Досьвіткі (1926)/Страшная музыкава песьня
| ← Прысяга | Страшная музыкава песьня Апавяданьне Аўтар: Максім Гарэцкі 1926 год |
Стары профэсар → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Страшная музыкава песьня. |
Прапануем да спампаваньня!
Страшная музыкава песьня
Дзеелася тое за прыгонам.
Быў у таго пана, акрутнага і злога пана Дастаеўскага, малады музыка.
Звалі яго — Арцём Скамарох.
Затое Скамарох, што ўвесь род іх — скамарохі. Бацька, дзед і прадзед умелі йграць на скрыпцы і былі скамарохамі для ўсяе акругі.
Ніводнае вясельле бяз іх не абышлося.
Спачатку дзед іграў, даючы прыклады сыну. Потым бацька замяніў, водзячы з сабою па йгрышчах і кірмашах, дзе трэба і ня трэба, свайго малога Арцёмку.
Але вось памёр дзед, памёр і бацька з маткаю. Застаўся дзяцюк адзін, сірота. Тады пан Дастаеўскі ўзяў яго да сабе ў двор.
Іграць-жа хлопец умеў так, што бацьку й дзеда перашоў. Ня простыя дастаў ад долі пальцы.
Ды толькі меў і свае гонары Арцём. Вядома, наш брат-мужык, панскі падданы, а ў ім гонар быў зусім нянаскі.
Такі ганарлівы быў хлапец, што нават пан сьцярогся рабіць яму якую крыўду. Такі ганарлівы: як не захоча йграць, то ці ўпрашай яго, ці пагражай яму, — ня стане йграць дый годзе!
І вось адноўчы прывёз пан Дастаеўскі з Аршавы новую палюбоўніцу-палячку.
Палячка тая вазьмі дый улюбіся ў нашага музыку.
Узяла на вока простага дзяцюка.
Каб ня быў такі ганарлівы, то рэч у той мінулы час звычайная. Пан бавіцца з палюбоўніцай, а палюбоўніца яшчэ каго ў сэрцы мае.
Аж тут вышла цэлая гісторыя. Арцём дзяцюк быў гэткі: як ня любіў, то й прыкідацца не хацеў…
Выедзе пан Дастаеўскі да Аршавы або ў госьці да суседзяў, або на ловы ў пушчу, — палячка толькі таго й чакае. Гукнець мальца да сябе і просіць, каб ён іграў.
Пакуль Арцём ня ведаў, у чым справа, іграў палячцы розныя наскія песьні, да якіх мела яна вялікую цікавасьць, бо ніколі раней ня чула іх. Нават гаманіць панаску трохі нялася, каб, знацца, лягчэй апанаваць яго.
Але, як зразумеў музыка, што ня простым вокам глядзіць на яго панская палюбоўніца, што не здарма распушчае перад ім свае даўжэнныя, чарнюсенькія, быццам вугальле, косы, што ня так сабе хмурыць свае бровы, што не абы-чаго ў яе на бел-румяным твары якоесь нецярплівае, капрыснае ламаньне, — як заўважыў усё гэта, страціў ахвоту іграць ёй песьні.
А дзяўчына бачыць, што хлопец ганарлівы, — і пэўнасьць страціла сваю.
Вядома, як жанчына страціць пэўнасьць, то робіцца як-бы якая няпрытомная. То плача, то сьмяецца, то злуе-халяруе, нічога ў сьвеце ёй тады ўжо не смакуе, і кожны лёгка заўважыць яе каханьне.
Палячка была з людзьмі абыходлівая і шмат хто шкадаваў яе, бо ведама-ж: і ў панскай палюбоўніцы ёсьць чалавечае сэрца, і яна-ж на сваім хлебе — чалавек.
Шкадуюць людзі палячку, наракаюць на Арцёма за ганарлівую натуру.
А музыцы нашаму дадзела тое горш за рэдзьку. І сам ён шкадаваў прыгожую палячку, ды раз на злосьць усім сказаў камусьці гэтак: „Не хачу за панам падбіраць… Няхай яна сабе другога пашукае!“
Злыя людзі вазьмі і дакажы палячцы.
От-жа вышла гісторыя, зусім, як у тэй бібліі аб Язэпе тым Прыгожым і начальнікавай жонцы.
Прыехаў пан, палячка з роспачы й назводзіла яму на беднага музыку. — „Так і так, кажа, „лез гэты хамуйла да мае красы“.
Але пан сьцяміў, што справа, мабыць, трохі іначай выглядае.
Гукнуў ён да сябе Арцёма, запёрся з ім вока-на-вока ў габінэце і ну яго пытаць:
— Скажы, хаме, чым ты прывабіў да сябе маю палячку?
Маўчыць Арцём. І што тут скажаш?
— Хочаш ты, хаме, з ёю ажаніцца? — ізноў пытаецца ў яго пан.
— Нізашта ў сьвеце, найласкавейшы пане: — цьвёрда адказвае Арцём.
— Цо-ж я бэнда з вамі робіл? — як-бы раіцца з ім пан — іграў ты ёй хамскія песьні?
— Іграў, паночку!
То выбірай, галгане: або жаніся з ёю і сядай на хлопскую там гаспадарку, або маеш іграць ёй што хоцькі… адну ноч?
— Жаніцца, ніколі не жанюся, а йграць — на тое мне і пальцы служаць.
— Добжэ мувіш, хаме, — пасьміхнуўся пан, — паментай-жэ о тэм!
А за колькі дзён зьдзеелася неспадзейнае няшчасьце: захварэла палячка і памёрла…
Мабыць, паднёс атруты пан.
Прыбралі яе на той сьвет у багатыя панскія ўборы, паклалі ў вялікай салі на чорны стол, запалілі сьвечкі…
Наступіла ноч, кліча пан музыку з іскрыпкаю.
— Паменташ, хаме, цо мне мувіл?
— Памятаю, найласкавейшы пане.
— Ну, то йдзі іграй цэлую ночку нябожчыцы, каб яе душа ня вельмі сумавала па гэтым марным сьвеце…
Спалохаўся наш музыка, думае: жартуе пан… Не!
— Ідзі, ідзі, — кажа, — галгане, такая-ж была ў нас умова.
Пашоў Арцём у салю, і зачынілі яго там аднаго з палячкаю.
Жудасьць ахапіла людзей, вялікі жаль мелі да музыкі і баяліся, што ў тэй салі пры нябожчыцы прышла-ткі на яго загуба.
Спаміналі цяпер розныя страшныя пераказы: як уставалі памершыя з труны, каб загубіць таго, каго ў жыцьці дужа любілі.
Сталі нават шаптаць, што палячка была чараўніца; старая кракаўская ведзьма, якая ўдалася прыгожай панскай палюбоўніцай, каб загубіць нашага музыку.
Казалі нават, што і сам пан Дастаеўскі спутаўся з чартамі, якім даўно карціла зьвесьці з сьвету слаўнага музыку. Вядома, чарцям няма спакою ад добрага музыкі, бо ён сваім харошым граньнем робіць людзей лепшымі, верне іх на добрыя думкі.
А было ўсё гэта пад канец лета, калі з надыходам восені наступае самая вядзьмацкая пара.
Што-ж тымчасам рабіў Арцём?
Прышоў ён да труны, памаліўся за ўмершую душу і ўзяўся настрайваць сваю старую скрыпку.
Тады адчыніў напята акно і даў першы гук на струнах…
Як нейкі боль, як нейкі стогн раздаўся гук у садзе, сярод адцьвіўшых красак, сярод агорнутых цішою ночкі дрэў, пачуўся ён у сэрцах панскай чэлядзі і даляцеў да пана, што сядзеў у габінэце пры чарцы старога віна.
Усё прыслухала: што будзе граць музыка нябожчыцы на разьвітаньне?
Памаўчаў трохі музыка і паволі, сьціха, маркотна заіграў „Вечную памяць“.
Дужэлі гукі, расьлі, і вось здавалася, што цэлы хор папоў адпявае чалавека.
Яшчэ дужэйшымі рабіліся гукі, і дзіўна было ведаць, што там усяго толькі адна скрыпка так пяе…
Ня хор папоў пяяў там, а быццам тысячы панурых галасоў зьліліся ў адным хаўтурным гімне,
Слухаючым тую песьню, жаль было марнай чалавечай долі, мізэрнымі былі раскошы гэтага сьвету, нікчэмнымі нашыя сваркі й звадкі: „Суета сует и всяческая суета“, „Прах еси и прахом отыдеши,“ — пяялася ў тэй песьні.
Але скончыў музыка маліцца, памаўчаў трохі і зайграў штось іншае. Трудна было адразу ўхапіць, аб чым гаворыць яго скрыпка, але чулася нешта знаёмае, даўна вядомае, даўна перажытае. Як-бы там лес шуміць, як-бы завіруха ў полі гудзіць, ізноў-жа як-бы жнеі пяюць. Зайграў, значыцца, музыка аб штодзённым жыцьці чалавека. Кашаль б‘е старога дзеда, гоман якісь людзкі, як-бы сварка бабская, кугаканьне дзяцінае… І такое выразнае, дарма што скрыпка, быццам сапраўды хворая ці галоднае дзіцятка заходзіцца. Так плача, так плача, што вытрываць аж трудна, хочацца бегчы да яго, каб суняць тое плаканьне. І чуецца, што сунімае матка: „А-а, а-а, малое! а-а, а-а, беднае“! Патрошку сьціхае дзіця, калыша яго матка, скрыпаюць пачопкі цераз даўгую ночачку, скрыпаюць і скрыпаюць, як-бы вось тут во, каля цябе, дарма што гэта, адно, скрыпка даказвае пад музыкавымі пальцамі. Звычайныя песьні граў музыка, але слухаў-бы яго, слухаў без канца-краю.
|
Ня плач, маё дзіцятка, а цыц маё родна. |
І шмат чаго іграў музыка аб сваёй нядолі, змалку дзён.
А так, песьня за песьняй, сыйграў усё жыцьцё сваё.
Цёмная ноч стаяла на дварэ, а як іграў, то быццам расплывалася цямнота: то жніво перад вачмі, жнеі пяюць, то ў сенажацях косы звоняць, то ў супрадках вераценцы трынкаюць, то на ігрышчы лявоніху хлопцы з дзеўкамі скачуць.
І нікому не здавалася дзіўным, што ля труны нябожчыцы іграець ён ня толькі хаўтурнае, але й штодзённае, бо ўсё пакаралася пальцам музыкавым; усё было толькі хораша, ці яно сьвятое, ці грэшнае.
Аж так і да паўночы падышло.
Дашоў музыка да тае нешчасьлівае часіны, як іграў палячцы наскія песьні.
Трубіць паляўнічы рог, гаўкаюць ганчакі, — гэта, значыцца, выяжджае пан на ловы.
Сьмяецца палячка, як-бы званочак сярэбраны, гэта яна цешыцца, что Арцём да яе ідзець. Пакацілася ад скрыпкі смутная жніўная песьня, гэта ён пачаў іграць ёй наскія песьні.
Песьню за песьняй іграе скрыпка, і такая жальба, такая жуда чалавечае душы была ў тым граньні, што сэрца ад болю ўсім сьціскалася, белы сьвет ня мілы рабіўся, жадалася чагось няведамага, чаму ніколі на сьвеце ня бываць. Разьліваецца ў сьлёзах скрыпка, плача аб марнасьці таго сьвету, дзе адзін любіць, а другі — не. Так іграў.
Але вось перабіваецца іграньне на новы тон. Выплывае на паверх магутны гук, горды, непераможны, пад якім ледзьве чуваць і тыя песьні жніўныя, і тое мучаньне палячкіна. Зайграў Арцём аб сваёй гордай, адзінокай душы, зайграў аб сваёй музыцы. Грыміць няземны гімн, аж увесь сьвет ад тых гукаў дрыжыць… Па-над усім вышэй стаіць музыкаў гімн, няма той сілы ў сьвеце, якая-б яго сходала.
Раптам зарагатала з габінэту панскага нешта нялюдзкае дзікое… Пан рагоча, вые, сьмяецца! А музыкаў гімн, не зважаючы, плыве шырокай хваляю ў паветры цёмнае начы, як тая магутная бурлівая рака ў павадкі.
Сьціхла рагатаньне, і сярод музыкі раптоўна: бух!..
Сьціхла й музыка. Бягуць людцы да пана ў габінэт, глядзяць: аж ён ляжыць з разьбітымі мазгамі, пісталет турэцкі пры ім ўронены ляжыць.
— Здужала яго нячыстую сілу Арцёмава іграньне, — застрэліўся наш пан!
Пахавалі яго з палячкаю разам, Арцёма-ж болей мы ня бачылі: сышоў ад нас у сьвет, няведама куды.
Вось які быў: калісь музыка, вось якое-што часам дзеялася за прыгонам.