Дзевяноста трэці (1937)/1/1

Частка першая. Кніга чацвёртая Раман Аўтар: Віктор Гюго 1937 год Арыгінальная назва: Quatrevingt-treize (1874) Пераклад: Янка Маўр

Кніга другая →

Прапануем да спампаваньня!

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

У МОРЫ

КНІГА ПЕРШАЯ

СОДРЭЙСКІ ЛЕС

У 1793 годзе, у канцы мая, адзін з батальёнаў парыжскіх валанцёраў^[1], адпраўленых у Брэтань, рабіў разведку ў небяспечным Содрэйскім лесе. У атрадзе было не больш за трыста чалавек, бо рады яго значна парадзелі за час жорсткай вайны. То былі часы, калі, пасля боек пры Аргоне, Жэмапе і Вальмі^[2], ад першага парыжскага батальёна, у якім было шэсцьсот валанцёраў, асталося дваццаць сем чалавек, ад другога — трыццаць тры, а ад трэцяга — пяцьдзесят сем. Батальёны, пасланыя з Парыжа ў Вандэю^[3], налічвалі дзевяцьсот дванаццаць чалавек. У кожнага батальёна было па тры гарматы. Сфарміраваліся яны вельмі хутка. 25 красавіка секцыя^[4] Парыжа Бон-Консейль прапанавала адправіць у Вандэю войскі валанцёраў. 1 мая былі гатовы да адпраўкі дванаццаць тысяч салдат, трыццаць палявых гармат і батальён кананіраў. Гэтыя наспех арганізаваныя батальёны былі тым не менш сфарміраваны так добра, што і да гэтага часу лічацца ўзорнымі: нашы лінейныя роты фарміруюцца па гэтаму ўзору, зменены толькі суадносіны між лікам салдат і унтэр-афіцэраў.

28 красавіка Парыжская комуна^[5] дала валанцёрам загад: «Нікога не шкадаваць, нікому не дараваць». Пад канец мая з дванаццаці тысяч салдат, вышаўшых з Парыжа, восем тысяч было забіта.

Батальён, што ўвайшоў у Содрэйскі лес, трымаўся напагатове. Ішлі не спяшаючыся. Пазіралі і направа і налева, і наперад і назад. Нездарма сказана: «У салдата вочы павінны быць і на патыліцы». Ішлі ўжо вельмі даўно. Каторая магла быць гадзіна? Якая пара дня? Цяжка было сказаць: у гушчары такіх дзікіх лясоў заўсёды пануе вячэрні змрок, і ў Содрэйскім лесе ніколі не было светла.

Содрэйскі лес меў трагічную славу. Тут, у гэтых нетрах, у лістападзе 1792 года пачалася грамадзянская вайна. З гушчару гэтага лесу вышаў кульгавы бандыт Мускетон. Валасы ўздымаюцца ўгару, калі падумаеш, колькі тут было забойстваў. Няма на свеце месца больш жудаснага…

Салдаты асцярожна пасоўваліся наперад. А між тым усё навакол квітнела і пахла. Толькі зрэдку сонечны прамень праразаў зялёны змрок. Унізе, пад нагамі, рассцілаліся рознастайныя травы і мох. Гэтая посцілка была нібы вышытай кветкамі шпажніка, сіняга касаціка, лугавога нарцыса, веснавога шафрана і тымі просценькімі маленькімі кветачкамі, што служаць прыкметай надыходу яснага надвор'я.

Выява

Батальён, уступіўшы ў лес, трымаўся напагатове.

Салдаты ішлі наперад крок за крокам, у поўным маўчанні, асцярожна рассоўваючы галіны хмызняка. Над вострымі канцамі штыхоў шчабяталі птушкі.

Калісьці, у мірны час, у Содрэйскім лесе наладжваліся начныя паляванні на птушак. Цяпер у ім палявалі на людзей.

Лес складаўся з вязаў, бяроз і дубоў. Ён рос на роўным, плоскім месцы. Мох і густая трава заглушалі шум чалавечых крокаў. Не было ні дарожак, ні сцежак; а калі і траплялася сцежка, то без пачатку і без канца. Востраліснік, дзікі цёрн, папараць, цэлыя парканы высокіх калючых кустоў схоўвалі чалавека на адлегласці дзесяці крокаў. Часам у кустах мільгала чапля або кулік, якія сведчылі, што блізка знаходзіцца балота.

Салдаты ўсё пасоўваліся наперад. Ішлі наўздагад, баючыся знайсці тое, чаго шукалі.

Зрэдку трапляліся сляды нядаўніх прыпынкаў: пляцоўкі з выпаленай або патаптанай травой, кучы ссечанага галля, запэцканага крывёю. Тут гатавалі суп, там перавязвалі раненых. Але тыя, што прайшлі тут, зніклі. Дзе яны? Можа далёка, а можа і тут, зусім блізка, у засадзе, з зараджанымі стрэльбамі. Лес здаваўся пустым. Батальён падвоіў асцярожнасць. Нельга давяраць цішыні. Не відаць нікога, — тым больш падстаў сцерагчыся каго-небудзь. Лес карыстаўся дрэннай славай.

Засада была магчымай.

Трыццаць грэнадзёраў-разведчыкаў пад камандай сержанта ішлі наперадзе на досыць вялікай адлегласці ад галоўнага атрада. З імі ішла і маркітантка батальёна. Маркітанткі ахвотна далучаюцца да авангарда. Там небяспечней, але цікавей.

Раптам салдаты маленькага авангарда настаражыліся з тым пачуццём, якое так добра вядома кожнаму паляўніку, натрапіўшаму на логава звера. У сярэдзіне густога зарасніка ім пачуўся шолах, лісце нібы заварушылася. Салдаты пераглянуліся.

У разведачнай службе, дзе кожны штохвілінна павінен быць на варце, афіцэрам няма патрэбы даваць загады: тое, што павінна быць зроблена, робіцца само праз сябе.

Не прайшло і мінуты, як падазронае месца было абкружана. Усе трыццаць стрэльбаў нацэліліся ў цёмную сярэдзіну зарасніка; трымаючыся за курок і не зводзячы вачэй з прыцэлу, салдаты чакалі толькі каманды сержанта, каб распачаць агонь.

Між тым маркітантка, набраўшыся смеласці, зазірнула ў таямнічы гушчар і ў той момант, калі сержант нарыхтаваўся ўжо скамандаваць «плі», крыкнула: «Стой!» :

— Таварышы, не страляйце! — дадала яна, звяртаючыся да салдат, і кінулася ў кусты.

Салдаты рушылі за ёй.

Там сапраўды быў нехта.

У гушчары зарасніку, на беразе адной з тых маленькіх круглых ям, дзе звычайна паляць на вугаль карчы, пад навіслымі галінамі, нібы ў пакоі з лісцяў, сядзела жанчына і карміла грудзьмі дзіця; на каленях у яе ляжалі бялявыя галоўкі яшчэ двух спячых дзяцей.

— Што вы тут робіце? — крыкнула маркітантка.

Жанчына падняла галаву.

Маркітантка ўсхвалявана казала далей:

— Ды вы звар'яцелі! Чаго вы тут седзіцё? Яшчэ хвіліна, і вас-бы застрэлілі.

І, павярнуўшыся да салдат, растлумачыла:

— Гэта жанчына!

— Мы і самі бачым, што жанчына, — адказаў адзін з грэнадзёраў.

Маркітантка не магла супакоіцца.

— Цягацца па лясах, кожную хвіліну рызыкуючы трапіць пад кулю. Прыдзе-ж у галаву такая дурасць!

Старэйшыя дзеці прачнуліся і пачалі плакаць.

— Я есці хачу! — пачаў адзін.

— Я баюся! — сказаў другі.

Маленькі-ж спакойна ссаў грудзь.

Маркітантка ласкава звярнулася да яго:

— Ты сваю справу ведаеш.

Перапалоханая жанчына азіралася, не разумеючы, адкуль узяліся гэтыя стрэльбы, шаблі, штыхі, гэтыя лютыя твары.

Сержант закрычаў ёй:

— Не бойцеся! Мы з батальёна Чырвонай Шапкі!

Жанчына задрыжала ўсім целам. Яна зірнула на сержанта, на яго суровы, абросшы валасамі твар, на якім выразна вылучаліся толькі бровы, вусы ды бліскаючыя, як два вугалі, вочы.

— Гэта былы батальён Чырвонага Крыжа, — вытлумачыла маркітантка.

А сержант спытаў:

— Хто ты такая?

Жанчына глядзела на яго, скамянеўшы ад жаху. Яна была маладая, худая, бледная і ў лахманах. На ёй быў грубы галаўны ўбор брэтонскіх сялянак, а замест сукні шарсцяная коўдра, падвязаная ля шыі шнурком. Босыя ногі былі ў крыві.

— Гэта жабрачка, — сказаў сержант.

А маркітантка сваім па-салдацку грубаватым голасам, у якім аднак выразна адчувалася ласкавасць, спытала:

— Як вас завуць?

Жанчына, запінаючыся, прамармытала:

— Мішэль Флешар.

Між тым маркітантка сваёй вялікай грубай рукой пяшчотна гладзіла па галаве грудное дзіця.

— Колькі гэтаму сысунку? — спыталася яна.

Маці не зразумела.

Маркітантка паўтарыла:

— Я вас пытаюся, колькі часу вось гэтаму, меншанькаму?

— Паўтара года, — адказала маці.

— Ды ён ужо вялікі! — сказала маркітантка. — Няма чаго яму смактаць. Трэба адлучыць яго ад грудзей. Мы дамо яму супу.

Выява

Маркітантка крыкнула: „Стой!“

Маці пачынала супакойвацца. Двое старэйшых дзяцей цяпер зусім прачнуліся і паказвалі больш цікаўнасці, як страху. Абодва з захапленнем разглядалі султаны грэнадзёраў.

— Галодныя яны ў мяне, — сказала маці і дадала: — у мяне больш няма малака.

— Іх накормяць, ды і цябе таксама! — крыкнуў ёй сержант. — Але не ў тым справа. Скажы, якія твае палітычныя погляды?

Жанчына нічога не адказала.

— Чуеш, што я ў цябе пытаюся?

Яна прамовіла:

— Мяне аддалі ў манастыр зусім дзяўчынкай. Але потым я вышла замуж. Я не манашка. Сёстры-манашкі навучылі мяне гаварыць па-французску. Нашу вёску спалілі. Мы ледзь выратаваліся. Я так спяшалася, што нават чаравікі не паспела адзець.

— Я цябе пытаюся: якія твае палітычныя погляды?

— Не ведаю.

Сержант пытаўся далей:

— Сярод вас-жа бываюць і шпіёнкі. А шпіёнак расстрэльваюць. Ну, кажы. Ты не цыганка? Дзе твая радзіма?

Яна глядзела на яго, не разумеючы. Ён паўтарыў:

— Дзе твая бацькаўшчына?

— Не ведаю, — адказала яна.

— Як! Ты не ведаеш, дзе нарадзілася?

— Дзе я нарадзілася? На ферме Сікуан'яр.

Сержант у сваю чаргу здзівіўся:

— Але-ж гэта не бацькаўшчына!

— Гэта — мае месцы.

І пасля хвіліннага разважання жанчына дадала:

— Я зразумела цяпер, у чым справа. Вы родам з Францыі, а я — з Брэтані^[6].

— Ну, дык што-ж?

— Гэта розныя месцы.

— Але-ж бацькаўшчына ў нас адна! — усклікнуў сержант.

На гэта жанчына толькі паўтарала сваё:

— Я з фермы Сікуан'яр.

— Ну, добра, хай будзе Сікуан'яр, — згадзіўся сержант. — Там у цябе сваякі?

— Але.

— Чым яны займаюцца?

— Яны ўсе памерлі. У мяне нікога не засталося.

Сержант, добры балбатун, рабіў допыт далей:

— Што за чорт! Сваякі ў кожнага ёсць, а калі няма, дык былі… Хто ты? Ну, кажы!

Маркітантка прышла ёй на дапамогу. Яна зноў пагладзіла па галаве грудное дзіця і папляскала па шчоках двух старэйшых.

— Як завуць гэтую смактуху? — спытала яна. — Гэта-ж дзяўчынка?

Маці адказала:

— Жоржэта.

— А старэйшага? Я бачу, гэты разбойнік — мужчына.

— Рэне-Жан.

— А малодшага? Ён, відаць, таксама мужчына, ды яшчэ які тоўсташчокі!

— Гро-Алэн, — адказала маці.

— Добрыя дзеткі, — сказала маркітантка. — Ужо зусім падобныя на сапраўдных патрыётаў^[7].

Аднак сержант настойваў:

— Ну, што-ж ты, васпані?.. Кажы. Ёсць у цябе хата?

— Была.

— Дзе?

— У Азэ.

— Чаму-ж ты не жывеш у сваёй хаце?

— Таму, што яе спалілі.

— Хто спаліў?

— Не ведаю. Бойка была.

— Адкуль ты ідзеш?

— Адтуль.

— Куды?

— Не ведаю.

— Звернемся да справы. Хто ты?

— Не ведаю.

— Не ведаеш, хто ты?

— Мы бежанцы.

— Да якой ты належыш партыі?

— Не ведаю.

— Ты з сінімі?^[8] З белымі? З кім ты?

— Я са сваімі дзецьмі.

Гутарка спынілася. Маркітантка сказала:

— А ў мяне вось не было дзяцей. Не было калі важдацца з гэтым.

Сержант пачаў зноў:

— Але хто твае бацькі? Растлумач нам, калі ласка. Возьмем хоць мяне. Мяне завуць Радуб. Я — сержант з вуліцы Шэрш-Мідзі. Там жылі і бацька мой і маці. Я ведаю, хто былі мае бацькі. Цяпер ты раскажы нам пра тваіх. Скажы, хто яны былі?

— Іх звалі Флешар.

— Але ў кожнага чалавека ёсць яшчэ свой стан. Якога стану былі твае старыя? Што яны рабілі, твае Флешары? Чым займаліся?

— Аралі зямлю. Бацька не мог працаваць. Ён усё хварэў пасля таго, як сен'ёр, наш сен'ёр, загадаў пабіць яго палкамі. І гэта была вялікая ласка з боку сен'ёра, бо бацька мой украў труса, а за гэта паводле закона належыць кара смерцю. Але сен'ёр злітаваўся над бацькам. Ён сказаў: «Дайце яму толькі сто ўдараў палкамі». Вось з таго часу бацька і астаўся калекам.

— Далей!

— Дзед мой — гугенот^[9]. Па дамаганню пана кюрэ^[10] яго саслалі на галеры. Я тады была зусім маленькая.

— Далей!

— Бацька майто мужа прадаваў кантрабандную соль. Кароль загадаў яго павесіць.

— А што робіць твой муж?

— Гэтымі днямі ён яшчэ ваяваў.

— За каго?

— За караля.

— Яшчэ за каго?

— Ну, вядома, за свайго пана.

— А яшчэ?

— Яшчэ за свайго кюрэ.

— Каб чорт пабраў гэтае быдла! — закрычаў раптам адзін з салдат.

Жанчына падскочыла ад спалоху.

— Бачыце, мадам, мы — парыжане, — мякка растлумачыла маркітантка.

— Божа мой літасны! — прастагнала жанчына, складаючы рукі, як на малітву.

— Ніякіх забабонаў! — перапыніў яе сержант.

Маркітантка села побач з жанчынай і прыхінула да сябе старэйшага хлопчыка.

— Бедная вы мая! — сказала яна. — Мне вельмі шкада вас, хоць вы мне і чужая. А карапузы ў вас надта добрыя — што праўда, то праўда. Няцяжка здагадацца, каму колькі гадоў. Старэйшаму гады чатыры, а браціку яго — тры. Ну, а таўстушк — гэта надзвычайная абжора: толькі і смокча. Ах ты, нягодніца гэткая! Глядзі, каб не з'ела сваю маці… Дык вось, мадам, вы нічога не бойцеся. І ведаеце, што я вам скажу: паступайце да нас у батальён. Будзеце працаваць, як я. Мяне завуць Гусарыхай. Такая ў мяне мянушка. Я тут накшталт шынкаркі, з тых, ведаеце, жанчын, што служаць пры войсках і разносяць ваду і віно ў час бою. У нас з вамі бадай што аднолькавая нага: я вам падарую мае чаравікі… Дзесятага жніўня я была ў Парыжы. Ну, і гарачы быў дзянёк! Я бачыла, як каралі смерцю Людовіка шаснаццатага. Яго цяпер завуць Людовікам Капетам. Не хацелася яму паміраць. Ды і праўда, вы толькі падумайце: яшчэ трынаццатага студзеня ён спакойненька смажыў каштаны, гутарыў і смяяўся ў сваёй сям'і! Калі яго павалаклі на плаху, на ім не было ні камзола, ні чаравікаў: толькі кашуля, пікейная жылетка, шэрыя суконныя штаны і шэрыя шаўковыя панчохі. Усё гэта я бачыла сваімі вачыма. Прывезлі яго ў зялёнай карэце. Ну, дык як-жа? Ідзіцё вы з намі? Салдаты нашы — добрыя хлопцы. Вы будзеце другой маркітанткай. Я пакажу вам, што і як трэба рабіць. Гэта зусім проста. Начэпіш сабе на шыю манерку з віном, возьмеш званочак і ідзеш у самае пекла. Ходзіш сабе хоць-бы што, пад кулямі і пад ядрамі, звоніш у званочак ды пакрыкваеш: «Хто хоча выпіць, браткі?» Гэта зусім няцяжка. Я ўсім наліваю, хто толькі папросіць, чэснае слова! І сінім і белым, хоць сама я сіняя. І яшчэ якая сіняя! Але ў піцці я нікому не адмаўляю. Раненых заўсёды мучыць смага. Ну, што-ж, ідзіцё вы з намі? Калі мяне заб'юць, вы зоймеце маё месца. Вы не глядзіце, што ў мяне такі грубы выгляд. Я добрая баба і бравы салдат. Не бойцеся нічога.

Тым часам сержант Радуб чытаў натацыю салдату:

— А ты памаўчы. Ты напалохаў яе. Нельга лаяцца ў прысутнасці дам.

— Ды хоць хто не вытрымае гэткай бязглуздзіцы! — апраўдваўся грэнадзёр. — Я — чэсны чалавек, я не магу спакойна глядзець на гэты дзікі народ. Сен'ёр пакалечыў бацьку, дзеда поп запёк на галеры, свёкра павесіў кароль. А яны — чорт іх ведае! — бунтуюць, б'юцца, лезуць пад кулі за пана, папа і караля…

Сержант прыкрыкнуў на яго:

— Маўчаць! Не разважаць!

І сержант павярнуўся да жанчыны:

— Ну, а муж твой? Што ён робіць?

— Цяпер — нічога: яго забілі.

— Дзе?

— У бойцы.

— Калі?

— Тры дні назад.

— Хто забіў?

— Не ведаю.

— Не ведаеш, хто забіў твайго мужа?

— Не ведаю.

— Сіні ці белы?

— Са стрэльбы забілі.

— Дзе гэта было?

— Пад Эрне. Стралялі… Муж мой упаў. Вось і ўсё.

— Што-ж ты робіш з таго часу, як ён памёр?

— Іду з дзецьмі.

— Куды?

— Куды вочы глядзяць.

— Дзе ты начуеш?

— На зямлі.

— Чым жывішся?

— Нічым.

Сержант падняў да носа вялізныя вусы — звычайная міміка салдат у складаным становішчы. Потым пераспытаў:

— Нічым?

— Ягады ямо, цёрн, леташнюю ажыну, чарніцы, парасткі папараці.

— Так, гэта ўсёроўна, што нічога.

Старэйшы хлопчык, відаць, зразумеў.

— Я хачу есці, — сказаў ён.

Сержант выцягнуў з кішэні скібу салдацкага хлеба і падаў матцы. Яна разламала хлеб папалам і аддала двум дзецям. Абодва прагна накінуліся на хлеб.

— А сабе не пакінула, — прабурчэў сержант.

Дзеці заенчылі:

— Піць хачу!.. Піць!

— І раўчака нідзе не знойдзеш у гэтым чортавым лесе, — прабурчэў сержант.

Маркітантка зняла з пояса медную чарку, адкруціла кран манеркі, што вісела ў яе на перавязі праз плячо, наліла ў чарку некалькі капель і паднесла яе дзецям.

Старэйшы выпіў крыху і скрывіўся. Малодшы глытнуў і выплюнуў.

— Хіба нясмачна? — сказала маркітантка.

— Што гэта? Гарэлка? — спытаўся сержант.

— Так, самая лепшая. Ды што яны разумеюць! Яны — мужыкі.

І яна выцерла чарку.

Сержант працягваў свой допыт:

— Значыцца, ты ратуешся ўцяканнем?

— Што будзеш рабіць! Бягу, пакуль ногі нясуць, потым валакуся шагам. Потым валюся.

— Небарака! — уздыхнула маркітантка.

— Навакол б'юцца, — казала жанчына. — Куды ні глянь — стрэльбы ды гарматы. Чаго ім усім трэба, я не разумею! У мяне забілі мужа. Толькі гэта я і зразумела.

Сержант стукнуў аб зямлю прыкладам стрэльбы.

— Праклятая вайна! Чорт вазьмі!

Жанчына казала далей:

— Мінулую ноч мы спалі ў дупле.

— Усе чацвёра?

— Усе чацвёра.

— І спалі?

— Спалі.

Сержант павярнуўся да салдата.

— Таварышы, чуеце? Прасядзець усю ноч у дупле старога, засохлага дрэва, ды яшчэ ўхітрыцца спаць пры гэтым, скурчыўшыся, як у футляры! Але што з іх возьмеш? Яны — дзікуны. Нельга патрабаваць ад іх, каб яны былі парыжанамі.

— Начаваць у дупле! — падхапіла маркітантка. — З трыма дзецьмі!

— Уяўляю сабе, — дадаў сержант, — як дзівіліся тыя, каму здарылася праходзіць у тую ноч каля гэтага дрэва. Знадворку нічога не відаць, і раптам дрэва крычыць дзіцячым голасам: «Тата! Мама!..»

— На шчасце, цяпер лета, — уздыхнула жанчына.

Пакорная лёсу, яна апусціла вочы, у якіх застыла недаўменне перад бядой, што прыціснула яе.

Дзеці батальёна Чырвонай Шапкі.

Салдаты згрудзіліся наўкол і моўчкі глядзелі на няшчасную.

Удава і трое сірат… Адны, усімі пакінутыя… Уцякалі ад ваеннай навальніцы, ахапіўшай усё неба да самага гарызонта… Голад, смага… Замест ежы — трава. Замест прытулку — адкрытае неба.

Сержант падышоў да жанчыны і схіліўся над малюткай. Раптам дзяўчынка выпусціла грудзь, ціханька павярнула галаву, паглядзела сваімі цудоўнымі блакітнымі вачыма на схілены над ёй страшны, парослы шчацінай твар і ўсміхнулася.

Сержант выпрастаўся; буйная слязіна скацілася па яго шчацэ і застыла на кончыку лютага вуса.

Ён загаварыў гучным голасам:

— Таварышы! З усяго гэтага вынікае, што нашаму батальёну выпадае зрабіцца бацькам. Усынавім гэтых трох дзяцей. Згодны?

— Хай жыве Рэспубліка! — закрычалі салдаты.

— Вырашана, — сказаў сержант і, распасцёршы рукі над галовамі маці і дзяцей, дадаў:

— Вось дзеці батальёна Чырвонай Шапкі!

Маркітантка заскакала ад радасці.

— Пад адной шапкай тры галавы.

Яна раптам залілася слязмі і кінулася абнімаць бедную ўдаву.

— Хай жыве Рэспубліка! — паўтарылі салдаты.

А сержант сказаў жанчыне:

— Хадзем з намі, грамадзянка!

---

1. Валанцёры — дабравольцы.
2. У гэтых бойках рэспубліканскія войскі Францыі адбілі напад еўрапейскіх манархій.
3. Вандзя — правінцыя на захадзе Францыі, была цэнтрам контррэволюцыйных паўстанняў.
4. Парыж у часе рэволюцыі быў падзелены на 48 секцый (раёнаў).
5. Комунамі ў часе рэволюцыі называліся гарадскія самакіраўніцтвы. Комуна Парыжа с 1789 г. да 27 чэрвеня 1794 г. адыгрывала вялікую рэволюцыйную ролю ў жыцці Францыі.
6. У той час правінцыі Францыі былі так раз'яднаны, што лічылі сябе асобнымі краінамі.
7. Патрыётамі называлі прыхільнікаў Рэспублікі.
8. Войскі французскай Рэспублікі насілі сінія мундзіры.
9. Гугеноты — французскія пратэстанты; вялі рэлігійную барацьбу з каталіцкай царквой і каталіцкімі каралямі Францыі ў ХХІ стагоддзі.
10. Кюрэ — каталіцкі поп.