.

Там дзесьці далёка дзень быў у поўнай красе, у іншым мейсцы ён ізноў пачынаўся, аде тут у гэтай краіне цяпер паволі, але рашуча, упарта, дзіўная па сваей красе, летняя ноч агартала ўсё ў свой ашчэп і забірала пад свае панаваньне. Неба было чыстае, яснае; нідзе ані найменьшай хмаркі. Адна за аднэй, быццам запальваныя чыейсьці рукою, зьяўляюцца ў высі зоркі. Знад ракі і балота доўгай, шырокай белай посьцілкай падымаецца ўгару туман. Усходня-паўднёвы лёгкі цёплы ветрык, чуць заўважна калышучы лісты дрэў і хвалюючы збожжа, прыемна казыча твар.

У вёсцы Асінаўцы, што раськінулася абапал дарогі на высокім узгорку, які, быццам выспа пасярод мора, зелянеўся паміж паросшых лазой балотаў, у гэты вечар ўсё йшло такім самым парадкам як усюды і заўсёды. Жвава канчалі сяляне сваю вячэрнюю штодзенную працу і, не зьвяртаючы увагі ва тое, што робіць іх сусед, йшлі ў хату на вячэру. Вёска паволі пачынала заціхаць; толькі дзе-ня-дзе хлапцы, што рыхтаваліся ехаць на начлег, ды крыксуны драчы на балотах нарушалі яшчэ супакой дзіўнай ночы,

На астатку начлежнікі з крыкам і песьнямі выехалі за вёску, а драчоў супакоіла Шаблон:Абмлыка. Усё анямела і сьціхла; толькі чыстае неба дрыжыць і іскрыцца мільёнамі зор, ды паволі з-за лесу пачынае паднімацца ў поўнай сваей красе месяц. І ў велічы ягонага сьвету засыпае ціха сяло.

Але вось у аднэй з хат, што стаяла пры краю вёскі, ціха скрыпнулі дзьверы і на парозе паказаўся з сякераю ў руках высокі худашчавы мужчына, апрануты ў белыя з дамовага палатна нагавіцы і спашытую з свайго сівога сукна жакетку. Зачыніўшы ціха, быццам баючыся кагось разбудзіць, за сабою дзьверы, ён выйшаў на вуліцу, аглянуўся кругом і, упэўніўшыся што яго ніхто ня бачыць, падыйшоў да вакна суседняй хаты.

— „Міхась!.. а, Міхасы… ты сьпіш?“… прагаварыў ён ціха, прытуляючыся да вакна.

— „Не, ня сьплю“, пачуўся яму ў адказ голас з хаты.

— „Ну, дык скора бяры пілу ды пойдзем… Цяпер ніхто нас ня ўбачыць.

— „Слухай, Паўлюк, ляпей кінем мы гэта ўсё і ня пойдзем“

— „Чаму“

— „Боязна, брат“…

— „Чаго ты баішся?.. Вось дурань!“

— „Падумай ты сам, гэта-ж ноч, а мы на мо́гільнік пойдзем дрэва рэзаць“…

— „Дык што-ж тут такое“…

— „Як што?!.. а нябошчыкі“.

— „Эт, глупства толькі пляцеш… Што табе нябошчыкі зробяць? Бяры пілу, ды ідзем“.

Міхась за сьцяною яшчэ нешта марматаў, але Паўлюк яго ня слухаў і панукаў, каб ён браў пілу і хутчэй выходзіў. Наастатку дзьверы хаты адчыніліся і нявысокі прысядзісты хло́пяц гадоў дзевятнаццацёх паказаўся на парозе. Хвілю ён яшчэ аднеківаўся, але Паўлюк стаяў на сваім і наастатку яго ўгаварыў. Узяўшы пілу, яны праз гумно выйшлі ў поле і, павярнуўшы ўлева, дарожкай скіраваліся да могліцаў.

На перадзе йшоў Паулюк, Міхась паволі, як-бы няхо́чучы, перавальваючыся з нагі на но́гу, плёўся за ім ззаду. Кожын з іх думаў сваю асобную думку. Высокі Паўлюк праклінаў ўсіх і ўсё на сьвеце і, нават, быў злы на самога Бога за тое, што іхняя вёска была так далёка ад лясоў, што гэтага лесу яна ня мела свайго, а найгорай за тое, што ён быў бедны і ня меў за што купіць сабе патрэбнае дрэва. Тут ад Паўлюка найбольш дасталася солтысу, бо ён, „шэльма“, ня мог пражыць і тыдня, каб не пагнаць сялян у фурманкі, то вазіць кудысь дрэвы, то дошкі, а то і проста вясьці якогась „pana nauczyciela“ да ягонай „narzeczonej nauczycielki“. І прыйдзе гэты солтыс як князь які, крыкнець на цябе: „запрагай каня і едзь туды і туды“ і ты мусіш ехаць — ня ўпрэшся. А калі не паслухаеш і не паедзеш, дык на твае мейсца суседа папруць, а цябе такім штрафам абгрэюць, што ты дзісятаму закажаш, як ня слухаць „начальства“.

У апошняе вось з гэткіх падарожаў у Паўлюка лопнула ў дарозе трубка ў калясе. Бяда сталася ў такім мейсцы, што хоць ты памірай; на дарозе гразь аж па трубкі, да найбліжэйшай вёскі найменш вярсты тры, ды й плота, нават, нідзе ня відаць

Успомніўшы гэтае здарэньне, Паўлюк уздрыгнуў усім сваім целам і ён узноў убачыў свой, перакуляны на адзін бок, воз у гразі, усяго мокрага змучанага коніка, з апушчанай уніз галавой і… і на вазе „pana nauczyciela“. Гэты пан вучыцель сядзіць на вазе і, махаючы рэвальвэрам, усімі „найлепшымі“ словамі лаець „хама“ за ягоную хітраскпь.

— „Гэта ты наўмысьня ўстроіў, каб не вясьці мяне далей“. „Пачакай-жа ты… будзеш ты мяне помніць“.

І вучыцель дастаў паперу і пачынае пісаць „пратакол“. Паўлюк, зьняўшы шапку просіцца ў яго, тлумачыць, што ў яго гэты калёсы апошнія й іншых няма, але гэта нічога не памагае, — пратакол пішацца далей, а пасьля і канчаецца. Дрыжучы ўвесь ад страху, Паўлюк, па загаду вучыцеля, каракулькамі яго падпісвае, ня сьмеючы, нават, пацікавіцца аб тым, што ў гэтым пратаколе напісана. Ды яму было ўсёроўна: ён ведаў, што яго ўжо жджэ кара, ня ведаў толькі якая.

Як прыехаў ён пасьля дамоў, як давёз вучыцеля, ён, нават, не хацеў і ўспамінаць, бо трэба было думаць аб новым калясе. Ня маючы грошай і дрэва, гэта было справай ня лёгкай.

Але ў кожнай бядзе наш чалавек знойдзе сабе той ці іншы ратунак. Так сталася й тут. У той час, калі Паўлюк думаў і ніяк ня мог сабе прыдумаць, дзе яму ўзяць бярозы на трубку, яму прыйшлося вясьці каля могілак каня на пашу. Тут ён адразу як на новы сьвет нарадзіўся; густа заросшы дрэвам, мо́гільнік шумеў маладым зялёным лісьцем сваіх бяроз, быццам хочучы сказаць:

— „Вось табе трубкі“.

Міхась быў заняты зусім іншымі думкамі, Яму было цяпер мала дзела да таго, ці Паўлюка аштрафуюць ці не. З прыроды сваей ён быў баязьлівы; нікаторыя, нават, гукалі, што ў яго „ня ўсе былі ўдома“. І цяпер яму трэба з Паўлюком ісьці ў начы на могільнік пілаваць дрэва. Ох, гэтыя мо́гілкі!.. Там, нават, і днём Міхасю аднаму бывае страшна, а тут ноччу ды яшчэ і рэзаць дрэва. Няўжо нябошчыкі ім за гэта не памсьцяцца.

І Міхась адну за аднэй пачаў прыпамінаць байкі аб страхах і здарэньнях ночы на мо́гілках і каля іх; валасы яго сталі дыбам, ён пачаў, нават, падумаваць аб тым, каб ўцячы ад нягоднага Паўлюка, але пасьля раздумаўся; Паўлюк йшоў наперадзе, а ён ззаду, значыць і зданьне ці страх напэўна перш упляцецца за Паўлюка, а ён тымчасам патрапе ўцячы.

Занятыя гэтымі сваімі думкамі яны, нават, і не агледзіліся як хутка падыйшлі да мо́гілак, якія на дзіва густа заросшы былі сасонкамі і бярэзьнікам. У лёгкім усходня-паўдневым ветры, дрэвы чуць заўважна ківалі сваім гальлём і ціха шумелі, дадаючы магілкам гэтым шумам яшчэ большай маестатычнай велічы і таямнічасьці. Тут мужчыны на хвіліну затрымаліся.

— „Каб ты ведаў, Паўлюк, як мне не ахвота ісьці на могільнік пілаваць дрэва“ — прагаварыў Міхась,

— „А мне ты думаіш дык вялікая ахвота? але мусіш; сам-жа ведаеш якое жыцьцё без калёс у гаспадарцы летам“.

Ён аглянуўся назад і кругом сябе. Усе было пуста, вока нідзе не асачыла ані жывой душы, ані жывога стварэньня; толькі дрэвы ціха шумелі сваю спрадвечную казку.

— „Ідзем“ — сказаў ціха Паўлюк і ступіў уперад. Міхась пакорна і бяз слоў, апусьціўшы нізка галаву, паплеўся за ім ззаду.

Адчыніўшы напалавіну разламаныя варотцы, яны праз вузенькую брамку ўзыйшлі на могільнік і скіраваліся да высокай роўнай бярозы, што стаяла ля самага плоту. Па свайму гатунку бяроза як нельга ляпей была для іх падхадзячай, у дадатак да ўсяго плот там быў разваліўшыся, дык і забраць яе было лёгка. Ля бярозы мужчыны яшчэ раз аглянуліся кругом, але й цяпер, як і перш яны нічагусенькі не заўважылі, ўсе было ціха і пуста і яны перахрысьціўшыся прыгнуліся да зямлі, каб пачаць працу.

Ціха і нясьмела скрыгнула некалькі разоў піла аб кару бярозы, пасьля як-бы набраўшыся адвагі, ёмка пачала уразацца ў дрэва, штораз то ўсе глыбей і глыбей запушчаючы свае вострыя зубы.

— „Ай!.. ай!..“ застагнала раптам нешта пад самымі нагамі ў мужчын, голас быў ціхі, тлумляны, ня выразны і здавалася выходзіў з-пад нешчасьлівай бярозы.

Піла раптам, быццам па загаду затрымалася ў дрэве; і Міхась і Паўлюк, ня хочучы адзін аднаго палохаць, доўга, доўга папраўлялі на сваіх патыліцах шапкі, шукаючы адначасна вушамі таго мейсца, адкуль маглі-б зьяўляцца гэтыя таямнічыя стогны. Але як толькі сьціх скрып пілы, сьціх і таямнічы голас, і голасу гэтага ніводзін з іх ня мог улавіць, як доўга не папраўлялі яны сабе шапак. Успакоеныя гэтым узяліся яны ўзнова за пілу і пусьціліся ў працу.

Але як толькі піла ўзнова скрыпнула сваімі вострымі зубамі па дрэве, дрэва зашумела і затраслося і таямнічы голас адазваўся ўзнова, але цяпер больш моцна і выразна.

— „Ай!… ай!… ай!… людцы-ж мае, родненькія!… ай!… — маліўся хтосьці, як здалося мужчынам пад самой бярозай, а можа і ў ей, а піла ізноў вывалілася з іх рук.

— „Паўлюк, ты чуў?“ — запытаўся папраўлячы ізноў сваю шапку Міхась.

— „А ты чуў?“

— „Чуў“.

— „Што ты чуў?“ — пытаўся яго Паўлюк.

— „А ці-ж ты ня чуў, як галасіў нябошчык, на якім расьце гэтая бяроза?“

— „Не ня чуў. Гэта табе выдалася“, адказаў Паўлюк, сьцяміўшы наастатку, што дурнаватаму Міхасю ня варта дадаваць страху, бо той і так гатоў быў ужо ўцячы. Міхась гэтаму паверыў, ды й як было ня верыць калі, як ён ня прыслухваўся і не ўглядаўся, нідзе ён ня мог нічога такога падозранага заўважыць: усе як і перш было ціха і пуста.

Пастаяўшы хвіліны з дзьве яны ўзноў узяліся за работу. Але, як толькі піла склыгнула па дрэве, дрэва ажыло і заенчыла йзноў.

— „Ай!… ай!… людцы-ж мае!… родненькія!.. што-ж я вам благога зрабіў.., што вы мяне так мучыце!…“

Тут ужо і Паўлюк ня ўстояў.

— „Духу, Ты Сьвяты!… Маці Божая!… што-ж я гэта раблю бязбожны!…“ — ўскрыкнаў ён, пасьпешна хрысьцючыся. „Ці мне дрэва нідзе на сьвеце ня будзе, каб я гэтак мучыў нябошчыкаў?!“. і схапіўшы сякеру з усёй сілы папёрся ў вёску, а за ім з пілой у руках гнаўся, зьбялеўшы, як палатно, Міхась.

(Далей будзе).

В. Грывіч.

---

Жывое дрэва.

З цыклю апавяданьняў аб лесе.

(Усе правы аўтар пакідае за сабой)

(Глядзі № 4 (5) Студ. Думкі).

II.

Не пасьпелі Паўлюк з Міхасем нават схавацца ў весцы, як з-за суседняй бярозы ўсталі два хлапцы, што, завеўшы на начлег коні, варочаліся каля магільніку нацянькі ў вёску.

— „Ну і штукар-жа ты, Рыгор!.. Трэба-ж гэтак напужаць людзей; гэта-ж яны цяпер аж да сьмерці будуць баяцца хадзіць на магільнік“.

— „І ня трэба, каб яны сюды хадзілі. Паглядзі ты сам, Ігнат, ці табе ня шкода гэтых прыгожых дрэў, гэтага адзінага хараства нашай вёскі?!. Людзі благія ў нашай роднай зямельцы пазбавілі нас нашага лесу, нам асталася толькі некалікі лічаных дрэў, што шумяць тут на магілках, дык ты-б можа хацеў, каб мы ўласнымі сваімі рукамі агалілі і гэта сьвятое для нас месца?!.. О, не!… не, Ігнат, мы да гэтага дапусьціць не павінны. Ці-ж ня міла бывае табе ў гарачы дзень зайсьці сюды аддыхнуць у іхняй цені?… А як прыйдзе старасьць, як сьмерць сваею страшнаю касою зложа цябе ў дамаўе, хто апошні песьняй сваею будзе цябе прысыпаць, калі ня гэтыя прыгожыя дрэвы… Так гэтыя дрэвы мы павінны шанаваць, а на кражу, калі лёс ужо нам суліў красьці дрэва, можна найсьці іншае месца“.

— „Праўда твая“.. адказаў яму на гэта ціха Ігнат, нізка нахіляючы сваю галаву да зямлі.

Яны моўчкі йшлі к вёсцы, думаючы кожын сваю думку.

— „Ігнат“, адазваўся на астатку Рыгор, „пабажыся, што ты нікому ня скажаш, што мы так настрашылі Паўлюка з Міхасём; хай лепш усе думаюць, што гэта было сапраўды зданьне“.

Ігнат ціха кіўнуў галавой ў знак сваей згоды. Большага Рыгор не дамагаўся, бо знаў, што гэтаму чалавеку можна верыць. Моўчкі яны падыйшлі да гумнаў, каб ісьці кожын да свае хаты. Ігнат ужо пачаў пералазіць праз плот, як раптам Рыгор, моцна перш быў які задумаўшыся, схапіў яго за руку.

— „Пачакай, Ігнат, ты мне паможаш занясьці з нашага гумна кусок бярозы пад Паўлюкову пуню“.

Ігват глядзеў на яго і ня ведаў, ці верыць гэтаму, ці не: на такі зварот рэчы ён ніяк не спадзяваўся.

— „Ці ты, Рыгор, звар‘яцеў, ці што?“

— Ані думаў нават. А толькі падумай ты сам, ці-ж Паўлюк з дабра пайшоў красьці на магільніку бярозу; яму яна патрэбна, а мы маем многа“.

Праз мінут пятнаццаць усё было зроблена. Рыгор і Ігнат вяселыя і йшлі ад Паўлюковай пуні к сваім гумнам.

— „Толькі-ж ты, Ігнат, нікому не кажы, што гэта мы занясьлі яму бярозы“.

— „Што ты мяне за дурня маеш, ці што, каб я гэта казаў“.

III.

Гэта ноч Паўлюку і Міхасю была надта даўгою; заснуць яны не маглі ні як: прад імі ўставаў магільнік, чуўся голас нябошчыка. Але ўсяму бывае свой канец. Так было і з гэтай ноччу. Пад гарачымі прасмамі сонца цемра хутка пачала зьнікаць, усё ажыло і загаварыла. У гаёх зашчабяталі птушкі, ля студняў скрыпнулі асьверы і дзень пачаўся.

Паўлюку пасьля гэтай цяжкой ночы ён здаўся такім сьветлым, вясёлым, як ніводзін з перш перажытых і ён з радасьцяй і пасьпешна выйшаў на двор, з двара ў гумно. Убачыўшы ля пуні тоўсты камель бярозы, ён сам ня ведаў, ці верыць сваім вачам, ці не і спачатку нават падумаў, што гэта сон. Але гэта ня быў сон: бяроза была праўдзівая і, як ён сябе не стараўся абудзіць, нікуды ня зьнікала.

IV.

Прайшло з таго часу нешта ўжо з тры гады; шмат што за гэты час на сьвеце перамянілася, але Паўлюк і Міхась і сягоньня ўсіх упэўніваюць, што ў іх прасіўся нябошчык, каб яны яго ня рэзалі і што гэты нябошчык ім прынес пасьля дрэва.

На магільнік красьці дрэва яны болі ня ходзяць і другіх ад гэтага перасьцерагаюць. А калі здарылася адзін раз, што Рыгор з Ігнатам, слухаючы, як Паўлюк баяў сялянам аб сваім здарэньні на магілках і ў гумне, ціха ўсьміхнуліся, ён іх абазваў дурнямі.

Рыгор і Ігнат яму на гэта нічагусенькі не адказавалі.

Вільня, 19.IV.1925.