Гісторыя Беларусі ў XIX і пачатку XX сталецьця (1928)/Ліквідацыя царкоўнай вуніі 1596 году
| ← Русіфікацыя Беларусі | Ліквідацыя царкоўнай вуніі 1596 году Лекцыя Аўтар: Усевалад Ігнатоўскі 1928 год |
Беларускі рух у першай палавіне XIX сталецьця → |
Прапануем да спампаваньня!
У 1596 годзе ў Берасьці адбылася вунія праваслаўнай царквы ў Рэчы Паспалітай з дзяржаўнай у Польшчы рымска-каталіцкай царквою. Акт вуніі адбыўся даволі скандальна. Царкоўны сабор, каторы быў склікан для злучальнай працы, праходзіў вельмі бурна, ніяк ня мог злучыць дзьве стараны—пріхільнікаў і праціўнікаў вуніі—і ўрэшце разьбіўся на дзьве часткі, кожная з каторых абвясьціла сябе самастойным саборам. Адзін з сабораў даводзіў канечную патрэбу вуніі, другі лічыў яе актам здрады ў адносінах да праваслаўя. Абодва сабо ры рабілі свае пасяджэньні асобна і да канца засталіся кожны пры сваёй думцы. Вуніяты абвясьцілі анатэму і лішылі сану тых епіскапаў, каторыя не згаджаліся на прыняцьце вуніі, а прыхільнікі чыстага праваслаўя зрабілі тое самое ў адносінах да сваіх праціўнікаў.
Што датычыць да ураду Рэчы Паспалітай, то ён цьвёрда стаў на бок вуніятаў, пачаў лічыць вунію адбытым фактам, падтрымліваў вуніятаў епіскапаў і абвясьціў праваслаўе нелегальнай верай. Праваслаўных пачалі гнаць і адбіраць у іх цэрквы і манастыры з іх маёмасьцю для вуніятаў. Акт царкоўнай вуніі набраў, такім спосабам, політычнага характару. Царкоўная Берасьцейская вунія зрабілася простым працягам політычнай Люблінскай вуніі 1569 году. Урад і камандныя колы ў Польшчы былі зацікаўлены ня толькі ў тым, каб падданы-праваслаўны кідаў сваю веру, перарабляўся на каталіка ці вуніята і праз гэта кіраваўся ў нябеснае царства, але і ў тым, каб ён праз рэлігійную сувязь з дзяржаўнай верай Рэчы Паспалітай прымаў політыка-соцыяльны і культурны ўплыў Польшчы. Пры дапамозе вуніі з каталіцтвам трэба было адарваць праваслаўных падданых Рэчы Паспалітай ад царкоўнай падлегласьці ўсходу і маскоўскаму мітрапаліту ці патрыярху, бо з гэтай царкоўнай падлегласьцю ўсходу злучаўся маскоўскі культурны і політычны ўплыў.
Зусім зразумела, што пасьля далучэньня Беларуса да Расійскай імпэрыі, калі зьмянілася політычная сытуацыя, зноў павінна было стаць і пытаньне аб вуніі. У першую чвэрць сталецьця яно ня стала, толькі дзякуючы нявыразнасьці політыкі рускага ураду. У мікалаеўскую эпоху, паколькі на Беларусі было яскрава пастаўлена пытаньне аб яе русіфікацыі, то трэба было зьніштожыць вунію, каторая ў свае часы была ўтворана для полёнізацыі краю. Трэба было скасаваць вунію, каб вызваліць беларусаў вуніятаў ад царкоўнай падлегласьці заходняму епіскапу (рымскаму папе), а разам з тым ад культурнага і політычнага ўплыву Захаду і Польшчы, каторая й пасьля падзелаў лічылася небясьпечнай для Расійскай імпэрыі. У свой час, каб утварыць вунію, урад Рэчы Паспалітай яшчэ загадзя пастараўся знайсьці адпаведных для сваіх мэт епіскапаў, доўгімі поламі каторых і прыкрыў свае чыста політычныя мэты. Яшчэ за некалькі год да сабору (1591 г.) агэнты ураду, пусьціўшы ў ход экономічныя і політычныя абяцанкі, з'організавалі з праваслаўных епіскапаў энэргічную групу, каторая пачала з таго, што падала каралю Жыгімонту заяву аб прызнаньні імі старшынства рымскага папы, пад умоваю, каб у праваслаўнай царкве былі пакінуты ўсходня-грэцкія абрады. Кароль адобрыў такое іх пажаданьне. Тады, у 1595 годзе, на грошы ураду з граматамі караля і з пісаным актам вуніі прадстаўнікі патрэбнай ураду групы (Луцкі епіскап Кірыла Цярлецкі і Ўладзімерскі епіскап Іпаты Пацэй) зрабілі падарож да папы ў Рым і там усталявалі для вуніі грунт. Гэта група праводзіла вунію на Берасьцейскім саборы, а пасьля яго пашырала і змагалася за яе на Беларусі.
Такімі самымі крокамі йшоў і царскі урад, катораму трэба было скасаваць вунію, ён пастараўся знайсьці сярод вуніяцкіх епіскапаў такіх, каторыя ўзяліся-б за ліквідацыю вуніі і пакрылі-б політычныя мэты ураду зданьню царкоўнасьці. Вельмі хутка патрэбныя епіскапы знашліся. Гэта былі—Віленскі епіскап Язэп Сямашка, беларускі епіскап Васіль Лужынскі і Полацкі—Смарагд. На чале іх стаў самы энэргічны і разумны з іх—Язэп Сямашка. Праз памянёную групу рускі урад і пачаў падгатоўку да ліквідацыі вуніі. Названыя епіскапы паказалі сябе найлепшаю зброяю ў руках ураду. Нават часам іх шчырасьць пераходзіла патрэбныя межы і была не па розуме, так што мікалаеўскаму ураду прыходзілася супыняць іх чыннасьць.
І тут, пры ліквідацыі вуніі, як і пры яе ўтварэньні пры Жыгімонце, пачалося з дакладной запіскі. У 1827 годзе Язэп Сямашка падае ураду запіску «аб стане вуніяцкай царквы ў Расіі і аб спосабах звароту вуніятаў у лона праваслаўнай царквы». Тут апавядаецца гісторыя вуніі і вызначаецца, што вунія ў далейшыя часы зрабілася тым мастом, па каторым беларускі народ пераходзіў з праваслаўя ў каталіцтва. Паступова грэцкія абрады вуніяцкай царквы зьмяніліся на лацінскія, і яна, такім спосабам, пачала зьлівацца з каталіцкаю царквою. Праз каталіцтва, у сваю чаргу, вуніяты збліжаліся з палякамі і цяпер разам з імі воража адносяцца да «маскалёў». Але справу з вуніятамі магчыма яшчэ паправіць. «Даволі толькі аддзяліць іх ад рымлян, даць пры дапамозе выхаваньня належны кірунак розуму духавенства, што займае 1.500 вуніяцкіх парафій, і народ лёгка пойдзе па шляху, паказанаму пастырамі». «Выдаленьне ад рымлян» прывядзе да збліжэньня з «маскалямі», а аддаленьне ад рымлян магчыма пры скасаваньні вуніі. Канчаецца запіска зусім выразнымі словамі: «Няхай урад перабачыць сію шчырасьць і стараннасьць, з якімі я жадаў-бы бачыць міліён з паловаю рускага народу калі ня злучаным, то прынаймней прыбліжаным, калі ня зусім дружным, то і не варожым да сваіх братоў; бачыць гэты народ шчырым да веры сваіх бацькоў, да карысьці сваёй бацькаўшчыны і да службы агульнаму айцу-гаспадару».
Вуніяцкая царква ў 30-ыя годы складалася з чатырох епархій: Берасьцейскай, Віленскай, Полацкай і Луцкай. Яна кіравалася так званым другім дэпартамэнтам рымска-каталіцкай колегіі. Гэта колегія ў сваю чаргу была ў веданьні дэпартамэнту чужаземных вызнаньняў, каторы знаходзіўся пад кіраўніцтвам міністра народнай асьветы, адмірала А. С. Шышкова. У сваёй вышэйпаданай дакладной запісцы Сямашка, паміж іншым, казаў, што трэба аддзяліць вуніяцкі дэпарта мант ад каталіцкай колегіі і зрабіць яго незалежнай у вадносінах да колегіі ўстановай. Азіраючыся на запіску Сямашку каторы быў тады толькі асэсарам уніяцкага дэпартамэнту, урад выдаў 22 красавіка 1828 году высачайшы ўказ аб перабудове вуніяцкага дэпартаманту ў самастойную грэка-вуніяцкую колегію. Дзякуючы гэтаму, яна была вызвалена ад паслушэнства рымска-каталіцкай колегіі і падчынена беопасрэдна дэпартамэнту чужаземных вызнаньняў. У гэтым-жа годзе ў мястэчку Жыраве Слонімскага павету была адчынена грэка-вуніяцкая духоўная сэмінарыя з праваслаўным уклонам, каторая павінна была выхоўваць патрэбнае рускаму ураду вуніяцкае духавенства. Дагэтуль вуніяцкая царква атрымоўвала духоўных асоб з рымска-каталіцкай сэмінарыі пры Віленскім унівэрсытэце.
Адбылося польскае паўстаньне 1831 году. На другі год была выдана царская пастанова аб тым, каб на Беларусі, для ўзмацненьня рускага ўплыву, замяшчаць пасады вуніяцкіх сьвяшчэньнікаў асобамі, што скончылі духоўныя сэмінарыі ў Расіі, і каб дзяцей беларускага духавенства пасылаць для адукацыі ў духоўныя школы Вялікарусі і Украіны. Увесь час ішло зачыненьне базыліяжкіх манастыроў, прыняўшых удзел у паўстаньні. Была адчынена Полацкая праваслаўная епархія, на каторую быў назначан пецябурскі вікарны епіскап Смарагд Крыжаноўскі.
Гэтая «новая мятла» пачала мясьці. З дапамогаю тутэйшых губэрнатараў, Хаванскага і Шрэдэра, і мясцовай поліцыі Смарагд пачынае вясьці «добровольные» далучэньні вуніятаў да праваслаўнай царквы. Зразумела, што пры такой дапамозе справы яго пашлі вельмі пасьпешна. На працягу менш як аднаго месяца ён далучыў да праваслаўя каля 4.000 чалавек. Было зроблена многа гвалтаў і злачынстваў. Вялікае абурэньне й злосьць падняліся ў масах. Нават Сямашка перапалохаўся, як-бы неразумны ліквідатар вуніі не сарваў яму справы. У сваім данясеньні ў Пецярбург аб далучэньнях, зробленых Смарагдам, ён піша: «Праяжджаючы цераз Беларусь, я пераканаўся, што шмат спроб (на прылучэньне да праваслаўя) былі зусім няўдалымі і паднялі ў народзе толькі фанатызм. Сам прэасьвяшчэнны Смарагд, князь Хаванскі і губэрнатар Шрэдэр прызнаюцца, што надта скора ўзяліся за аправу і згаджаюцца, што трэба прыпыніць сваю работу. Можна нават сказаць, што самыя лепшыя з гэтых далучэньняў зварочваюцца да вялікай шкоды для вуніяцкай справы». Мікалай І, даведаўшыся аб усім, што рабілася ў Полацкай епархіі, пісаў у сакрэтнай інструкцыі праваслаўным епіскапам на Беларусі адносна Смарагда так: «Прэасьвяшчэннаму Смарагду строга пацьвердзіць гэтаю папераю для карысьці самой справы і для яе цэннасьці не сьпяшацца, а рабіць вельмі асьцярожна». Адным словам, мэтод Смарагда праваліўся. Добра азнаёміўшыся з полацкімі падзеямі, і расійскі урад і яго слуга Сямашка прышлі да вываду, што трэба зьмяніць стары мэтод прылучэньня вуніятаў да праваслаўнай царквы, як мэтод занадта прымітыўны. Яны лічаць, што вуніятаў ня трэба рабіць праваслаўнымі адразу, прылучаючы іх да праваслаўя цэлымі парафіямі. Трэба зьвярнуць увагу на сутнасьць вуніяцтва і вельмі і вельмі паступова трэба мяняць адзін за адным абрады вуніяцтва з каталіцкіх на праваслаўныя. Справа ў тым, што, на аснове акту вуніі 1596 году, абрады ў вуніяцкай царкве павінны былі застацца ўсходня-грэцкія. З цягам часу паступова, пад уплывам каталіцтва, яны зьмяніліся на заходнія-лацінскія. Сямашка й высунуў думку паступова касаваць гэтую абрадавую заходнюю знадворнасьць вуніяцтва, замяняючы яе па частках праваслаўнымі абрадамі. З пачыну Сямашкі ў 1834 годзе зьбіраецца нарада з вуніяцкіх епіскапаў, большасьць каторай складаецца з прыхільнікаў Сямашкі. Нарада таксама выносіць пастанову прыбліжаць паступова абраднасьць вуніяцкай царквы да абраднасьці праваслаўнай царквы.
У наступным 1835 годзе урадам быў утворан тыповы для мікалаеўскага часу «асобны, сакрэтны» камітэт вуніяцкіх спраў, каторы складаўся з вышэйшых духоўных і сьвецкіх саноўнікаў. Комітэт офіцыяльна згадзіўся з паглядамі на спосаб далучэньня вуніятаў да праваслаўя, выяўленымі як Сямяшкаю, так і нарадаю вуніяцкіх епіскапаў.
З гэтага-ж году пачалося і зьдзейсьненьне пляну Сямашкі. Найперш заняліся іконастасамі і прастоламі. У вуніяцкіх цэрквах замест іконастасу была проста нявысокая загародка, а прастол прыстаўляўся да сьценкі, а не стаяў пасярэдзіне аўтара, як гэта бывае ў праваслаўных цэрквах. Паставіць прастол пасярэдзіне было лёгка, затое будаваць іконастасы было цяжэй: патрэбны былі сродкі. На будоўлю іконастасаў адпушчаны былі грошы з скарбу, але іх не хапала. Тады міністар унутраных спраў выдаў загад—«прапанаваць панам будаваць іконастасы і прастолы ўласнымі сродкамі ў сваіх маёнтках для здавальненьня патрэбнасьцяй сялян, што прыносяць ім карысьць сваёю працаю». Каталікі-паны, такім спосабам, павінны былі будаваць праваслаўныя іконастасы. Гэта была свайго спосабу кара польскаму панству на Беларусі за яго удзел у паўстаньні. Потым пачалі выносіць з вуніяцкіх царквей арганы і ў 1836 годзе забаранілі карыстаньне імі. За арганамі пашлі званочкі, за званочкамі—так званыя цыборыі, за цыборыямі—амбоны для казаньняў і г. д. Старыя кнігі для набажэнства былі заменены кнігамі, выданымі ў Маскве. Было загадана вуніяцкаму духавенству вясьці мэтрычныя кнігі ў рускай мове. Зноў на Беларусі адбывалася шмат гвалтаў і злачынства. Цёмная сялянская маса, хоць і не разумела, у чым справа, але абуралася зьменаю абра даў, да каторых яна ўжо звыкла за доўгі час існаваньня вуніі. Усякія протэсты супакойвалі лозамі і бізунамі. Мацей Бурачок у сваім вершы «Хрэсьбіны Мацюка» даў нам яскравы малюнак працы тагочасных прылучацеляў да праваслаўнай царквы.
Пасьля такой падгатоўчай працы урад лічыў ужо магчымым у самым пачатку 1837 году выдаць указ, на аснове каторага дэпартамэнт вуніяцкіх спраў перадаваўся пад загад Сыноду. Сынод яшчэ больш памагае на прыбліжэньне вуніяцтва да праваслаўя. Каля гэтага часу ўміраюць вуніяцкія епіскапы—Булгак і Жарскі,—каторыя не спачувалі дзейнасьці Сямашкі і ураду, чым рукі Сямашка і яго прыхільнікаў былі зусім разьвязаны. Яны цяпер патрабуюць ужо поўнага далучэньня вуніятаў да праваслаўнай царквы. У 1838 годзе Антоні Зубко ў сваёй запісцы аб вуніі піша так: «Грэка-вуніяцкая царква ёсьць цяпер падобна на занова-адбудованы будынак, пакуль пакінуты бяз даху, і варожыя стыхіі полёнізму і каталіцызму могуць памалу руйнаваць яго так, што потым і пабудованы дах не абароніць будынку. На мой погляд трэба, каб хутчэй пасьледвала царская воля аб прылучэньні нашай царквы да грэка-расійскай, згодна з пажаданьнем амаль што ўсяго духавенства».
У сувязі з такім настроем вышэйшага вуніяцкага духавенства націск на вунію і вуніятаў з яго боку вельмі ўзмацняецца. У вадказ на яго ўзмацняецца і протэст проці скасаваньня вуніі з боку ніжэйшага духавенства, каторае падтрымліваецца нездаволенымі элемэнтамі жыхарства.
Зьніштажэньне вуніяцкіх служэбнікаў і замена іх праваслаўнымі служэбнікамі, надрукованымі ў цэнтральнай Расіі, выклікалі два протэсты,—адзін на Беларусі, другі на Украіне (Клецк, Валынскай губ.). У Меншчыне, у Наваградку, сабралася да 60 вуніяцкіх папоў, каторыя падалі запіску, што яны і іх парафіі ня хочуць прымаць новых служэбнікаў. Пасьля націску ўлады, большасьць протэстантаў заявіла, што яны згодны пакарыцца загадам вышэйшай іерархіі. Урад выбраў з непакорных б папоў, абвясьціў іх зачыншчыкамі і строга пакараў,— каго турмою, каго высылкаю ў манастыр. Протэст быў зьліквідован.
Праз нейкі час падняўся протэст у Беластоцкай вобласьці. 15 парафій адмовіліся ўводзіць праваслаўныя абрады ў сваіх царквах. Было напісана паданьне на ймя цара, дзе вуніяцкія папы гэтых парафій прасілі рускі урад абараніць іх веру ад уціску і гвалту. На чале падаўшых прашэньне стаялі: Кляшчэльскі пратапоп А. Сасноўскі, Чыжоўскі, поп Ф. Гаворскі і Беразоўскі поп А. Панькоўскі. У вадказ на паданьне пачаліся рэпрэсіі над папамі і парафіянамі. Пад іх цяжкасьцю парафіі адна за другою пачалі здавацца і выяўляць сваю пакорнасьць начальству. Наймацней трымаліся Кляшчэлі, але ўрэшце і яны здаліся. Трэба сказаць, што рэшткі вуніяцтва тут трымаліся вельмі доўга. Яшчэ ў 90-ых гадох XIX сталецьця тут у праваслаўных ужо царквах стаялі абразы вуніяцкіх сьвятых і сьпяваліся ў часы набажэнства сьпевы старых, так званых богагласьнікаў.
Асабліва моцны і шырокі рух проці прылучэньня да праваслаўнай царквы падняўся ў Беларускай епархіі, цэнтрам якога зрабіўся г. Полацак і яго акруга. Тут на абарону вуніі выступілі больш чым сто парафій з іх папамі. На чале руху стаялі вельмі адукаваныя для свайго часу сьвяшчэньнікі—Ян Ігнатовіч і Адам Танковіч, і тут, як і ў Беластоцкай вобласьці, было пададзена прашэньне на імя цара. Пад прашэньнем падпісаліся ад імя сваіх парафій 111 сьвяшчэньнікаў. Яны прасілі вызваліць вуніятаў ад улады тагочасных іх епіскапаў, каторыя не абаранялі, а гвалтавалі вуніятаў, даць ім праўдзівага вуніяцкага біскупа, адчыніць друкарню, у якой друкаваліся-б вуніяцкія царкоўныя кнігі, адчыніць школы для падгатоўкі вуніяцкага духавенства і г.д. Сямашка, даведаўшыся аб руху ў Полаччыне, пісаў ураду, што ў адносінах да тых, хто падпісаў паданьне, трэба прыняць самыя рашучыя меры. Зразумела, што урад і бяз гэтай парады йшоў да сваёй мэты — скасаваньня вуніі — вельмі рашуча. У вадказ на паданьне пасыпаліся рэпрэсіі на тых сьвяшчэньнікаў. Частку з іх разаслалі па рускіх праваслаўных манастырох, частку перамясьцілі ў другія епархіі, частку панізводзілі на пасады прычотнікаў-дзякоў і г. д. Пад цяжарам гэтых рэпрэсій абаронцы вуніі павінны былі здацца і па паказаньнях офіцыяльных папер «раскаяліся». «Нераскаяных» грэшнікаў, каторыя не захацелі адступіць з сваёй позыцыі, засталося каля 10 чалавек. Іх канчаткова выселілі ў вялікарускія губэрні, дзе яны і памерлі. Протэст быў зьліквідован. Тут пералічаны толькі некаторыя з протэстаў. Іх было шмат. Яны вялікім цяжарам ляглі на сялянства Беларусі.
Пасьля ліквідацыі протэстаў прышоў ужо час «будаваць дах» над новым недабудованым домам. У студзені 1839 году сабраўся ў Полацку царкоўны сабор вышэйшага вуніяцкага духавенства. На чале яго стаялі тры вуніяцкія епіскопы: Язэп Сямашка, Васіль Лужынскі Полацкі і Антон Зубко Берасьцейскі. Зразумела, што размова на саборы была кароткая, трэба было толькі абформіць прылучэньне. У лютым 1838 г ўжо быў падпісан акт «возсоединения униатов с православной церковью». Пад актам было падпісана 24 начальствуючых духоўных асоб.
Вось галоўнейшая частка гэтага акту. «Мы ўхвалілі: 1) прызнаць зноў адзінства нашай царквы з праваслаўнаю сусьветнаю царквою і загэтым ад сяго дню быць разам з данымі нам паствамі ў аднамысьлі з найсьвятшымі ўсходнімі праваслаўнымі патрыярхамі і ў паслушэнстве найсьвятшаму ўсерасійскаму Сыноду; 2) усепадданейша прасіць благачасьцівейшага гасудара імпэратара прыняць гэтую пастанову нашу пад сваю аўгусьцейшую апеку».
Расійскі Сынод доўга намаўляць ня прышлося. У сакавіку 1830 г. ён разгледзіў акт і ўхваліў такую пастанову: «Епіскапаў, сьвяшчэньнікаў і парафіі так званай дагэтуль грэка-вуніяцкай царквы, па сьвяшчэнных правілах і прыкладах сьвятых айцоў прыняць у поўную і канчатковую злучанасьць са сьвятою праваслаўна-кафолічнаю, усходняю царквою ўсерасійскаю». Сямашка за чыста зробленую політычную працу атрымаў чын архіепіскапа Літоўскага і Віленскага, а цар, здаволены такім канцом справы, на акце налажыў рэзолюцыю: «Дзякую бога і прымаю». Акт варт рэзолюцыі, і рэзолюцыя варта акту.
Масы простага беларускага люду маўкліва згадзіліся з скасаваньнем вуніі, паколькі царкоўна-рэлігійнае пытаньне ня было для іх найбольш балючаю хваробаю. Такою хваробаю было прыгоннае права, што аддавала селяніна цалкам у рукі пана. Трэба ўсё-ж такі аказаць, што за 243 гады існаваньня вуніі беларускі люд у пачатку сілком, потым добрахвотна зжыўся з вуніяй і звык да яе. Гвалтоўная ліквідацыя вуніі зноў ударыла па яго цярплівасьці, зноў разьвярэдзіла яго рэлігійную хваробу. Загэтым і цяпер беларускі селянін з такою труднасьцю вылечваецца ад гэтай хваробы.