«Верная дачка Сонца» і «Шчырай Зямелькі»
| «Верная дачка Сонца» і «Шчырай Зямелькі» Крытыка Аўтар: Уладзімір Самойла 1927 год Крыніца: Родныя гоні. — Ліпень—Жнівень 1927. — Кніжка 5. — С. 35—39; — Верасень—Кастрычнік 1927. — Кніжка 6. — С. 15—27 |
Прапануем да спампаваньня!
М. ЧЭМЕР.
Верная дачка Сонца і „Шчырай Зямелькі“.
Натальля Арсеньнева: „Пад сінім небам“.
Віленскае выдавецтва Б. Клецкіна, Вільня, 1921. ст. 141 у 8°. Цана 2 зал. 50.
I
Толькі што вышаў з друку першы зборнік вершаў нашае ведамае пясьняркі Натальлі Арсеньневай, які зьмяшчае вершы за 1921—1925 г. г. У нашых часапісах усьцяж зьяўляюцца новыя вершы Н. Арсеньневай, дык трэба думаць, што не заставіць доўга чакаць сябе і другі зборнік яе поэзыі.
Першы зборнік поэты зазвычай, як яго „пяршак“, мае ўжо, часам і найбольш ярка, — выражаны характар індывідуальнай асобы тварца… Часта ў першым зборніку, у першым вялікшым творы, вялікшы поэта дае быццам сваю „поэтыцкую праграму“, „свой маніфэст“, „сваю тронную прамову“, якую далейшыя творы толькі разьвіваюць, пашыраюць, паглыбляюць, выконуючы яе — у вялікае „дзела жыцьця“. Але — часта, ах залішне часта! першыя творы даюць нам ужо амаль не цалком усяго поэту, які ў далейшым толькі, як кажуць, — „насьлядуе самога сябе“, перапявае свае першыя песьні… Асабліва — у нашыя, бягучыя такім шпаркім тэмпам часы, — душы й таленты насьпяваюць так борзда, так залішне борзда, сьпяшаючыся неяк вылажыць усё, што ўлажыла ў іх Прырода, быццам самі ня вераць у трывалы, вольны й бязьмежны расьцьвет жывучага ў іх духу…
Першы зборнік вершаў поэты мае заўсёды — як для чытачоў, так сама і для аўтара — асабліваю важнасьць. — Для аўтара ён мае значэньне першага важнага й адказнага спатканьня з публікай, значэньне так сказаць, „хрэсьбінаў“, — першай „спробы агнём і… вадой“ крытыкі. Для чытачоў, а наўперад для найбольш уважных і сур‘ёзных з чытачоў, — для крытыкаў, першы зборнік поэты мае асаблівую важнасьць дзеля таго, што першы раз дае магчымасьць — абняць разам, ахапіць зорам, зьвязаць і ацаніць, як нешта цэлае, усё тое, што зьяўлялася й чыталася паасобку, уразьбіўку; дае магчымасьць ўгледзіць ўсю вагу, вартасьць і навіну таго літаратурнага зьявішча, якое прадстаўляе сабой паззыя рэпрэзэнтуючагася грамадзянству тварца… Першая кніжка паэты дае магчымасьць запраўды-ж упяршыню добра пазнаёміцца з паэтам, — з яго душэўным жыцьцём, выяўленьням якога зьяўляецца ягоная паэзыя.
Пераходзячы да зборніку Натальді Арсеньневай, трэба сказаць, што забраныя ў ім вершы за пяць год хаця маладога, але сьведамага ўжо цалком жыцьця пясьняркі, гэта, матар‘ял, які дае магчымасьць грунтоўна судзіць — ня толькі аб індывідуальным паэтыцкім багацьці, якое зьмяшчаецца ў кніжцы, так сказаць, „у гатоўцы“, але і аб тым, — як расло ды множылася гэтае багацьце, якімі шляхамі, якім тэмпам ішоў рост паэтычнага развою аўтаркі… А гэта дае, у пэўнай меры, права меркаваць аб тым, якія магчымасьці тояцца ў аўтаркі для далейшага ейнага росту й развою…
І вось, першае ўражаньне — магутнае, пераконуючае, што перад намі — зьявішча запраўднай, самамэтнай арганічнай, шчырай паэзыі „Божай міласьцю“, паэзыі кроўнаблізкой найглыбейшым жаролам народнага духу і дзеля таго маючай усе падставы для далейшага бліскучага развою й расьцьвету…
Натальля Арсеньнева мае ўсё, каб зрабіцца першарадным тварцом у паззыі, — мае глыбокі й шырокі грунт пад сабой — у пачуцьці спачатных, асноўных стыхіяў Жыцьця й Прыроды, пачуцьці, якое радніць яе з падставамі першай натуральнай рэлігіі нашых далёкіх прэдкаў. Яна мае выплываючую з гэтай кроўнай неразрыўнай сувязі з Прыродай і моцнай у ёй апоры — магутную сілу душы і бязьмежна, бязьмерна ўдзячную любоў да жыцьця і веру ла гэтае Прыроды, без каторых ня можа быць і запраўднай любові да свае роднае прыроды, да свае Бацькаўшчыны, да свайго Народу.
Яна мае і бяспрэчны чароўна-лёгкі дар, музыкальнага выслаўленьня гэтае свае любові, гэтае свае — прынцыповае веры да прыроды, як яе верная, шчырая, а дзеля таго — любімая дачка… Яна мае чароўны дар „слова-чару“ заражаць нас, як уладная чараўніца, гэтай музыкай свае шчырае любові да прыроды, — запаляць нашыя сэрцы тым самым агнём, тым самым „сонцам“, якім поўна яе душа. Яна мае багаты слоўнік свабодна, але законамерна — бо-ж арганічна спароджаных гэтай яе любоўю й захопленьням — выразаў і абразоў для ўяўленьня гэтае Прыроды — на толькі яркі, жывы, бяспрэчны і беспасярэдне пераконуючы, што здаецца, быццам гэта Прырода ў вершах пясьняркі выслаўляецца сама, быццам у паэзыі Прырода любуецца сабой, як у люстры…
І гэта — ясна і ёсьць першай азнакай шчырай паэзыі, якая раскрываецца цалком толькі тэй чулай і творчай душы дзіцяці, жанчыны, песьняра, якія не парвалі яшчэ гэтай „спачатнай сувязі з Прыродай“, не падзяліся яшчэ ў тыя галаваломныя, заваротныя „Краіны Духу“, на якіх так бязумна й няўдзячна рвуць гэтыя сувязі, злучаючыя чалавека з улоньнямі вечнае Маткі-Прыроды, гатуючы гэтым самым няўхільныя цярпеньні, трагедыі, катаетрофы ў будучыні…
Паглядзім-жа — як адбіваецца „дзяцінна-жаноцкая“ душа гэтае вернае дачкі Прыроды ў ейных творах.
Трэба адразу адзначыць, што надзвычай удачна выбраны загаловак зборніку добра азначае гэты агульны характар яе паэзыі, яе — сьветапагляду. „Пад сінім небам“ — пад „ясным Сонцам“ — у неразрыўнай сувязі з Маткай-Прыродай — вось у чым бачыць зьмест, хараство й шчасьце поэтка. „Сіняе Неба“ і „сонца вясеньняга першыя косы“, вось — наймагутнейшыя, сьветлыя, дзіўныя сілы, якія твораць жыцьцё, даюць самі сабой сілу душы й цела сцаляюць ад усіх-усялякіх хваробаў і „смуткаў шэрае зямлі“, вызваляюць ад няпрыветных песьняў гора“…
|
„Пад сінім небам — няма распачы“… |
Гледзячы з верай на сіняе неба, на каторым, як Боства ўсяе Прыроды, зьзяе „яснае Сонца“, чалавек сам робіцца прычасным да гэтага „бязконцага сьвята“, „праўдзіва-ўзьлётнага жыцьця-натхненьня без перашкод“, робіцца шчырым сынам яго жывой „сіняй несьмяротнасьці“… Пясьняр, якога менш трымае зямля, якога „душаць мары жыцьця“, — ляціць „на белых крыльлях лятуценьня“ ў гэта сіняе неба — да пасаду Яснага Сонца — шукаць там „слова-чару“ — запраўднага слова магічнай малітвы-паэзыі, — якое дало-б яму, а праз яго і людзём — сілу панаваць над „марамі жыцьця“.
Гэткім першым гімнам-малітвай Сіняму Небу і пачынаецца зборнік.
Але адразу відаць, што гэтае сіняе неба Арсеньневай ня мае нічога супольнага з тым сымволічным „небам“ сьпірытуалізаваных рэлігіяў, на каторым, як вераць людзі, жыве Бог… Гэтая „сіняе неба“ нашае пясьняркі — проста, жывое — „вось гэтае“ сіняе неба, якое зьзяе над вамі сваімі „несьмяротнымі сінямі“. На ім гарыць-сьвеціць жывое залатое „сэрца неба“ — Сонца, якое „залатою ласкай“ — быццам жывой крывёй сэрца — залівае „ціхія палі“ зямлі…
Перад тварам гэтага жывога відомага Бога Прыроды ня трэба дый ня можна тужыць-сумаваць, — можна толькі „заглядаць бяз конца ў блакіт празрасты“
|
„Ні аб чым ня думаць — толькі смутна сьніць“… |
Сьвіць аб будучым шчасьці, набіраючыся на ўсё далейшае жыцьцё — цудоўнай, чароўнай сілы Сонца. Бо-ж чалавечая душа, як вучаць усе найстарэйшыя рэлігіі, створана якраз — „паводле брала ды падобнасьці“ гэтага Бога-Сонца…
І канец гэтага верша „Май“ ясна кажа, аб чым мае „сьніць“ у Май жыцьця маладзя чалавечая душа, аддаючыся ласкам сонца, —
|
„Сьніць аб сінім небе, і аб полі чыстым, |
Слаўны грэцкі філёзоф сказаў даўно крылатыя словы: —
|
„Я прыйшоў на сьвет, каб абачыць Сонца“… |
Нашая пясьнярка ня толькі паўтарае гэтыя харошыя ўдзячныя словы старавечнага мудрыца, але дадае да іх штось новае. — Чалавек прыйшоў на зямлю ня толькі дзеля таго, каб пабачыць Сонца, але і дзеля таго, каб „нагледзіўшыся на сонца“, самому зрабіцца як Сонца… Паводле гэткага-ж ведамага поэтыцкага лёзунгу слаўнага расейскага поэты Бальмонта і яна кідае гэты сьветлы бадзёры покліч — „Будзем як Сонца!“. І яна пяе-заліваецца — з шчырай прасьцінёй первабытнай рэлігійнай веры — свае гімны-малітвы Сонцу; і яна чуе ў сабе, у сваёй душы яго творчую гарачыню — сваю кроўную свайню з гэтым спрадвечным Богам-Сонцам… І яна кліча ўсіх нас — „быці як Сонца“ — гарэць, сьвяціць, „будзіць зямлю“, тварыць на ёй жыцьцё навакол, — так сама, як Сонца, — радасна, проста, бязынтэрэсоўна, шчыра — папросту з надмеру свайго боскага агню, свае творчае душэўнае сілы. Як сонца гарыць і сьвеціць так сама і сэрца — „любіць дзеля таго, што ня любіць яно ня можа“, як сказаў другі поэта…
Трэба сказаць, што гэтыя гімны, гэтыя запраўдныя малітвы Сонцу належаць да найлепшых твораў пясьняркі — шчырае золата разьлітай у іх поэзыі — быццам беспасярэдне цячэ з самога залатога Сэрца сіняга неба…
|
У неба гляне і устане |
І яшчэ — у тым-жа вершы („Крыніца“) —
|
Сілы дасьць яму крыніца (на роднай зямельцы!), |
Родная „верная дачка Зямелькі шчырай“ не патрабуе яшчэ адразу падмяняць жывыя родныя, шчырыя стыхіі Прыроды, што спарадзілі яе, — абстрактнымі сымваламі ды сьпірытуалізаванымі абразамі… зложных арганізаваных рэлігіеў. Яна адчувае на сабе, беспасярэдне й канкрэтна жывыя й жыватворныя ўплывы Маткі Прыроды. Кахаючая й каханая дачка гэтае спрадвечнае Маці, яна ўсьцяж адчувае на сабе і навакол бесьперарыўныя цуды Неба, Сонца й Зямлі.
Сіняе Неба — спрадвечная краіна, адкуль сплывае на Зямлю ўсялякае шчасьце. — „Адсюль смутна-пекнай княгіняю
|
„Пазірае спакойна вясна“… |
Адсюль вясна, гэтая найвялікшая цудатворка на зямлі, зыходзіць уніз, каб — „сеяць новыя сьветлыя сны“ — аб шчасьці…
Дык ня толькі чалавек, але і ўся прырода на зямлі — моліцца гэтаму жывому сіняму пасаду Бога нашага сьвету.
У вадным з найлепшых вершаў-гімнаў Небу й Сонцу дадзены абраз такой запраўднай малітвы ўсяе богамольна-ўдзячнае прыроды — у тым вялізарным храме, у якім бязьмерна-ахоплюючым скляпеньням ёсьць — небасхіл…
Ня можам устрымацца каб ня выпісаць гэты харошы і асабліва характэрны для нашай пясьняркі верш цалком. —
|
Жамчужнай мглою хмаркі абвязалі |
Пры жаданьні можна нават правясьці дэтальную паралель гэтага абраза молючайся прыроды з багаслужэньнем у храме… Але гэта было-б ужо залішне „ад чалавечага“…
Мы ведаем такія канцавыя абразы — паралелі быццам „хрышчанай“ у хрысьцянскую веру — ахвярна-церпячай „на крыжы“ — Прыроды — у слаўнага бэльгійскага поэты Родэнбаха і ў іншых. Але з імі поўнае свае „дахрысьцянскае“ сілы і самамэтнага жыцьця, простая, здаровая, сьветлая — удзячная Сонцу прырода Арсеньневай мае вельмі мала супольнага…
(Далей будзе).
Міх. ЧЭМЕР.
„Верная дачка Сонца“ і „Шчырай Зямелькі“.
Натальля Арсеньнева: „Пад сінім небам“.
Віленскае выдавецтва Б. Клецкіна, Вільня, 1921. ст. 141 у 8°. Цана 2 зал. 50.
— Цана 2 зал. 50 гр. —
(Глянь кн. 5 „Род. Гонеў“).
Прырода Арсеньневай — зусім жывая, навет неяк — людзка-жывая… Гэтае глыбокае пачуцьцё свае кроўнае свайні-сынаўства з Сонцам і Зямлёй, каторыя спарадзілі ўсё, што ёсьць „пад сінім небам“, робіць паэтцы блізкімі, як браты ды сёстры, — усе творы ды зьявы ў прыродзе. Шчырым пачуцьцём, цалком ужо незразумелым у нашыя „разумныя“ часы, паэтка адчувае ня толькі жывымі, але — маючымі быццам душу ды сьведамасьць — усё што ёсьць у прыродзе.
У ўсім яе жыцьця — пачуцьці лы сьвета — паглядзе ўсьцяж жывы той відаць несьмяротны ў паэзыі, „спачатны анімізм“, каторы калісьці прасякаў наскрозь нашую старадаўнюю „рэлігію Сонца“.
Далей мы пакажам, як паэтка, сьпеючы духоўна, прабуе шукаць выхадаў за межы гэтае абмежанасьці „стуленага кола вечных паўтарэньнеў“, — „адвечнае песьні“ Прыроды, каб перамагчы гэтую залежнасьць ад яе зьменнасьці, каторая — часамі нязносная, часамі страшная чалавеку ў грамадзянстве… Але гэтыя праўдзіва-людзкія высілкі — тым болі маюць хараства ды высокае павучальнасьці, чым болі моцнае ды жывое карэньне мае яе жывая, чулая, творчая душа ў Прыродзе… Яна гэткім парадкам, як кожны запраўдны паэта, нічога быццам не бярэ на-веру — з усяго, што існуе ў гатовым відзе ў сучаснай „духоўнай традыцыі“ — яна сама хоча тварыць — перажываць усю даўгагоднюю эвалюцыю народнае сьведамасьці — за сваю ўласную „рызыку й страх“.
Дык — гляньце, як запраўды жыве ўсё ў яе паэтычнай Прыродзе! —
Сонца — жывое, бо гэта — жывы Бог Прыроды й Жыцьця, Бацька ўсяго, што толькі ёсьць „пад сінім небам“ сьветлага, дужога, сьмелага, радаснага!…
Сонца — ня толькі „сьветла грэе“, але і — „лашчыць спакойна і лёгка бяз конца“. (стар. 22).
„Сонца… росы усьмешкаю сушыць“… („Край“, стар, 9).
„Сонца… нясе пацалункі“… „заве да сябе“… („Пралескі“, 14).
„Пад паглядам Сонца — прападаюць трывогі… („Зімовы ранак“, 86).
Ці-ж няясна, што Сонца — жывая істота, сутнасьць якой — ласка, радасьць, Любоў…
Неба — так сама жывое-Яно — „ласкае вас“…
„Неба сіняе, сіняе, сіняе“ — ня толькі зьзяе, але — жыве: яно будзіць зямлю ад доўгага сна“… („Красавік“, 23).
Вясна — пэўне-ж што жывая: яна „пазірае спакойна-смутна — пекнай княгіняю“, „сее новыя сьветлыя сны“. (Там-жа).
А восень, быццам паміраючая, і тая — жывая: бо-ж, навет канаючы, усьцяж — „іграе на ліры“… —
|
„…Прыбраўшыся ў кроў і у сонца, |
Але восень ня толькі грае на ліры, але і — гавора:
|
„Чуюцца, чуюцца восені словы — (Восень“, 35). |
Вецер-ветрык — зусім ды бяспрэчна жывы!… бы хлапец-пастушок, ён — „жартуючы вее“, „лашчыцца да кустоў“, „штось ім пяе“ на вушка… А часам — „злы“, — „адкіне жалейку“, на якой толькі што граў, дый — „схаваецца ў кусты“… („Красавік“ 23, 22, 24, 34).
„Поўна жыцьця (і) жаўтацьвет-сенажаць, што шло да Сонца свае „зыкі“, дый уся „звоніць песьняй“… („На сенажаці“, 26).
„Дыхае“ — бо-ж — жывое! — „поле ў сонцавых косах“… (Там-жа).
Жывыя й таполі, што — „праз сон штосьці лявіва шапочуць“…
Клён — нават увосені — жывы ды „пышны“, толькі — „маўклівы“… („Восень“, 32).
Навет, здавалася-б ужо мёртвыя лісты гэтага клёну — сыплюцца ціха, жахліва, маўкліва, крыючы зямлю сваім золатам“… (33).
Зусім жывыя навет — „маленькія яблынак рожкі“, каторыя толькі што нарадзіліся — бо яны — „нібы рвуцца да сонца лучаў“… („Вясна“, 21).
У харошым вершу „ў лесе“ паэтка расказуе, як узнавіла яна забытую вякамі „знаёмасьць“ — з старым жывым „дзедам-лесам“… —
|
„Лес вітаў нас нячутнымі словамі“… („У лесе“, 27). |
Ці-ж ня ясна, што гэтая „нячутная мова лесу“, мова старых дубоў, жывых сьведак тых старадаўніх часоў, аб якіх вам асталіся толькі казкі ды песьні, гэта-ж — толькі добра забытыя чалавекам „шэпты“ зусім жывое Прыроды… І вось, гэтую спрадвечную, але амаль што не забытую намі ўсімі „мову Прыроды“, зьлітую з „мовай сэрца“ людзкога — у вадзіную, агульную ды супольную Мову для ўсяго, што толькі жыве „“пад сінім небам“ — ускрашае нам нашая пясьнярка…
Але-ж — ня толькі жывое ўсё — „пад сінім небам“ — ў дзень, калі сьвеціць-грэе-лашчыць Сонца. —
Жывая зусім сама — Ноч!… „Вечная чараўвіца“ — „ночка ціхая, расістая“… Яна — ідзе над палямі, лагчынамі, паліць зоры на небе, кідае кроплямі роснымі, дыхае рознымі пахамі ў сонным бару, варушыць галінамі ліпы… („Ночка“, 30).
|
„Ноч сонныя дрэвы прывабіла ласкай, |
Ды ці-ж ня жывая істота гэта ціхая, цёмная ноч, калі яна — як дзяўчына:
|
„Акрыўшыся хусткай туману, „Спляла сіняватыя цені „Збудзіла начныя згаворы, „Да сэрца людзкога паволі „Збудзіла ў адных — няіначай, |
Тут Ноч зьяўляецца перад намі — запраўднай чараўніцай нашых казак, ускрашаючы й старадаўнюю веру народную ў дзіўную здольнасьць такіх „надлюдзкіх“ істотаў — прыймаць абразы розных зьвяроў…
Навет, здавалася-б, ужо вякі аджыўшы, астыглы, мёртвы месяц, і той запраўды — жывы! — Бо й ён — з „усьмешкай халоднай усходзіць, прыбраўшыся ў мглы“, на неба…
А ўжо, здавалася-б, на што халодныя, далёкія, няведамыя нам зоры, але і аб тых — з сусьветнай „мовы сэрца“ — даведалася бяспрэчна пясьнярка, што й яны — жывыя. — З пераконуючымі праўдай ды хараством сваіх паэтычна-рэлігійных інтуіцыяў — пясьнярка запэўняе нас, што сама бачыла, як яны, гэтыя зоры, —
|
„Ранілі халодныя сьлёзы”… |
А часамі яна проста чуе, дый прынукае чуць і нас, як —
|
„Клічуць вечарам зоры „У сусьвеце прасторы”… |
Усё, усё „пад сінім небам“ жыве ды жывіцца з гэтых жывых спрадвечных жаролаў жыцьця, усё набіраецца гэтае сьветазарнае сілы й ласкі Сонца…
І ўсё, што выходзіць з глыбіні цёмных але жывых родных нетраў „Зямелькі шчырай“, цягнецца, імкнецца ўгару — „ins hohe Meer“ — да „паўніні жыцьця ў сусьвеце“, — як кажа добра дабраны (але дрэнна толькі вось перакладзены…) эпіграф з Гэтэ, які стаіць на чале ўсяе кніжкі… Усё жывое, дужое, здаровае, што спарадзілася на зямлі, імкнецца ў магутным парыве — пад непераможным, чароўным „зовам Сонца“ — угару, — каб хаця на часіну прыняць учасьце ў тым „праўдзіва-ўзьлётным“, „дзіўным, як сон, жыцьці“, у тым „бясконцым сьвяце“, якія пануюць — „у нябесных сінях несьмяротных… Іменецца ўгару, але ніколі не адрываецца ад роднае Зямлі“…
У гэтым сьветлым, шырокім, магутным ахопе сонцавага Жыцьця ў Прыродзе, з якога выйшаў дый у якое мае з шчырым давер‘ям уліцца, як кропля ў моры, як частка Прыроды-Жыцьця, чалавек, нашая пясьнярка запраўды збліжаецца да пантэістычнага сьветапачуцьця вялікага нямецкага паэты, які — у свой чарод — паглыбіў ды ўсьведаміў свае паэтычныя інтуіцыі пад магутным уплывам ведамага нашым чытаром — слаўнага філёзофа Сьпінозы…
І гэты сонячны сьвет, гэты сьветлы „пазытыў жыцьця“ — найхарошшая сутнасьць паэзыі Арсеньневай. — Шчырым золатам паэзыі, усімі хварбамі вясёлкі — з усёй сілай ды рэальнасьцяй запраўднага самамэтнага жыцьця — сьвеціць ды грае ён ў вершах нашае пясьняркі, даючы нам — запраўдную радасьць мастацтва…
II.
Але, апрача сьветлага, радаснага — сонечнага „пазытыву“ Жыцьця, існуе і яго цёмны жудасны „нэгатыў“… Побач з гэтым сіне-залатым „сьветам дня“ існуе — „сьвет чорнае ночы“ — „Цемры-„Імглы“… Побач з вольным, прасторам, шырокім бязьмежным, „лёгкім, узьлётным як сон“, жыцьцём — натхненьням без перашкод „і без роспачы, існуе — зачараваны кут“, дзе былое вольнае сьветлае калісьці Жыцьцё — запраўды неяк загнана ў кут, адкуль няма ўжо ані ўзьлёту, ані выхаду, дзе ўся сутнасьць існаваньня — у бясьсільнай роспачы, у дарэмнай пакуце, у дарэмных высілках — вярнуць тое, чаго ўжо нельга вярнуць, паправіць тое, што ўжо — непапраўляльнае…
Але й тут — хай злое, варожае чалавеку, патайное — усё-ж неяк пануе Жыцьцё! Можна сказаць — усьлед за Арсеньневай — што сьмерці быццам зусім няма — „пад сінім небам“ яе паэтычнага сьвету… Жыцьцё толькі неяк зьмяняе сваю форму, сваё дзеннае аблічча на ночнае, усьцяж астаючыся Жыцьцём…
І тут ізноў пясьнярка ўскрашае старую народную веру спачатнай рэлігіі натуралізму — у несьмяротнасьць жыцьця, ў сталую нясталасьць, зьменнасьць яго формаў, але — бязупыннасьць, неперарыўнасьць яго на зямлі…
І вось — дадатняй рысай шырокага паэтыцкага таленту Арсеньневай ёсьць тое, што яна адчувае, ахоплюе ды адбівае Жыцьцё-Прыроду — у ўсёй яе суцэльнасьці, — ня толькі на шырокіх прасторах пад ясным сонцам, але — у ўсіх „кутох“, цёмных ці праклятых, дзе толькі ёсьць — Жыцьцё…
Другі ўступны „праграмны“ верш — 1925 г. — (бо-ж „прадмова“ заўсёды — пасьляслоўе!…) добра кажа аб гэтым вялікім жаноцка-любоўным Сэрцы пясьняркі, дзе запраўды „жыве і пяе“ — увесь жывы Сьвет…
|
Сонца вясеньняга першыя косы, |
Адабражэньню гэтага цёмнага нэгатывў Жыцьця-Прыроды пасьвячаны навет цэлы асобны адзьдзел, траха палова ўсяго зборніку.
Гэты адзьдзел мае назоў „Зачарававы кут“ (з крыніцы народнай), і першы, уступны, верш таго-ж назову ёсьць запраўды мастацкім пролёгам да гэтае „цёмнае паловы Жыцьця“, аб якой так многа ведала дый ведае дагэтуль, і так многа сказала нашая „народная крыніца“… Бо-ж, можа, не звайсьці на сьвеце другога такога народу, які-б, як наш, — так мала жыў вольным, сьветлым, шчасьлівым, узьлётным, „жыцьцём натхненьням без перашкод“, а так многа вякоў быццам запраўды быў — усімі сіламі сусьветнае Цемры — загнаны ў нейкі „зачараваны кут“ няволі, бясьсілы, пакуты й роспачы!… І толькі цяпер магутна адраджаецца на нашых вачох у нетрах ягонай душы дый вырываецца ў вольных рытмах яго новай паэзыі паўзадушаная вякамі, паўзабытая народам — воля да Сонца, да перамогі над чарамі й „марамі, што душаць у жыцьці“…
Мы ня маем тутака магчымасьці вычарпаць ўсяго глыбокага зьместу гэтага адзьдзелу, адкладаючы гэтую ўдзячную задачу на іншы раз. Дамо толькі паняцьце аб тым, з якой шчырасьцю адчувае, з якім мастацтвам малюе, заражаючы нас яго жудой і вечнай трывогай, пясьнярка — гэты цёмны, фатальны „кут“ Прыроды. Бо, калі „нябесныя сіні несьмяротныя“ з іх — „бязконцым сьвятам“ — трэба прызнаць „раем“ „прыроднай рэлігіі“ вашае пясьняркі, дык гэты „зачараваны кут“ ёсьць яе запраўдным прыродным „пеклам“, з якога, як з Дантавага „Інфэрно“, — няма выхаду назад тым, што ў яго лучылі.
У гэтым цудоўным жудасна — імпрэсыяністычным пролёгу забрана ў вадно ўсё цёмнае насяленьне гэтага „ночнага сьвету“, ведамага нам усім — з нашых казак ды павер‘яў, — усе так званыя „стыхійныя духі“ — астачы даўнейшае рэлігіі — якія, як ведама, былі 1000 год назад быццам пераможаны новай рэлігіяй хрысьцянства, загнаны яе „крыжом ды мячом“ у гэты „зачараваны кут“, але чамусьці дагэтуль маюць такую страшэнную, варожую сілу ды ўладу — „Цемры-Мглы“ — над нашым народам, закрываючы ад яго — яснае Сонца… Вадзянікі, балотніцы, русалкі, „і страшныя сьліўні з гаці“, спорнікі, ведзьмы, лясуны, начніцы і г. д. і г. д. — аджываюць ў гэтым „куце“, у гэтай цемры-імгле і — „кола зьменнае вядуць“… Вечар-быццам мост з царства дня ў царства ночы… Дык зробім поруч з пясьняркай — некалькі крокаў праз гэты мост у гэты сьвет жуды ды цемры. —
|
Вечар… Сонца занікае, Дрэвы-мары у гушчары Чорным робіцца балота, Загараюцца ў бяздоньні Занямелі сосны бору, |
І так далей, усё ўзмацняецца цёмная, жудасная сіла гэтага абразу — навекі выгнанага з пад Сонца, загнанага ў гэты кут жыцьця — чорнага-цямравага-туманнага, нямога, плачучага, жалючагася, ахопленага зморай-дрымотай, нездаровага, схіліўшагася, падгніўшага, струхлелага, „жудасным гудам гудзячага“, гушчарнага, імшарнага, беспатольнага, дзікога, грэшнага, злога, зводнага, загадковага, зьменнага, палахлівага, спорна-зьмяінага, атрутна-чароўнага, хрыпла-сіпла мармочучага, галосячага распачай-адчаям тапельніцы, але ўсё-ж непераможнага для сьмерці — Жыцьця[1]… Адзінай пацехай для ўсяго гэтага „быўшага Жыцьця“ ёсьць — сьвятло-коска месяца, у якім толькі і адбіваецца для яго навек недаступнае для гэтага „кута“ Сонца, — быццам сымболізуючы тым блядыя спаміны аб няўдала пражытым, ашукаўшым, зламаным, падбітым жыцьці на зямлі ўсіх тых людзёў, што лучылі сюды, у гэты „кут“ — пасьля так званае „сьмерці“…
І запраўды — апрача аднаго вершу-казачкі гэтага адзьдзелу аб тым, скуль і як бяруцца песьні паэтаў, „сьпевы, што вытканы за сьветам“ („Сны“), усе 7 вялікшых твораў гэтага „Кута“ даюць прыклады ды апавяданьні аб тым, як фатальна, трагічна ламаецца, падбіваецца, ашукуецца на зямлі — часта найхарошшае чалавечае жыцьцё, якім шматлікім шляхам гэтае жыцьцё, няўдалае, зламанае, — пераходзе з-пад сіняга неба ды яснага сонца ў гэты — „Зачараваны кут“…
Зробім кароткі агляд зьместу адзьдзелу.
„Балотніца“, „прычытаючы ды мучачы душу ўначы“ сваім плачам, расказуе нам, — як яна — „загубіла сваю моладасьць, веру страціла, сілы страціла“, аддаўшыся душой і целам „чарнабрываму“, які — „жартаваў-гуляў“ з яе маладой душой, а пасьля — кінуў ды пайшоў… Але згубленая на зямлі людзьмі — балотніца ўсьцяж жыве ў сваім „зачараваным куце“ дый імсьціцца, губячы — топячы ў балоце — падобных да таго, што яе згубіў…
„Плач стараа лясуна“ — чароўны расчуляючы, поўны глыбокага сымболізму абраз, — „Бор вырубалі“ людзі, руйнуючы спрадвечную сялібу старога лясуна, які — ўсьцяж плача ад гэтага ў бясьсільнай злосьці… — „Доўга равець ён, пакуль ня уймецца“…
А мы-ж ведаем, якую глыбокую спрадвечную забытую людзьмі мудрасьць хавае ў сабе лес — з вершу „У лесе“. Другі верш аб лесе (стар. 47) кажа, што лес, гэта — „хорам быццам незямны“, у які трэба ісьці маліцца“, калі хочацца плакаць, калі людзі пакрыўдзяць цябе… Бо-ж толькі там знойдзе — у яго спрадвечнай цішы — сцаленьне… Толькі там пачуеш ты — „у шэпце лісьця“, „з мовай сэрцайка зьлітым“ — словы найвялікшае мудрасьці й пацехі, якая толькі ёсьць для чалавека на сьвеце, аб якой кажа чалавеку ўся прырода: „Ты даруй неразумным, як я“… скажа лес. —
|
І адыйдзе паволі нуда… |
Але гэтае спрадвечнае „пасыўнай мудрасьці расьлінаў“, мудрасьці пакоры, тае мудрасьці, што на руйнаваньне жыцьця адказуе толькі бясьсільным плачам ды „рэзыгнацыяй“ старога лясуна, — не разумее дый ня хоча болі слухаць сучасны чалавек — актыўны ды ўмелы барацьбіт за сваё „мейсца пад сонцам“, „пад сінім небам“, — за сваю долю!.. Шкада чуламу сэрцу паэты — і гэтага бору і гэтага лясуна… Але — няхай гэты лясун ідзе ў „зачарававы кут“ — з сваёй бясьсільнай злосьцяй проці новага жыцьця дый з пакорнай мудрасьцяй старога лесу!..
Жудаснае „Вясельле“ ізноў кажа аб тым, як —
|
„…спраўлялі вясельле ля млына — |
маладое жыцьцё каторай так сама, відаць, зламалася на зямлі…
Харошая вершаваная казачка „Зорка“ вуча аб тым, як імсьцяцца дзяцюком „лятавіцы, злыя чараўніцы“, што „ў васеньнюю ночку сыплюцца (зорным) дажджом“ на зямлю…
|
„Зоры ёсьць такія — ясныя, ціхія, — |
Далей харошая казачка апавядае аб тым, як гэткая „зоркай зьляцеўшая, скінуўшаяся дзяўчынкай“ „праклятая душа“ збаламуціла ў зорную ноч дзяцюка, што пакахаў яе — з усёй спыннай гарачынёй пясьняра-паэты… А калі зводнай дзяўчынцы прышла пара ізноў абярнуцца зоркай на небе, пясьняр, сьціснуўшы яе, — разам з ёй… падняўся над борам, але — затрымаць „зоркі“ ня мог… — Дый сам абярнуўся ў жаўранка, а з таго часу жыве — пясьняр! — неяк між небам і зямлёй, усьцяж высіляючыся, але — дарма! — даляцець да тае зоркі, што сьмяецца з яго горка на небе —
|
„І хлапца-жаўронка зводзіць, злая, зноў“… |
Горка — жудаснае, абвеянае вялізарным, нялюдзкім, хапаючым за сэрца сумам, апавяданьне „Шчасьце“ кажа аб долі — „долі і шчасьцейку“ на нашай зямельцы найхарошшай дзяўчынкі-сіраціны, каторай матка — „ў рацэ ўтапілася“, а „бацькі ня ведала навет дзяўчына“… Усё выцярпела, зьнясла, перамагла, „працуючы на чужую сям‘ю“, дужая, гордая, дзіўна-прыгожая дзяўчына. Не перамагла толькі вось у сэрцы — жаданьня шчасьця… Чараўнік — млынар, да каторага Галіна йдзе, каб раскрыў ёй будучыню, і варожа ёй — вялізарнае, нячувавае шчасьце! —
|
„Будзеш шчасьліваю, кажа Галінцы, |
І спраўдзілася хутка жудасна-іранічная варажба старога млынара: —
|
„Жыта на ніве яшчэ не дажалі — „Верыла Галя, што шчасьце ўжо блізка… |
Так перайшла і яна — па вячэрняму „масту“ — з „дзеннага сьвету“ ў „зачараваны кут“…
Ганьба і гібель таму сьвету, ў якім найвялікшае шчасьце для такой дзяўчыны, як Галіна, — памерці маладой!
„Народнае апавяданьне“ быццам нейкі сумны, цёмны „нэгатыў“ ясных, вясёлых „Трох Будрысаў“ Міцкевічавых — „Тры Браты“, — кажа аб тым, як тры браты — паляўнічы, араты ды паэта — паехаўшы ў сьвет шукаць барыгожую дзяўчыну, жонку-любку-гаспадыню“, усе — у розны час, ды ня ведаючы адзін аб адным — знаходзяць адну і тую-ж зводніцу дзяўчыну-красуню, дый, пакахаўшы яе болі жыцьця — свайго ды братавага, — гінуць усе трое — „тры браты, тры братабойцы“ — у вапошнай — „крывавай бойцы” — „з-за харошага дзяўчаці”…
Ізноў і тут — ў фатальнай залежнасьці ад страсьці, якую ня можа, ня мае сілаў перамагчы жывучы цалком ў Прыродзе „прыродны чалавек”, — адчуваедца цёмная варожая чалавеку сіла, што цягне яго з так харошых — „у дзень прыгожы яснавокі“ — прастораў сьвету ў ягоны — „зачараваны кут”…
Апошні, найвялікшы, твор зборніку — „Лебядзінае Возера“[2].
Ізноў, як і ўсё, — што піша — бо-ж творыць, як сама Прырода! — Арсеньнева, і гэтая казка — пад харошай, чыста народнай, формай — зьмяшчае глыбокую думку, якая, ня пытаючыся аб тым, ці мела намер гэты сьведама пясьнярка, ці разумела тое, што творыць — сама сабою ўзрастае ў зложны сымболь, усё — ахоплюючага зьместу. Гэтым сваім сымболізмам зьместу паэма-казачка Арсеньневай вельмі напамінае ведамы беларускаму чытару — у перакладзе — твор Уладз. Караленкі — Лес шуміць“…
Толькі там „судзьдзёй” наі праступным панам, які залішне лёгка захацеў зьняважыць „адвечныя законы Прыроды“ забрудзіўшы распустай харошую жонку свайго халопа-паляўнічага — страшным судзьдзёй, што заступіўся за ракрыўджавага халопа, зьяўляецца — лес… Мы бачым, што ў муской „філёзофіі прыроды“ украінска-расейскага мастака-народалюбца, лес зусім не такі ўжо „пакорна-мудры“, як у нашай пясьняркі — з яе пажаноцку чулай, але яшчэ не дайшоўшай цалком да новае мудрасьці-барацьбы, душой… „Лес“ Караленкаў — шуміць, кліча да сябе буру-навальніцу, не шкадуе сваіх адзінак-дзярэў — кінуць у барацьбе проці распусты пана, што сьмяротна зьняважыў Прыроду й чалавека, пана, што ўрэсьце й гіне ў гэтай навальніцы — пад гнеўны шум старога лесу…
Напамінае казка Арсеньневай па аднаму з сваіх матываў і слаўную баляду Міцкевічаву „Чаты“, дзе хлапец, пакліканы ваяводай, каб цэліў ў маладую яго жонку, забівае самога старога пана, вызваляючы гэтым шчасьце маладой, кахаючай, але ўсё-ж… панскае пары.
Мы ня будзем тутака дэтальна разьбіраць зьместу гэтае романтычнае паэмы — казачкі, у якой „філёзофія прыроды“ пясьняркі зьліваецца неяк з яе маральнай філёзофіяй, захоплюючы ў сваю мастацка-сымболічную цэласьць і ведамыя сацыяльныя матывы…
Яе ведама, у гэтым многа-бокім, шмат-сэнсоўным адзінстве абразоў і ёсьць уся сутнасьць сымболізму. — Сымболь — паэтычны абраз, які канчальна дасьпеў да таго, каб стацца цалком самастойным, незалежным, зачыненым ў сабе, самамэтным „сьветам“, пасвойму адбіваючым аднак-жа — той самы вялікшы сьвет, ў каторым ён нарадзіўся, стаўся, як кажуць — жывым „мікро-космам“ (малым сьветам). Можна сказаць, што сымболі ў паэзыі адпавядаюць сяменьню ў жывой прыродзе, з якога, як ведама, можа ізноў паўстаць, ускрэснуць „сьвет“, што яго нарадзіў…
„Лебядзінае возера“ сымболізуе — пэўне-ж — рамантычную думку, родную шмат каму з вялікіх, пачынаючы з тварцоў Бібліі, паэтаў — аб тым, даўно загубленым людзкасьцяй часе, калі між Прыродай і чалавекам панавала поўнае адзіноства, згода, а людзі, як чыстыя белыя лебедзі на гэтым возеры, былі шчасьлівыя — у гэтым запраўдным — спачатным раі на зямлі…
Цяпер, быццам кажа пясьнярка, у нашыя часы, гэтае „лебядзінае возера“ існуе жыўцом, адраджаючыся бяз конца ў чарзе пакаленьняў — толькі ў першым маладым каханьні, ў гэтым адзіным запраўдным для людзкасьці „зьверненым раі“, які пэўне-ж раз у жыцьці — з ласкі боскае Прыроды — перажывае чалавек… Тады кожны чалавек, а наўперад кахаючая дзяўчына, робіцца гэтым „белым лебедзям“ з райскага возера, якое быццам упяршыню выйшла з улоньняў Прыроды, як плод і Яе першага каханьня… Дык ясна-ж, як трэба сьцерагчы гэты няйвялікшы на сьвеце скарб у нашым жыцьці — сьцерагчы гэтае першае каханьне, асабліва сьцерагчы хлапцу — дзявоцкую душу, што ў пяршыню яго пакахала… Мы бачым, як арганічна — з найглыбейшых жаролаў ды нетраў Прыроды родзіцца ды выплывае на зьверх, прымаючы мастацкія формы паэтычных абразоў, — гэтая ”філёзофія“ харошае жаноцкае, дзявоцкае душы нашае пясьняркі… Мы бачым, колькі ў ёй — „маральнае грацыі“ і рэлігійнае праўды… Але — йдзем далей — пасьля прыйшла ў сьвет — замест любові-каханьня ды згоды-шчасьця — злосьць, вайна, ўлада — людзкая і стварылася няроўнасьць, няволя людзей, выключаючыя любоў… Неразумныя людзі пачалі забіваць стрэламі „белых лебядзеў ды лябёдачак“, усім гэтым толькі гатуючы сабе, усяму свайму злому сьвету людзкому — гібель…
Князь які не дацавіў дадзенага яму простай дзяўчынай Аленкай[3] скарбу першае любові, сам згінуў у гэтым „лебядзіным возеры“, якое цяпер злыя, неразумныя людзі загналі самі з свайго жыцьця ў „зачараваны кут”… Але — прыйдзе час суду лебядзеў над людзьмі, час страшнага суду — „сярэдзіннага цара лебядзінага!“… — прыйдзе няўхільны суд і прысуд Прыроды!
Рамантычная думка аб тым, што шчасьлівы век, аб якім жывуць у сэрцы лепшых людзей — „белых лебядзеў“ — паэтаў — успаміны, вернецца, вера ў тое, што гэта адраджэньне сьвету будзе зроблена магутнай цудоўнай моцай любові, сіламі першага маладога кажаньня — завяршае паэму — чыста пушкінскім аккордам… Але, ідзём яшчэ далей… — Ашуканую князям дзяўчыну пакахаў яго халоп — паляўнічы… Халоп гэты хоча ад свайго пана — не салодкага жыцьця, але — волі, якой як раз адмаўляе яму горды пан… Але „лебядзінае возера“ — гэтая наймацнейшая цытадэля Прыроды, сяліба маладое Любові. Каханьня-Волі-Шчасьця! І з яго ветраў прыйдзе Адраджэньне новае маладое пары — ўжо ня панскай, ня княскай. Прыйдзе — на руінах панаваньня горда-злоснае княжае ўлады!…
|
„Не сьцярпела, знаць, сэрца хлапецкае… |
Раздаўся стрэл маладога хлапца — халопа княжага… Стрэл напалохаў, але і адратаваў лябёдку… Затое — на месцы, як і Міцкевічавага ваяводу, забіў — князя…
Адраджэньню халопа-народу, што пакахаў Волю вышэй княжае ласкі ды знайшоў шлях да „лебядзінага возера “ — памагае ўся Прырода, каторая ўсьцяж бязьлітасна губіць і будзе губіці ўсіх тых, што не шануюць ейных законаў волі, любові, роўнасьці й шчасьця, не шануюць гэтага Яе — „лебядзівага возера“…
|
„Хто заб‘е, той сам памрэ у возяры, — |
(Канец будзе).
- ↑ Усе гэтыя эпітэты ўзядзены з багатага імпрэсыяністычнага слоўніка пролёга.
- ↑ Адзначаем і тут блізкі матыў у цытаванага ўжо Родэнбата, што так любіў абразы белых лебядзеў.
- ↑ Матыў „Русалкі“ Пушкінавай.
Гэты твор знаходзіцца ў грамадскім набытку ў краінах, дзе тэрмін аховы аўтарскага права на твор складае 70 гадоў або менш.
