Домбі і сын/59

← Раздзел LVIII. Праз некаторы час

Раздзел LІХ. Адплата Раман Аўтар: Чарльз Дыкенс 1848 (пераклад 1938)

Раздзел LХ, у якім апавядаецца галоўным чынам аб вяселлях →

Прапануем да спампаваньня!

РАЗДЗЕЛ LІХ

Адплата.

Зноў адбыліся змены ў велічным доме на доўгай нуднай вуліцы, дзе праходзіла дзяцінства і самотнае юнацтва Фларэнс. Дом астаўся па-ранейшаму велічным, не баіцца ветру і непагоды, дах не працякае, акяніцы не расхістаны, сцены не абваліліся, але, тым не менш, дом зрабіўся развалінай, і пацукі ўцякаюць з яго.

Містэр Таулінсон і іншыя слугі спачатку ставяцца недаверліва да туманных чутак. Кухарка кажа: дзякаваць богу, крэдыт нашага гаспадара не надта што лёгка падарваць; а містэр Таулінсон не здзізіўся-б цяпер, калі-б яму сказалі, што англійскаму банку пагражае крах, або каштоўнасці, якія захоўваюцца ў Тауэры, будуць прададзены. Але пасля з'яўляецца «Газета» і з ёю містэр Перч; містэр Перч прывёў з сабою місіс Перч, каб пагаварыць аб гэтым на кухні і правесці прыемны вечар.

Калі больш ужо не астаецца ніякіх сумненняў, містэр Таулінсон непакоіцца галоўным чынам аб тым, каб банкроцтва было салідным — не менш ста тысяч фунтаў!

Гутарка заходзіць і аб містэры Домбі, але аб ім гавораць надта мала. Разважаюць у большасці аб тым, ці даўно яму было вядома, што гэта павінна здарыцца. Кухарка гаворыць з праніклівым выглядам: «О, божа мой, вядома, даўно! Можаце запэўніць, што даўно». А калі звяртаюцца да містэра Перча, той пацвярджае яе меркаванне. Нехта пытаецца, як-жа будзе цяпер містэру Домбі і ці ўдасца яму як-небудзь выблытацца. Містэр Таулінсон гэтага не думае і заўважае, што можна знайсці прытулак у адной з лепшых багадзелень для благародных. «Ах, там, ведаеце, у яго будзе свой уласны садзік, — жаласна гаворыць кухарка, — і вясной ён можа вырошчваць салодкі гарошак».

Праз некалькі дзён пачынаюць з'яўляцца нейкія чужыя людзі і прызначаць адзін аднаму спатканні ў сталовай, нібы яны жывуць у гэтым доме. Нарэшце, пашыраюцца чуткі, быццам неўзабаве прызначаюць аукцыён; з'яўляюцца яшчэ нейкія людзі, з пяром і чарнільніцай у кішэні, якія камандуюць атрадам рабочых, што зараз-жа бяруцца здымаць каўры, перастаўляюць мэблю і пакідаюць у вестыбюлі і на лесвіцы безлічныя сляды чаравікаў.

Кампанія ў падвальным паверсе засядае ў поўным складзе і наладжвае сапраўдныя піры, бо рабіць ім няма чаго. Нарэшце, усіх слуг клічуць у пакой місіс Піпчын, і цудоўная перуанка звяртаецца да іх з такімі словамі:

— Ваш гаспадар знаходзіцца ў цяжкім становішчы, — рэзка кажа місіс Піпчын. — Думаю, вам гэта вядома?

Містэр Таулінсон, выступаючы ад імя ўсіх, прызнаецца, што гэта акалічнасць ім вядома.

— І я не сумняваюся, што вы падшукалі ўжо сабе месцейка, — кажа місіс Піпчын, ківаючы галавой.

Прарэзлівы голас ускрыквае ў заднім радзе:

— Не больш, чым вы!

— Вы так думаеце, бессаромніца? — кажа разгневаная Піпчын, паглядаючы вогнечым позіркам праз галовы ў пярэдніх радах.

— Так, місіс Піпчын, я так думаю, — адказвае кухарка. — Ну, а далей што?

— А далей тое, што вы можаце выбірацца, калі хочаце, — кажа місіс Піпчын. — Чым хутчэй, тым лепш! І я спадзяюся, што больш ніколі не ўбачу вашай фізіяноміі.

Сказаўшы гэта мужная Піпчын дастае палатняны мяшок, адлічвае яе пэнсію па сёнешні дзень, а таксама за месяц наперад і моцна сціскае ў руцэ грошы, пакуль распіска ў атрыманні не напісана згодна ўсіх правіл, пасля чаго неахвотна разнімае руку. Гэту аперацыю місіс Піпчын прарабляе з кожнай слугой, пакуль не расплачваецца з усімі.

— А цяпер, хто хоча пайсці, няхай ідзе, — кажа місіс Піпчын, — а хто хоча астацца — няхай астаецца яшчэ на тыдзень на ранейшых умовах і выконвае сваю работу. Але гэта дрэнь, кухарка, — кажа, разгарачыўшыся, Піпчын, — няхай ідзе вон зараз-жа!

Кухарка выплывае з пакоя добрадушная і згодлівая, што зараз-жа прыводзіць у надзвычайнае раздражэнне місіс Піпчын, і неўзабаве да яе далучаюцца ўнізе астатнія. Містэр Таулінсон думае, што перш за ўсё належыць крыху закусіць, а ў часе гэтай закускі яму хацелася-б зрабіць адну прапанову, якую ён лічыць надта актуальнай пры стварыўшымся становішчы. Калі пачастунак паданы і за яго ўзяліся з вялікай ахвотай, містэр Таулінсон, выкладаючы сваю прапанову, кажа, што кухарка адыходзіць, а калі мы не будзем верны адзін аднаму, то і нам ніхто не будзе верным. Мы-ж доўга жылі ў гэтым доме і заўсёды стараліся захоўваць сяброўскія адносіны. І ў сучасны момант ён лічыць, што належыць зрабіць так: «Адыходзіць адзін, адыходзяць усе!» Пакаёўка глыбока расчулена гэтымі благароднымі словамі і горача падтрымлівае прапанову. Місіс Перч, асвятліўшы пытанне з іншага боку, сцвярджае нават, што далікатнасць у дачыненні да містэра Домбі, які сядзіць замкнуўшыся ў сваіх пакоях, настойліва патрабуе неадкладна адправіцца. «Што павінен ён адчуць, — кажа гэта добрая жанчына, — калі раптам сустрэне каго-небудзь з бедных слуг, якіх ён калісьці ашукаў, бо мы-ж лічылі яго надта багатым?» Робіцца зусім ясна, што пайсці павінны ўсе. Куфры складзены, кэбы наняты, і ў той самы вечар на змярканні нікога з членаў гэтай кампаніі ўжо няма ў доме.

Дом стаіць на доўгай нуднай вуліцы, велічны, і не баіцца непагоды, але ён зрабіўся развалінай, і пацукі ўцякаюць з яго.

Людзі ўсё яшчэ перастаўляюць мэблю, а джэнтльмены з пер'ямі і з чарнільніцамі складаюць вопіс маёмасці.

Пасля, на працягу цэлага дня, на вуліцы цягнецца чарада заплесненых гігаў^[1] і карэт; і натоўпы абарваных вампіраў навадняюць дом, стукаюць пальцамі па люстрах, бяруць негарманічныя акорды на раялі, праводзяць мокрым указальным пальцам па карцінах, дыхаюць на лёзы лепшых сталовых нажоў, б'юць бруднымі кулакамі па падушках крэслаў і канап, тузаюць пярыны, адкрываюць і закрываюць усе скрынкі, узважваюць на далоні срэбныя лыжкі і відэльцы, разглядаюць кожную нітачку драпіровак і бялізны і ганяць усё.

Пасля ў самай раскошнай гасцінай выстрайваюцца сталы; і на прыгожых сталах з іспанскага чырвонага дрэва, крытых французскім лакам, на бясконцай прасторы сталоў з выгнутымі ножкамі ставіцца пюпітр аукцыянера; і натоўпы абшарпаных вампіраў збіраюцца вакол, сядаюць на што папала, нават і на камінныя паліцы, і пачынаюць набаўляць цану. Пасля зноў пад'язджаюць заплеснявелыя гігі і карэты, а разам з імі з'яўляюцца рысорныя фургоны і падводы і армія насільшчыхаў з вяроўкамі. Ложачак небаракі Поля адвозяць на маленькай аднаколцы.

Нарэшце, усё вывезена. Нічога не асталося ў доме, апрача раскіданых лістоў каталага, ахапкаў саломы і сена і цэлай батарэі алавяных кубкаў за параднымі дзвярыма. Адзін з джэнтльменаў, узброены пяром і чарнільніцай, аглядае ўвесь дом, апошні раз аказваючы яму ўвагу, наклейвае на вокны білецікі, якія абвяшчалі аб здачы ў наём надзвычайнага асабняка, і зачыняе акяніцы. Нарэшце, і ён адыходзіць. Не астаецца нікога з няпрошаных гасцей. Дом зрабіўся развалінай, і пацукі ўцякаюць з яго.

Апартаменты місіс Піпчын, а таксама тыя замкнутыя на ключ пакоі ў ніжнім паверсе, дзе зачынены жалюзі, не былі спустошаны. Пакуль цягнулася гэта працэдура, місіс Піпчын, суровая і непрыступная, аставалася ў сваім пакоі, часамі з’яўляючыся на аукцыёне, каб даведацца, колькі даюць за рэчы, і прапанаваць цану за намечанае ёю крэсла. Місіс Піпчын прапанавала большую цану за гэта крэсла, і яна сядзіць на сваёй уласнасці, калі місіс Чык прыходзіць наведаць яе.

— Як адчувае сябе мой брат, місіс Піпчын? — пытаецца місіс Чык.

— Аб гэтым мне вядома не больш, чым чорту, — кажа місіс Піпчын. — Ён не лічыць патрэбным размаўляць са мною. Ежу і піццё прыносяць у пакой сумежны з яго пакоем, а ён выходзіць і заносіць яе да сябе, калі нікога там няма.

— Божа мой! — пакорліва ўскліквае місіс Чык. — Калі гэтаму канец? Місіс Піпчын, калі мой брат не зробіць намагання, што-ж з ім будзе?

— Якое глупства! — кажа місіс Піпчын, паціраючы нос. — На маю думку, замнога шуму падымаюць з прычыны гэтага. Зусім гэта ўжо не такі надзвычайны выпадак! Людзям і раней здаралася трапляць у бяду і расставацца са сваёй мэбляй. Мне гэта ва ўсякім выпадку выпала на долю!

— Мой брат, — глыбокадумна прадаўжае місіс Чык, — такі незвычайны… такі дзіўны чалавек. Гэта самы незвычайны чалавек з усіх, каго я ведаю. Ну, хто паверыць, што, даведаўшыся аб замустве і ад’ездзе з Англіі гэтай дзіўнай дачкі, — цяпер мне на ўсцеху ўспомніць аб гэтым, што я заўсёды заўважала нешта ў гэтым дзіцяці, але да маіх слоў ніколі не прыслухоўваюцца, — хто паверыць, кажу я, што ён раптам наваліўся на мяне! Мяркуючы па майму тону, заявіў ён, былі падставы думаць, быццам яна жыла ў мяне! Ах, божа мой! Ну, хто паверыць, што, калі я сказала яму: „Поль, магчыма я надта дурная, і, вядома, гэта так і ёсць, але я не магу зразумець, якім чынам вашы справы прышлі ў такое расстройства?“, ён літаральна накінуўся на мяне і забараніў наведваць яго да таго часу, пакуль ён сам мяне не пакліча? Ах, божа мой!

— Так! — кажа місіс Піпчын. — Шкада, што яму не даводзілася мець справы з капальнямі. Яны-б выпрабавалі яго цярплівасць.

— І чым-жа гэта ўсё скончыцца? — Прадаўжае місіс Чык, ніякай увагі не звяртаючы на заўвагі місіс Піпчын. — Вось што хацелася-б мне ведаць. Што мае намер рабіць мой брат? Ён павінен штосьці зрабіць. Няма ніякага сэнсу сядзець запёршыся ў пакоі. Вядома, ён мог-бы пераехаць да нас. Думаю, яму вядома, што ў нас ён можа адчуваць сябе як дома? Містэр Чык літаральна засмучаны гэтым, і я сама сказала брату: «Поль, няўжо вы думаеце, што цяпер, калі вашы справы прышлі ў расстройства, вы не будзеце адчуваць сябе як дома, жывучы ў нас, у сваіх блізкіх сваякоў? Няўжо вы думаеце, што быццам мы падобны да ўсіх іншых членаў свецкай грамады». Не, ён астаецца тут і адсюль не пойдзе. Божа мой, дом могуць здаць у арэнду! Што ён будзе рабіць тады? Ён-жа ўжо не можа астацца дома. І вось я зноў варочаюся да таго, што сказала, і пытаюся: чым-жа гэта ўсё скончыцца?!

— Я ведаю, чым гэта скончыцца, паколькі справа датычыць мяне, — адказвае місіс Піпчын, — і з мяне гэтага хопіць. Я маю намер адсюль знікнуць.

— Што, місіс Піпчын? — перапытваецца місіс Чык.

— Знікнуць, — рэзка паўтарае місіс Піпчын.

— Ну, што-ж, я не магу дакараць вас, місіс Піпчын, — шчыра гаворыць місіс Чык.

— А мне ўсёроўна, калі-б вы і маглі дакараць, — адказвае ўедлівая Піпчын. — Як-бы там ні было, а я пайду. Я не магу тут аставацца. Я праз тыдзень памерла-б. Учора я павінна была сама падсмажыць сабе свінную катлету, а я да гэтага не прывыкла. Маё здароўе парушыцца. Апрача таго, у мяне былі надзвычайныя сувязі ў Брайтоне, калі я адтуль паехала, — адны толькі родныя маленькай Пэнкі плацілі мне восемнаццаць фунтаў. Такія сувязі я не магу траціць. Я напісала пляменніцы, і яна ўжо чакае мяне.

— Вы гаварылі з маім братам? — пытаецца місіс Чык.

— О, так, вам лёгка пытацца, ці гаварыла я з ім! — адказвае місіс Піпчын. — Як з ім пагаворыш? Учора я яму крыкнула, што я тут больш не патрэбна і хацела-б паслаць па місіс Рычардс. Ён штосьці прабурчэў у знак згоды, і я паслала па яе. Прабурчэў! Каб ён быў містэрам Піпчынам, вось тады ў яго былі-б падставы бурчэць! Так! Гэта зусім выводзіць мяне з цярплівасці.

Да апошняй хвіліны наракаючы на дзіўны характар свайго брата, місіс Чык паціхеньку выходзіць, занятая думкамі аб сваёй уласнай праніклівасці і аб сваім ясным розуме.

На змроку містэр Тудль, скончыўшы са сваімі службовымі абавязкамі, з'яўляецца з Полі і куфэркам і, звонка пацалаваўшы Полі, пакідае яе і куфэрак у вестыбюлі спустошанага дома; закінуты выгляд гэтага дома надта зніжае жыццедзейнасць містэра Тудля.

— Вось што я вам скажу, Полі, дарагая мая, — кажа містэр Тудль, — цяпер я служу машыністам, зарабляю добра і нізавошта не пусціў-бы вас сумаваць тут, калі-б не памятаў ранейшых ласак. Але пра ранейшыя ласкі, Полі, нельга забывацца. Да таго-ж ваш твар — лепшае лякарства для тых, хто трапіў у бяду. Спакойнай ночы, Полі!

Тым часам місіс Піпчын маячыць ценем у чорных бамбазінавых спадніцах, чорным капялюшы і шалі, складае сваю маёмасць, ставіць сваё крэсла бліжэй да парадных дзвярэй і чакае аднаконнага фургона, які накіроўваецца сёння вечарам у Брайтон.

Неўзабаве фургон пад'язджае. У яго ўносяць і ўкладаюць маёмасць місіс Піпчын, пасля ў яго ўносяць крэсла місіс Піпчын, якое ставяць у выгодны куток і абкладаюць сенам, бо гэта ветлівая жанчына мае намер сядзець у ім у часе падарожжа. Нарэшце, туды ўносяць місіс Піпчын, і яна панура апускаецца ў крэсла.

Дом зрабіўся такой развалінай, што ўсе пацукі разбегліся і не асталося ніводнага.

Але Полі, адзінокая ў пакінутым доме, нядоўга астаецца адна. Вечар. Яна займаецца швівам ў пакоі эканомкі, стараючыся забыцца аб тым, які гэта закінуты дом і якая гісторыя з ім звязана. Раптам пачуўся стук у парадныя дзверы. Адамкнўўшы іх, ідзе назад па гулкім вестыбюлі ў суправаджэнні асобы ў чорным капялюшыку. Гэта міс Токс, і вочы ў міс Токс чырвоныя.

— О, Полі! — кажа міс Токс. — Калі я прышла да вас пазаймацца з дзецьмі, мне перадалі вашу запіску. І я пайшла сюды, як толькі крыху супакоілася. Тут няма нікога, апрача вас?

— Ні душы, — кажа Полі.

— Вы яго бачылі? — шэпча міс Токс.

— Бог з вамі! — адказвае Полі; — яго даўно ўжо ніхто не бачыў. Мне сказалі, што ён ніколі не выходзіць з свайго пакоя.

— А вам не казалі, што ён хворы? — пытаецца міс Токс.

— Не, пані, аб гэтым я нічога не чула, — адказвае Полі.

Спачуванне міс Токс такое вялікае, што яна ледзь можа гаварыць. Яна зусім не дзіця, але гады і незамужняе жыццё не зрабілі яе чорствай. Сэрца ў яе надта далікатнае, спачуванне надта шчырае, пашана не падробная.

Няхутка выходзіць міс Токс, а Полі, пакінуўшы свечку на лесвіцы, на якой не было каўра, выглядае на вуліцу, пазірае ёй услед і не адчувае ніякага жадання варочацца ў пануры дом, парушаць яго цішыню грукатам цяжкіх балтоў у парадных дзвярэй і класціся спаць. Але ўсё гэта робіць Полі, а раніцой яна прыносіць у адзін з гэтых пакояў са спушчанымі шторамі тую яду, якую ёй параілі прыгатаваць, пасля выходзіць і варочаецца сюды толькі ў наступную раніцу ў тую самую гадзіну. Хоць ёсць тут званочкі, але яны ніколі не звоняць; і хоць іншы раз яна чуе крокі — узад і ўперад, узад і ўперад, — але чалавек ніколі не пераступае цераз парог.

У наступны дзень міс Токс прыходзіць рана. З гэтага дня яна пачынае займацца прыгатаваннем ласых страў — ва ўсякім выпадку ласых з яе пункту гледжання, — каб раніцой занесці іх ў тыя пакоі.

Пасля яна штодзённа прыносіць сабе на абед закручаныя ў паперу для папільётак халодны ростбіф, баранні язык, поўкурыцы, і, закусваючы разам з Полі, праводзіць большую частку дня ў разбураным доме, адкуль уцяклі пацукі.

Маёр аб гэтым ведае. Маёр у прыпадку цікаўнасці даручыў тубыльцу назіраць за гэтым домам і даведацца, што зрабілася з Домбі. Тубылец далажыў аб вернасці міс Токс, і маёр ледзь не задыхнуўся ад смеху. З таго часу ён пасінеў яшчэ больш і заўсёды бурчыць сабе пад нос, выпучваючы рачыя вочы: «Чорт пабяры, сэр, гэта жанчына — ідыётка ад прыроды!»

А чалавек, які разарыўся? Як праводзіць ён час у самоце?

«Яму суджана ўспомніць аб гэтым у тым самым пакоі, у надыходзячыя гады!» Ён успомніў. Цяпер гэта прыгнятала больш, чым усё астатняе.

Ён успомніў аб гэтым. У смутку, у тужлівасці, у роспачы, змучаны раскаяннем! «Тата! Тата! Пагаварыце са мой, дарагі тата!» Ён зноў чуў гэтыя словы і бачыў яе твар. Ён бачыў, як дрыготкія рукі закрылі гэты твар, і чуў ціхі, працяглы стогн.

Ён упаў, каб больш ніколі ўжо не падняцца. Услед за ноччу, якая ахутала яго разарэнне, ужо не прыдзе ўсход сонца; пляма на яго імі не будзе змыта; нішто, дзякуй богу, не дапаможа ўваскрасіць яго памёршага сына. Але тое, што ў мінулым ён мог зрабіць зусім іншым, — што магло-б і гэта мінулае зрабіць зусім іншым, хоць аб гэтым ён бадай ці думаў цяпер, — тое, што так лёгка магло зрабіцца для яго благаславеннем, а ён з такой упартасцю на працягу многіх год ператвараў у праклён, — гэта было для яго самай горкай пакутай.

О, ён успомніў аб гэтым! Цяпер ён ведаў, што ён зрабіў.

Ён думаў аб сваёй дачцэ, якой яна была ў той вечар, калі ён прыехаў з маладой жонкай. Ён думаў аб ёй, якой яна была ў часе ўсялякіх падзей, што адбываліся ў пакінутым доме. Ён думаў аб тым, што з усіх, хто яго акружаў, яна адна ніколі не змянялася. Яго сын у магіле, яго ганарлівая жонка зрабілася нячыстым стварэннем, яго ліслівы сябра ператварыўся ў агіднага нягодніка, яго багацці растаялі, нават сцены, у якіх ён шукаў прытулку, пазіралі на яго, як на чужога; яна адна звяртала на яго ўсё той самы ціхманы, ласкавы позірк. Так, да самай апошняй хвіліны! Яна не змянілася ў сваіх дачыненнях да яго, таксама як і ён у сваіх дачыненнях да яе, і яна была страчана для яго.

У сваёй ганарлівасці — гордым ён не перастаў яшчэ быць — ён спакойна назіраў, як свецкае грамадства пакінула яго. Калі грамадства пакідала яго, ён сам ад яго адхіснуўся. Ён не ведаў ніводнага чалавека, які дапамог-бы яму ў няшчасці, апрача той, каго ён выгнаў. Што сказаў-бы ён ёй і якое ўцяшэнне прынесла-б яна яму — аб гэтым ніколі не задумваўся. Але ён ведаў заўсёды, што яна асталася-б яму вернай, калі-б ён дазволіў. Ён ведаў заўсёды, што цяпер яна любіла-б яго больш, чым калі-б там ні было.

Якая-б бура ні разбушавалася ў яго душы і якім-бы ні быў яго вялікі гнеў, выкліканы весткай аб яе шлюбе і накіраваны супроць яе мужа, — усё гэта асталося ў мінулым. Больш за ўсё ён думаў аб тым, што магло быць і чаго не было. Тое, што было, зводзілася да наступнага: яна для яго страчана, а ён сагнуўся пад цяжарам гора і раскаяння.

Цяпер ён адчуваў: у гэтым доме нарадзілася ў яго двое дзяцей, і гэтыя голыя сцены злучылі яго сувязямі пакутлівымі, але моцнымі з двума дзецьмі і з падвойнай стратай. Ён хацеў пакінуць дом — ведаючы, што пайсці ён павінен, і не ведаючы, куды ісці — вечарам таго дня, калі гэта пачуцце ўпершыню ў ім умацавалася; але пасля вырашыў правесці тут яшчэ адну ноч і ўночы апошні раз паблукаць па пакоях.

У глухую поўнач ён вышоў з свайго прытулку і са свечкай у руцэ пачаў падымацца ціхенька па лесвіцы. Прыпыніўшыся, ён паглядзеў наверх, і, здавалася, зноў з'явілася тут дзіцячая фігурка, якая несла на руках дзіця і ішла напяваючы.

Ён блукаў па пакоях — зусім нядаўна яны былі такімі раскошнымі, а цяпер зрабіліся такімі пустэльнымі і сумнымі; нават іх форма і памер як быццам змяніліся. Ён не ведаў, у якім з гэтых пакояў яна жыла, калі аставалася адна. Ён рад быў пайсці адсюль і падняцца вышэй. З гэтымі пакоямі былі звязаны ўспаміны аб здрадлівай жонцы, аб здрадлівым сябры і слузе, аб хісцкім фундаменце, на якім трымалася яго ганарлівасць, цяпер ён не хацеў аддавацца ўсім гэтым успамінам і безнадзейна, смутна, з любоў думаў толькі аб сваіх дзецях.

Усюды сляды ног! Людзі не пашкадавалі старога пакоя наверсе, дзе стаяў маленькі ложачак; гаротны, разбіты чалавек, ён ледзь мог знайсці чыстае месцейка, каб кінуцца на падлогу ля сцяны і даць свабоду слязам. Столькі слёз праліў ён тут шмат гадоў назад, што ў гэтым пакоі менш сароміўся сваёй слабасці.

Калі развіднела, ён зноў замкнуўся ў сваім пакоі. Ён хацеў паехаць сёння. Але чапляўся за гэтыя сувязі, што прывязвалі яго да дому — апошняе і адзінае, што асталася ў яго. Ён паедзе заўтра. Надышло заўтра. Ён паедзе заўтра. Кожную ноч — аб гэтым не ведала ні адна жывая істота — ён выходзіў з свайго пакоя і бадзяўся, як здань, па спустошаным доме. Раніцамі, калі пачынаўся дзень і святло ледзь пранікала праз спушчаныя шторы ў яго пакоі, ён сядзеў са змяніўшымся тварам і разважаў аб страце сваіх двух дзяцей. Цяпер гэта было ўжо не адно дзіця. Ён злучыў іх у думках, і яны ніколі не разлучаліся.

Нарэшце, ён пачаў думаць аб тым, што яму няма чаго адсюль ісці. Ён можа адмовіцца ад усяго, пакінутага яму крэдытарамі (яны пакінулі-б яму больш, каб ён гэтага захацеў), і парваць з усім, што звязвала яго з разбураным домам, парваць другую ніць…

Вось тады ў былым пакоі эканомкі чуваць былі яго крокі, калі ён хадзіў узад і ўперад, але не зразумела было сапраўднае іх значэнне, інакш гэтыя гукі здаліся-б жудаснымі.

Домбі і Сына больш не было, дзяцей яго больш не было. Аб гэтым патрэбна было добра падумаць заўтра.

Ён падумаў аб гэтым заўтра; і, седзячы ў сваім крэсле, вось што ён бачыў час ад часу ў люстры.

Зданнёвы, змучаны, пахудзелы яго двайнік сядзеў у глыбокай задуме ля халоднага каміна. Вось ён падняў галаву, разглядаючы маршчыны і ўпадзіны на сваім твары, зноў апусціў яе і зноў задумаўся. Вось ён устаў, прайшоўся ўзад і ўперад, вось ён вышаў у другі пакой і вярнуўся, хаваючы на грудзях нейкую рэч, узятую з туалетнага століка. Вось ён паглядзеў на шчыліну ўнізе ля дзвярэй і задумаўся.

Ціха! Аб чым ён думаў?

Ён думаў аб тым, што калі струменьчык крыві пацячэ ў той бок, то пройдзе не мала часу, перш чым ён пранікне ў вестыбюль. Аб гэтым ён думаў доўга, пасля ўстаў і прайшоўся па пакоі, хаваючы руку за пазухай. Містэр Домбі зрэдку паглядаў на яго, з цікавасцю сочачы за яго рухамі, і заўважыў, што гэта рука здаецца злачыннай і зладзейскай.

Двайнік сеў. Скіраваўшы позірк на халодны камін, а калі яго апанавала задуменне, у пакой пранік прамень святла, сонечны прамень. Ён нічога не заўважаў і сядзеў у задуменні. І нечакана ўсхапіўся з пакарэжаным тварам, і гэта злачынная рука сціснула штосьці, схаванае за пазухай. Раптам яго спыніў крык — шалёны, прарэзлівы, моцны, страсны крык, — і містэр Домбі ўбачыў толькі самога сябе ў люстры, а ля ног сваю дачку!

— Тата! Дарагі тата! Даруйце, даруйце мне! Я вярнулася, каб на каленях прасіць прабачэння! Без яго мне не быць шчаслівай.

Яна не змянілася. Адна ва ўсім свеце не змянілася. Павярнула да яго твар таксама, як у тую страшную ноч. У яго прасіла прабачэння!

— О, не глядзіце на мяне так дзіўна, дарагі тата! Я ніколі не хацела пакідаць вас. Я ніколі аб гэтым не думала, ні раней, ні пасля. Калі я пайшла, я была спалохана і не магла думаць. Тата, дарагі, я змянілася. Я каюся! Я ведаю сваю віну. Цяпер я лепш разумею свой абавязак. Тата, не адкідайце мяне, інакш я памру!

Хістаючыся, ён дайшоў да свайго крэсла. Ён адчуў — яна абвіла яго рукамі вакол сваёй шыі; ён адчуў — яна сама абвіла рукамі яго шыю; ён адчуў на сваім твары яе пацалунак; ён адчуў — яе мокрая шчака дакранулася да яго шчакі; ён зразумеў — о, з якой яснасцю! — усё, што ён зрабіў.

— Тата, дарагі, я — маці! У мяне ёсць дзіця, якое хутка будзе называць Уолтэра так, як называю вас я. Калі яно нарадзілася і я зразумела, як яно мне дорага, тады я адчула, што я зрабіла, пакінуўшы вас. Даруйце мне, дарагі тата! Мой маленькі нарадзіўся на моры, тата. Як толькі я сышла на бераг, я вярнулася да вас. Мы больш ніколі не расстанемся, тата. Ніколі не расстанемся!

Яго галаву, цяпер сівую, падтрымлівала яе рука; і ён застагнаў, падумаўшы аб тым, што ніколі яшчэ яго галава не спачывала на гэтай руцэ.

— Вы паедзеце да мяне, тата, і ўбачыце маё маленькае. Гэта хлопчык, тата. Яго завуць Поль. Я думаю… я спадзяюся… ён падобен…

Слёзы перашкадзілі ёй дагаварыць.

— Дарагі тата, дзеля дзіцяці, дзеля таго, чыё імя мы яму далі, дзеля мяне, даруйце Уолтэру! Ён такі добры і ласкавы да мяне. Я такая шчаслівая з ім. Ён не быў вінен у тым, што мы пажаніліся. Гэта была мая віна. Я так яго любіла.

Яна мацней прыціснулася да яго і загаварыла яшчэ больш пяшчотна, з яшчэ большым хваляваннем.

— Я горача кахаю яго, тата. Я гатова памерці за яго. Ён будзе любіць і шанаваць вас таксама, як і я. Мы навучым нашага маленькага любіць і шанаваць вас; і мы скажам яму, калі ён будзе разумець, што ў вас быў сын, якога звалі Полем, што ён памёр і для вас гэта было цяжкім горам. Пацалуйце мяне, тата, у знак таго, што вы памірыцеся з Уолтэрам, з маім дарагім мужам, з бацькам дзіцяці, які навучыў мяне вярнуцца да вас, тата. Навучыў мяне вярнуцца да вас!

Калі яна, зноў заліўшыся слязмі, яшчэ мацней прыцісаўлася да яго, ён пацалаваў яе ў губы, плачучы над ёй і песцячы яе, і доўга, доўга ў доме была надзвычайная цішыня; яны абдымалі адно аднаго ў ззянні сонечнага святла, якое пранікла разам з Фларэнс.

Пакорліва ўступаючы яе просьбе, ён апрануўся; няцвёрдымі крокамі, з трывогай аглядаючыся на той пакой, дзе ён так доўга сядзеў замкнуўшыся і дзе бачыў сам сябе ў люстры, ён вышаў з Фларэнс у вестыбюль. Фларэнс павяла яго да карэты, якая чакала ля пад'езда, і павезла яго.

Тады міс Токс і Полі вышлі з патаемнага кутка і абрадаваліся, праліваючы слёзы. А пасля яны клапатліва склалі яго адзенне, кнігі і іншае і вечарам перадалі іх людзям, якіх прыслала па іх Фларэнс. А затым яны апошні раз селі піць чай у закінутым доме.

— Такім чынам, Домбі і Сын, як заўважыла я аднойчы з прычыны адной сумнай падзеі, — сказала міс Токс, падводзячы вынік успамінам, — стаў нарэшце Домбі і Дачкою.

— І якой цудоўнай дачкою! — усклікнула Полі.

— Ваша праўда, — сказала міс Токс, — і вам робіць гонар, Полі, тая акалічнасць, што вы былі яе другам, калі яна была маленькай дзяўчынкай. Вы зрабілася яе другам значна раней, чым я, Полі, — сказала міс Токс, — вы добрая жанчына. Робін!

Міс Токс звярталася да круглагаловага юнака, які, відаць, зусім не меў поспехаў, быў у надзвычай дрэнным настроі і сядзеў у далёкім кутку.

— Робін, — прадаўжала міс Токс, — магчыма, вы чулі, як я сказала вашай матцы, што яна добрая жанчына.

— І гэта шчырая праўда, міс! — з пачуццём адазваўся Тачыльшчык.

— Надзвычайна, — сказала міс Токс, — рада чуць гэта ад вас. А цяпер, Робін, з прычыны таго што, па вашай настойлівай просьбе, я маю намер дзеля вопыту ўзяць вас да сябе на службу з мэтай вярнуць вам рэспектабельнасць, я скарыстаю гэты знамянальны момант і зраблю наступную заўвагу: спадзяюся, вы ніколі не забудзецеся, што ў вас ёсць і заўсёды была добрая маці, і пастараецеся трымацца так, каб быць для яе ўцяшэннем.

— Дапраўды, пастараюся, міс, — адказаў Тачыльшчык. — Я многа перажыў на сваім вяку, і цяпер, міс, намеры ў мяне такія добрыя, якія толькі могуць быць у хлапца.

— Я вам параіла-б, Робін, замяніць гэтае слова іншым, — далікатна сказала міс Токс.

— У малайца, міс.

— Не, Робін, — запярэчыла міс Токс. — Я палічыла-б за лепшае слова індывідыум.

— У індывідва, — сказаў Тачыльшчык.

— Гэта значна лепш, — добрадушна заўважыла міс Токс, — куды больш выразна!

— Паслухайце, міс, і вы, матуля, — прадаўжаў Роб, — калі-б не зрабілі мяне Тачыльшчыкам, а гэта было вялікім няшчасцем для хлап… для індывідва…

— Надта добра, — згодліва заўважыла міс Токс.

— … І калі-б мяне не збілі з панталыку птушкі і калі-б я не трапіў на службу да дрэннага гаспадара, — прадаўжаў Тачыльшчык, — мне здаецца, з мяне быў-бы толк. Але ніколі не позна хлап…

— Інды… — падказала міс Токс.

— … відву выправіцца, — скончыў Роб Тачыльшчык.

Калі міс Токс надзела капялюш і шаль і тое самае зрабіла і Полі, Роб абняў матку і пайшоў за сваёй новай гаспадыняй. Пасля Полі патушыла свечку, замкнула парадныя дзверы, аддала ключ жыўшаму па суседству агенту і паспяшалася дадому, загадзя радуючыся тым узрушаным крыкам, якія выкліча яе нечаканае з'яўленне.

1. Гіг — двухкалёсны экіпаж.